Calut məbəd kompleksi

Bu yazıda Calut məbəd kompleksi haqqında danışılır. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Taleh Əliyev bildirir ki, Qafqaz Albaniyasının mühüm dini məntəqələrindən biri də Oğuz rayonunun Calut kəndi ərazisində yerləşən məbəd kompleksidir. İlk orta əsrlər dövrünə aid abidə eyni adlı kənddən 500 metr şimalda, Calut dağının ətəyində yerləşir: “2013-2015-ci illərdə Calut arxeoloji kompleksində aparılan arxeoloji kəşfiyyat və çöl-tədqiqat işləri nəticəsində burada eyniadlı dağın ətəyində ilk orta əsr kənd tipli yaşayış yerinin olduğu müəyyənləşdirilib. Əldə olunmuş keramika məmulatı şirsiz qab fraqmentlərindən ibarətdir.

Həmçinin kirəmit hissələri də toplanıb. Yaqut əl-Həməvi yazır ki, Əl-Cal – Azərbaycanda yer adıdır. Yaqut əl-Həməvi Azərbaycan dedikdə Arazdan cənubu nəzərdə tutsa da bu toponimin paralelinin Calut olduğunu güman edirik. Yəhudi və xristian mənbələrində Calut şəxs adı kimi Qoliaf və ya Qolyat kimi səslənir. İncildə bu haqda yazılır: Qat şəhərindən olan Qolyat adlı bir cəngavər Filiştlilərin ordugahından irəli çıxdı. Onun boyu altı qulac, bir qarış idi. Başında tunc dəbilqəsi vardı, əyninə beş min şekel ağırlığında tuncdan pullu zireh geyinmişdi. Baldırlarına tunc zireh taxmışdı, kürəyində isə tunc mizraq vardı. Nizəsinin sapı toxucu dəzgahının əriş ağacı boyda olub, dəmir ucu altı yüz şekel ağırlığında idi. Qalxan daşıyan silahdarı isə onun qabağında gedirdi. Qolyat İsrail alaylarının qarşısında dayanaraq qışqıra-qışqıra dedi: «Niyə döyüşə çıxıb düzülmüsünüz? Mən Filiştli, siz də Şaulun qulları deyilsinizmi? Aranızdan bir kişi tapın, qoy yanıma gəlsin. Əgər mənimlə vuruşanda o məni öldürərsə, onda biz sizə qul olarıq, yox əgər mən onu vurub öldürsəm, onda siz bizə qul olub qulluq edəcəksiniz».

Sonra Filiştli sözünü belə davam etdirdi: «Bu gün mən İsrail alaylarına meydan oxuyuram. Mənim qarşıma təkbətək vuruşmaq üçün bir kişi çıxarın!» Daha sonra Davudun Qoliafı öldürməsi haqqında yazılır: “Davud Filiştlini sapandla, daşla məğlub etdi və vurub yerə sərdi. Davudun əlində qılınc yox idi. O, qaçıb bu Filiştlinin üstünə çıxdı. Filiştlinin qılıncını götürdü, qınından çəkib onu öldürdü və sonra başını kəsdi. Filiştlilər öz cəngavərinin öldürüldüyünü görəndə qaçdılar”( Samuel kitabı).

Beləliklə, müqəddəs kitablarda Calut ismi haqqında məlumatlar bu hadisələrlə əlaqədar çəkilir. Bizim tədqiq etdiyimiz Calut kəndinin ərazisində yerləşən ilk orta əsr yaşayış yeri və alban məbəd kompleksi isə III-VIII əsrlərdə, o cümlədən, sonralar da alban mənşəli adını qoruyub saxlayıb. İlk orta əsr Calut məbədi eyniadlı kənddən 500 metr şimalda, Calut dağının ətəyində yerləşir. Ərazidə ilk orta əsr yaşayış yeri, alban xristian məbədi (birnefli və üçnefli) yerləşir. Calut abidələri birlikdə alban dövrü arxeoloji kompleksini təşkil edir. İlk orta əsr alban məbədi olan düzbucaqlı ibadətgahın uzunluğu 6 metr, eni 4,3 metrdir. Məbədin yarımdairəvi mehrab apsidası düzbucaqlının içərisinə daxildir. Onun ölçüləri 3,65x1,75 m-dir. Məbədin qərb və şərq divarları 2-3 metrə qədər salamat qalıb. G.H.Məmmədovanın fikrincə, qərb divarı daha erkən dövrə aiddir. Məbədə giriş bu hissədəndir. Qapı yerinin yuxarısının haşiyəsi yarımdairəvidir. Qərb divarında həm də xaç formalı dar pəncərə yeri də var. Digər pəncərə isə mehrab apsidasının şərq divarındadır. Ehtimal olunur ki, məbəd tağbənd örtüyə malik olub. Calut məbədinin inşası zamanı əhəngdaşı və yonulmuş çay daşından istifadə olunub. 1211-ci ildə məbəddə ən son bərpa işləri aparılıb. Bunu bişmiş kərpiclər də sübut edir. Üçnefli məbəddən 14 metr şimal-şərqdə kiçik məbədin divar qalıqları indi də qalmaqdadır. Divarın eni 1,2 m, dağılmış hissədə 0,7 m, diametri 3,5 m, mərkəz hissədə hündürlüyü 1,6 m, uçmuş kənar divarda yerdən hündürlüyü 2,1 m-dir. Şimal-şərq divarı uçub. Cənub-şərq tərəfdə yerləşən divarının tavana qədər olan hissəsində iki dəfə dairəvi formalı kərpiclə hörülmüş, aşağı hissə enli, yuxarıya qalxdıqca daralır. Böyük və kiçik məbədlərin arasında bir daş qutu qəbri, kiçik məbəddən şimalda isə daha iki daş qutu qəbir qeydə alınıb. Calut məbədindən yaşayış yerinə doğru alban nekropolu yerləşir. Burada qeydə alınmış sandıq qəbir daşının ölçüləri 160x35x45 sm-dir”.

Rəvayətlərə görə, Calut məbədinin əsası hələ I əsrdə müqəddəs Yelisey tərəfindən qoyulub: “G.H.Məmmədova belə bir fikir irəli sürür ki, Calut məbədi müqəddəs Yeliseylə əlaqədar əfsanəvi yerdə V əsrdən gec olmayaraq inşa edilib, lakin eyni zamanda məbədin nəşr etdirdiyi planında I–VI əsrlər tarixini göstərib. Qeyd olunan ilk orta əsr alban məbədi, fikrimizcə, V əsrdə inşa edilmiş, XIII əsrə qədər istifadədə olub. Kompleksə daxil olan və XV əsrə aid alban məbədi üçnefli, dörd sütunludur. Sütunlar kvadrat şəkilli olsa da kənarda çıxıntılarla müşahidə olunur. Ona görə də sütunların ölçüsünü bu cür veririk: 1,3x1,3 m (23x83x23 sm x 23x83x23 sm). Məbədin uzunluğu 18,2 m, eni 11,4 m-dir. Məbəd divarının eni 1,2 m-dir. Giriş qapısının eni 1,15 m, hündürlüyü 2 m, divarının eni 1,2 m-dir. Kənar neflərin eni 135 sm, orta nefin eni 370 sm-dir. Girişdən birinci sütunlara qədər uzunluq 2 m, sütunlararası uzunluq 3,5 m, son sütunlardan mehraba qədər olan uzunluq 4 m-dir. Mehrabın uzunluğu 3,7 m, eni 4 m-dir. Mehrabda üç hissədə - sağda, solda və qarşı tərəfdə pəncərə yerinin ölçüləri 0,8 x 0,6 m-dir. Mehrabın ön tərəf pəncərə yerinin solunda kiçik günbəz formalı yerin ölçüsü 42x22 sm-dir. Mehrabda yuxarıda yerləşən pəncərənin eni 1 m, hündürlüyü 1,2 m-dir.

Mehraba çıxmaq üçün olan pilləkən yeri dağıdılmışdır. Burada sağ tərəfdə sonradan qarət məqsədilə quyu qazılıb ki, onun dərinliyi 75 sm-dir. Məbədin mehrabla sütunlar arasında qalan hissəsi giriş və orta hissənin döşəməsindən hündürdür. Mehrabın kənarlarında yerləşən pastoforilərin giriş hissəsinin eni 0,9 m, hündürlüyü 1,8 m-dir. Otaqların ölçüləri 2,25x2,5 m-dir.

Mehrabdan solda yerləşən pastoforinin içərisində quyu qazılıb ki, onun dərinliyi 65 sm, diametri 110 sm-dir. Pastoforilərin kənar hissəsində pəncərə yerinin ölçüləri 1x0,55 m-dir. Qarşı tərəfə olan pəncərənin ölçüləri isə 1x0,75 m-dir. Calut alban məbədinin giriş qapısından içəridə sol tərəfdə alban xaçdaşı tərəfimizdən qeydə alınıb. Sınmış xaçdaşın ölçüləri 57x44x12 sm-dir. Tikintidə istifadə olunmuş kərpicin ölçüləri 25x25x40 sm-dir. Məbədin giriş hissədəki sağ tərəfdə yerləşən pəncərə dağıdılıb. Burada aşağıda pəncərə, yuxarıda isə qapalı pəncərə yeri var. Ölçüləri 1,2x1,2x1,2 m-dir. Orta hissədə yuxarıda pəncərə, aşağısında isə qapalı pəncərə yeri var. Sütunlarla mehrabın arasındakı hissədə aşağı qapalı pəncərə yeri, onun üstündə isə pəncərə yerləşir. Ölçüləri alt hissədə 1,2x1,7 m, üst hissədə 1,6x1,2 m-dir. Qeyd olunan bu üçbefli məbəd XV-XVI əsrlərdə, daha dəqiq desək, 1411-1511-ci illərdə alban katolikosluğunun mühüm mərkəzlərindən biri olmuş və Şirvanşahlar dövlətinin tərkibində xristian alban icmasının ibadət yerlərindən biri kimi fəaliyyət göstərib”.

Calut məbəd kompleksi Azərbaycanın digər bölgələrində tədqiq edilmiş alban məbədləri ilə eynilik təşkil edir: “Bu həm birnefli, həm də üçnefli məbədin quruluşunda özünü göstərir. Beləliklə, tarixi-arxeoloji tədqiqatlar sübut edir ki, həm Qafqaz Albaniyası, həm də Şirvanşahlar dövrünə aid maddi mədəni abidərimiz Azərbaycan torpaqlarında sülhsevər və multikulturalist ənənələrin güclü olduğunu göstərən faktdır”.

Bölgənin məişət folklorunda Azərbaycançılıq və multikulturalçılıqla bağlı araşdırma aparmış Z.Mənsimovanın araşdırmasında göstərilir, Azərbaycanın cənubunda - Lənkəranda, Masallıda, Lerikdə, Astarada, şimalında – Oğuzda, Qəbələdə, Qaxda, Zaqatalada, Balakəndə və başqa ərazilərində yaşayan bütün xalqların folklor mədəniyyəti, adət - ənənələri, dilləri bu yerlərin tarixi sakinləri olan Azərbaycan türkləri qədər qorunur, yaşayır və təbliğ olunur. Fikrimizcə, bütün bunları ölkəmizdə müxtəlif millətlərə və məzhəblərə məxsus insanların mədəni müxtəlifliklərinin qorunmasına, inkişafına və azsaylı xalqların, dövlətlərin milli mədəniyyətinə inteqrasiyasına yönəldilmiş bir addım hesab etmək olar. Azərbaycan dövlətinin ölkəmizdə tarixən yaşayan müxtəlif mədəniyyətli xalqlara humanist, ədalətli, bərabər hüquqlu yanaşma tərzi birinci növbədə bütün dünyaya multikultural düşüncə tərzinin qorunması baxımından bir örnəkdir. Məlumdur ki, hər bir xalqın tarixi, adət-ənənəsi, ictimai-siyasi düşüncə tərzi, mənəvi-əxlaqı keyfiyyətləri, qəhrəmanlıq və vətənpərvərlik hisləri, dil mədəniyyəti bütöv və özünəməxsus şəkildə onun ağız ədəbiyyatında, folklorunda, yaratdıqları söz sənətində əks olunur. Fərqli mədəniyyətlərə və fərqli dillərə mənsub xalqların bir çox adət-ənənələri əsrlərin süzgəcindən keçərək bir-birinə daha da yaxınlaşmış və demək olar ki, qohumluq əlaqələri nəticəsində bir-birinə qovuşmuşdur. Azərbaycançılıq və multikultural dəyərlər, (şəfqət, mərhəmət, nəfs, ali hislər, eşq, gözəllik vətənpərvərlik, həmrəylik, ədalət, birgəyaşayış, barış və. s) Zaqatalada yaşayan azsaylı xalqların nümayəndələrinin məişət adət-ənənələrində özünü yüksək şəkildə qoruyub saxlayıb. Zaman keçdikcə azərbaycanlılara məxsus adətlər azsaylı xalqlar tərəfindən inteqrasiya olunub. Bu gün isə azsaylı xalqlar azərbaycanlılara məxsus qədim məişət mərasimi adətlərinin elemenlərini özlərində yaşada bilməklə ən kamil qoruyucusuna çevriliblər.

Azsaylı xalqların milli mənəvi mədəniyyətlərinin araşdırılması onların bir etnos kimi hərtərəfli tədqiq olunmasında böyük əhəmiyyətə malikdir. XIX əsrdə Azərbaycanın şimal bölgəsinə səfər etmiş D.Zubarayev, Fon-Plotto (“Zaqatala dairəsinin əhalisi və təbiəti” əsəri) eləcə də, ayrı-ayrı müəlliflərin və etnoqrafların müxtəlif əsərlərində bu ərazidə yaşayan azsaylı xalqlar haqqında məlumat verilmiş (A.Poserbskinin, D.Bakradze (“Zaqatala dairəsi haqqında qeydlər” məqaləsində, K.Qan, K.Kolyubakin, Konstantinov və başqaları) burada yaşayan xalqlara və onların adətlərinə öz münasibətlərini bildirmişlər. Fon-Plotto “Zaqatala dairəsinin əhalisi və təbiəti” əsərində bu bölgədə yaşayan azsaylı xalqların mədəniyyətlərini, adətlərini təsvir etməyə çalışıb. Bütün bunlar Azərbaycanın tarixən müxtəlif dil ailələrinə məxsus olan xalqların məskəni olduğunu bir daha sübut edir”.

Uğur

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 11 noyabr.- S.13.