Azərbaycan Səfəvilər dövləti
Onun yaranmasının, təşəkkülünün
ilkin mərhələsi Şah İsmayıl Xətainin fəaliyyəti
ilə bağlıdır
Orta əsr cəmiyyətində, ictimai-iqtisadi, siyasi-ideoloji,
dini ziddiyyətlərin mövcud olduğu sistemdə dövlət
hakimiyyətinin mədəni proseslərə nəzarət etməsi
obyektiv gerçəklikdir. Hər bir tarixi mərhələdə
hökmran sinfin fikirləri cəmiyyətdə hakimdir. Cəmiyyətin hakim maddi qüvvəsini təmsil edən
sinif eyni zamanda aparıcı mənəvi qüvvədir.
Maddi istehsal vasitələrinə malik olan sinif mənəvi
istehsal vasitələrinə də malikdir. Məhz bunun sayəsində mənəvi istehsal vasitələrinə
malik olmayanların fikirləri hakim sinfin fikirlərinə tabe
vəziyyətdə olur. Səfəvilər
dövlətinin XVI əsrin ortalarından etibarən yenidən
dini ideologiyaya üstünlük verməsi ölkədə
ictimai mübarizənin kəskinləşməsindən irəli
gəlirdi. Ruhani feodallar olan Səfəvilərin
bu mövqeyi təbii idi. Dünyəvi
hakimiyyətə də sahib olmuş Səfəvilər orta əsr
müsəlman Şərqinin tipik sülaləsi kimi səciyyəvidir.
“Müsəlman regionu ölkələrində qanunvericilik əsası
kimi şəriətin uzun müddət qüvvədə
qalması daha bir vacib cəhətlə, yəni onunla
bağlıdır ki, burada min ildən artıq dövr ərzində
dünyəvi hakimiyyətlə dini hakimiyyət bir əldə
cəmlənmişdi: dövlətin başçısı (xəlifə,
sultan və əmir) eyni zamanda həm də əmir-əl-Möminin
(yəni möminlərin başçısı) adını
daşıyırdı”. Müsəlman ölkələrindən
biri kimi Səfəvilər dövründə “dinin ictimai və
şəxsi həyata və hətta məişətə təsiri”
gerçəklik idi.
Şah I İsmayılın dini islahat keçirməsi
(şiəliyin dövlət məzhəbi elan edilməsi) də
mövqeyin möhkəmləndirilməsi, siyasi və sinfi
mübarizədə əleyhdarların məğlub
olunması, mədəni – ideoloji sahədə dövlət nəzarətinin
daha da genişləndirilməsi cəhdi idi. Beləliklə,
dinin rolunun artması sinfi, siyasi mübarizənin kəskinliyinin
nəticəsi kimi meydana gəlmişdi. Lakin
qeyd etmək zəruridir ki, Səfəvi
hökmdarlarının dini radikalizmi sabit təmayül deyildi.
Dini ideologiya onların
dünyagörüşündə dünyəvi ideologiya ilə
qovuşurdu. Səfəvi
şahlarının əksəriyyətinin ədəbiyyata və
incəsənətə dərin maraq və qayğı
göstərməsi bu həqiqəti sübut edir. Azərbaycan
(türk) və fars dillərində
şeirlər yazan, miniatür rəssamlığı və
kalliqrafiya ilə (xəttatlıqla) məşğul olan
hökmdarlar XVI-XVII əsrlərin Azərbaycan mədəniyyətinin
səciyyəvi hadisəsi idi. C.Nehru Moğol hökmdarı
Zahirəddin Məhəmməd Babur (1483-1530) haqqında
yazıb: “Babur cazibədar şəxsiyyət, intibah
dövrünün səciyyəvi hökmdarı, cəsur və
bacarıqlı insan idi. O, incəsənəti və ədəbiyyatı
sevirdi, həyatdan zövq almağı xoşlayırdı”.
C.Nehru bu dövrü belə qiymətləndirir: “Teymurilər
sülaləsinin hökmdarı Babur Dehli taxtına
çıxdı. Bu, XVI əsrin əvvəllərində
baş verdi. Bu zaman, Səfəvilər
hakimiyyəti dövründə İran incəsənəti
parlaq İntibah dövrünü yaşayırdı. Bu dövr fars incəsənətinin qızıl əsri
kimi məşhurdur”.
Müəllif Səfəvilərin etnik mənsubiyyətinə
əhəmiyyət verməyib, bu dövlətin ictimai,
iqtisadi, mədəni-tarixi və siyasi mərkəzinin Azərbaycan
olduğu faktını sərfnəzər edib, Səfəvi
dövrünün mədəni sisteminə regional (İran) mədəniyyət
faktı kimi yanaşıb, incəsənətin
inkişafında Azərbaycan türklərinin aparıcı
mövqelərinə və roluna fikir verməyib. Ancaq C.Nehrunun
incəsənətdə, ədəbiyyatda intibah barədəki
fikri də Səfəvi şahlarının dünyəvi
dünyagörüşə malik olduğunu sübut edir.
Şah İsmayıl Xətainin siyasi xadim və şair
kimi fəaliyyəti haqqında bir çox məlumatları
1550-ci ildə, “Töhfeyi-Sami” təzkirəsinin müəllifi,
şairin oğlu Sam Mirzə (1517-1567) də verib. Şah İsmayıl Xətaidən
(1487-1524) bəhs etmiş orta əsr tarixçilərindən
Mirxond, İsgəndərbəy Münşi (Türkman), salnamə
müəllifləri və təzkirəçilərdən
Lütfəlibəy Azər, Rzaquluxan Hidayət daha çox
şairin siyasi fəaliyyətini əks etdirib, onun ədəbi
sahədəki xidmətləri barədə kiçik qeydlərlə
kifayətləniblər. Şah İsmayıl Xətainin
ədəbi irsinin kompleks şəkildə tədqiqi və
çapı işi Həmid Araslının adı ilə
bağlıdır. O, əsrimizin 40-50-ci illərində
bir neçə məqalə və əsərlə xətaişünaslığın
əsasını qoyub. Azərbaycanda Xətai
haqqında ilk geniş monoqrafik əsərin müəllifi
Əzizağa Məmmədovdur. Həmin əsərdə
Şah İsmayıl Xətai Nəsimi ilə Füzuli
arasındakı dövrdə yaranmış yeni Azərbaycan ədəbiyyatının
ən görkəmli nümayəndəsi kimi təqdim edilib.
Şah İsmayıl Xətainin avtoqraf əlyazmaları
elm aləminə məlum deyil. 1535-ci ildə
məşhur kalliqraf (xəttat) Şah Mahmud Nişapuri Xətai
“Divan”ının üzünü köçürüb.
“Divani-Xətai”nin bu, ən mükəmməl
əlyazma nüsxəsində şairin 14 qəsidəsi, 245 qəzəli
və 10 rübaisi toplanıb. Xətai
“Divan”ının onlarla əlyazma nüsxələri də
mövcuddur. Məhəmmədəli Tərbiyət
Şah İsmayıl Xətai haqqında belə məlumat
verib: “XVI əsr, Xətai, bəzən də İsmayıl təxəllüsü
ilə fars və türk dillərində şeir
yazırdı. Onun divanı, “Dəhnamə” (“On
məktub”), “Behcətül-Əhrar” (“Azad adamların sevinci”),
“Nəsihətnamə”, “Mənaqibül-əsrar” (“Sirlərin
niqablanması”) adlı əsərləri var”.
Şah İsmayıl Xətai xarici ölkələrin tədqiqatçılarını
da məşğul edən görkəmli şəxsiyyətdir. O.Kölpınarlı,
M.F.Köprülüzadə, İsmayıl Hikmət, Bəsim
Atalay, Sədəddin Nüshət Ergün Xətai
mövzusunda yazmış Türkiyə
araşdırıcılarıdır. Avropa
xətaişünaslarından N.Purqştall, Ş.Riyö, E.
Braun, F.Babinger də bu görkəmli simanın həyat və
fəaliyyətini tədqiq ediblər. Azərbaycan xətaişünasları
arasında Salman Mümtaz, Bəkir Çobanzadə,
H.Araslı, Turxan Gəncəyi Şah İsmayıl Xətainin
fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinə tədqiqat
obyekti kimi yanaşıblar. Rus tədqiqatçıları
A.Krımski və V.Minorski də görkəmli Azərbaycan
siyasi xadiminin və şairinin həyatı, fəaliyyəti məsələlərinə
toxunublar. Azərbaycan Səfəvilər
dövlətinin yaranmasının, təşəkkülünün
ilkin mərhələsi Şah İsmayıl Xətainin fəaliyyəti
ilə bağlıdır. Dövrünün
ictimai-siyasi ziddiyyətləri onun şəxsiyyət, siyasi
xadim kimi çox erkən yetişməsinə səbəb
olmuşdu. “O, 10-11 yaşlarına qədər İncili,
Tövratı və Quranı öyrənib, ərəb və
fars dillərini mənimsəyib, müxtəlif təhlükələrə
məruz qalıb”.
1501-ci ildə özünü şah elan etmiş
İsmayıl ömrünün son günlərinədək
xarici və daxili düşmənlərlə mübarizədə
olub, ancaq poetik yaradıcılıqla da məşğul
olmağa imkan tapıb. O, İntibah dövrünün səciyyəvi
hökmdarı idi. Şah İsmayıl Xətai
elm, incəsənət, sənət adamlarına himayəçilik
edir və özü də dövrün mütərəqqi
ideyalarını təbliğ edən əsərlər
yazırdı. "Şairlər, rəssamlar,
musiqiçilər Şərqdə də, Qərbdə də
şah saraylarının yaraşığı olublar. Bir sıra istedadlı sənətkarlara sarayların
himayəsi yaratmaq üçün yeganə imkan, şərait
idi. Bu, Avropanın İntibah dövrü rəssamlarına
da aiddir, Şərq şairlərinə də, Velaskesə də,
özbək dahisi Nəvaiyə də”.
Mütərəqqi fəlsəfi ideyaları təbliğ
edən hürufilər Şah İsmayıl Xətainin himayəsinə
sığınmışdılar. “Hürufi ideyaları
bu dövlətin himayəsində sərbəst inkişafa
imkan tapmışdı. XVI əsrdə
hürufi şairlərinin hamısı Səfəvilər
dövləti ətrafında mərkəzləşir və
şiəliklə uyuşmağa
çalışırdılar. Şah I
İsmayıl özü hürufilərə dərin rəğbət
göstərib, hürufi üslubunda şeirlər yazıb.
“Dəhnamə”dəki məktublardan biri
hürufı şeiri üslubunda yazılıb”. Şah
İsmayıl Xətai şeirlərindən birində bu
faktı açıq şəkildə qeyd edib:
“Mən
sufilər yoldaşıyam,
Qazilər deyən şah mənəm”.
Xətai
gəraylılardan birində yazır:
Sufı
isən, alıb satma,
Halalına haram qatma.
Yolun əyrisinə
getmə,
Doğru yola nəzər eylə.
Sah İsmayıl Xətai dahi Məhəmməd
Füzulinin də dərin rəğbətini
qazanmışdı. Siyasi xadim, şair, mütəfəkkir,
elm və sənət himayəçisinin Bağdadı fəth
etməsi Füzulinin sonsuz sevincinə səbəb olmuşdu.
“Məhəmməd Füzuli qiymətli əsərlərindən
birini “Bəngü-Badə”ni ona ithaf etmiş, elm və maarif,
şeir və sənətin bu iradəli dostunu
“Padşahi-dövran” adlandırıb”. Ancaq
İraqın Səfəvi dövləti tərkibində
inkişafı prosesi uzun çəkmədi. Şah İsmayıl Xətai qətiyyətliliyi ilə
fərqlənən siyasi xadim idi.
Şah İsmayıl Xətainin poetik
yaradıcılığında Səfəvi dövlətini
möhkəmləndirməyə xidmət edən, bu dövlətin
əsaslandığı dini görüşlərin təbliğinə
həsr etdiyi əsərlər mühüm yer tutur. Lakin Xətainin
yaradıcılığına sırf dini-siyasi təbliğat
vasitəsi kimi qiymət vermək də olmaz. Onun yaradıcılığında dünyəvi
motivlər başlıca yer tutur. Şah İsmayıl Xətainin:
Qəmindən gözlərim ümman degilmi?
Vüsalın
can içində can degilmi?
Bu
günün fürsətin danlaya verən
Yolunda
cahilü nadan degilmi?-
kimi
fikirləri dünyəvi fəzilətləri əks etdirir və
onun əsərlərinin əksəriyyətində bu cür
ideyalar mövcuddur. “Xətai dilimizdə və ədəbiyyatımızda
olan yad təsirlər əleyhinə qəti mübarizə
açdı və şairlərimizə öz ana dilində
yazmaq, xalqa onun başa düşdüyü dil ilə xitab etmək
imkanı verdi. Şah
İsmayıl tək dil sahəsində deyil, demək olar ki, mədəniyyətimizin
bütün sahələrində həqiqi bir inqilab
yaratdı”.
Xətainin yaradıcılığı
üçün səciyyəvi olan cəhətlərdən
biri onun folklora bağlılığıdır. Xətai həm
klassik üslubda, həm də folklor üslubunda yazan şairlərə,
ozan-aşıq ədəbiyyatına eyni dərəcədə
himayəçilik edirdi. “Onun hakimiyyəti
illərində ozan-aşıq ədəbiyyatı da rövnəqləndi
və yeni yüksəliş mərhələsinə qədəm
qoydu. El sənətkarları Şah
İsmayılın ordusunda və sarayında xüsusi hörmət
və etimad sahibi idilər”. Klassik Azərbaycan
ədəbiyyatı və xalq yaradıcılığı Xətai
poeziyasının başlıca mənbələri idi. “Dəhnamə” poeması Xətai
yaradıcılığının ən mühüm əsəridir.
Xətai “Dəhnamə”ni 18 yaşında qələmə
almışdı və “Dəhnamə” Azərbaycan ədəbiyyatında
doğma dildə ilk poemalar sırasındadır”. Bu əsərdə müəllif onun
yazıldığı tarixi də bildirib. “Dəhnamə” poemasında üç canlı insan
surəti (aşiq, məşuqə və bağban) əsasında
insanı fəaliyyətə çağıran ideyalar təbliğ
edilir. Əsər iki misrası həmqafiyə
olan şeir formasının (məsnəvinin) Azərbaycan
türk ədəbiyyatı tarixində ilk nümunələrindəndir.
“Xətai şeirimiz tarixində iki nəhəngin
- Nəsimiylə Füzulinin arasında parlaq ədəbi
simadır, həm də bu keçiddə yalnız xronoloji
ardıcıllığa, zaman qatarına görə yer tutmur.
Xətai poetikasına, təfəkkür tərzinə,
dünyaduyumuna görə də Nəsimiylə Füzuli
arasında bir körpüdür”. Azərbaycan
mədəniyyətinin inkişafı klassik ədəbiyyatla
xalq yaradıcılığının bir-birinə
yaxınlaşması prosesində, Azərbaycan türkçəsinin,
ədəbi dilinin sadələşdirilməsində Xətainin
rolu mühüm olub.
Xeyirbəy
Qasımov
Araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 1 oktyabr.-
S.14.