Ey könül mülkünün barı
Naxçıvan...
Naxçıvanın hər qarışı gəzdikcə
görməli, gördükcə gəzməlidir. Nə yalan
deyim, Naxçıvanı gəzib mədəni-tarixi abidələrini
gördükcə, bizi bu qədim diyardan bir neçə saatdan
sonra ayıracaq səfər biletimizin vaxtını dəyişmək,
ən azından bu tarixi torpaqda bir gün də artıq qalmaq
keçirdi içimdən. Kaş ki, təyyarə
reysimiz hava şəraiti üzündən təxirə
düşəydi, kaş ki, Naxçıvanın mədəni-tarixi
abidələrini görmək üçün tələsmədən,
qarış-qarış gəzəydik bu diyarı deyirəm
ürəyimdə… Hərdən
özümü də bu yay məzuniyyət müddətimi
Naxçıvanda keçirəymədiyim üçün
qınayıram. Amma bilmirdim axı Naxçıvanın
hər addımında tarixə boylanmağın mümkün
olduğunu… Bilmirdim axı, bu qədim diyarın
keçmişimizin bizə miras qoyduğu, yüzillikləri
özündə yaşadan canlı tarix olduğunu… Elə ürəyimdə götür-qoy edə-edə
bir də gördüm ki, artıq hələ kitablarda möhtəşəm
görünüşü ilə məni heyrətləndirən
Möminə Xatun türbəsinə gəlib
çatmışıq.
Qoç
heykəllər, daş kitabələr - 169 maddi-mədəniyyət
nümunəsi bir muzeydə…
Bakıdan
səfərə gələn 20 KİV rəhbəri ilə
birgə Möminə Xatun türbəsinə bizi aparan
bağın içərisində Ulu Öndərin
büstü önündə xatirə şəkli çəkdirdikdən
sonra türbənin qarşısındakı Açıq Səma
Altında Muzeylə də tanış
oluruq. Burada bizə məlumat verirlir ki, muzey
2002-ci ildə Naxçıvan şəhərində təşkil
olunubdur. "Əcəmi" seyrangahında yerləşən
muzeydə Naxçıvan Muxtar Respublikasınin ərazisindən
tapılmış müxtəlif dövrlərə aid
qoç heykəllər, daş kitabələr, müxtəlif
daş fiqurlardan və qəbirüstü sanduqələrdən
ibarət 169 maddi-mədəniyyət nümunəsi mühafizə
və nümayiş etdirilir. 2,58 ha sahəni
əhatə edən muzeyin ərazisində Azərbaycan Atabəylər
dövlətinin fəaliyyətini əks etdirən XII əsrə
aid Mömünə xatun türbə-muzeyi də fəaliyyət
göstərir. Açıq Səma Altında
Muzeydə olarkən, buradakı qoç heykəllərlə
bağlı maraqlı məlumat da əldə etdim. Sən demə keçmiş dövrlərdə
dünyasını dəyişən insanın məzarı
üzərinə indiki kimi dəbdəbəli və bahalı
məzar daşı yox, elə bu qoç heykəlləri
qoyarmışlar. Həmin heykəllərin üzərinə
isə, dünyasını dəyişən insanın
hansı peşə sahibi olduğunu əks etdirən şəkil
çəkilərmiş… Məlumata görə, Möminə
Xatun türbəsini görməyə gələnlər
öncə Açıq Səma Altında Muzeydəki
qoç heykəllərə, daş kitabələrə,
müxtəlif daş fiqurlardan və qəbirüstü sanduqələrə
baxmamış türbəyə daxil olmurlar.
Şərq
memarlığı incisi olan Möminə Xatun türbəsində…
Budur, artıq, Naxçıvan tarix-memarlıq incisi
sayılan Möminə Xatun türbəsindəyik. Əcəmi
Əbubəkr oğlunun dövrümüzə
çatmış ən gözəl əsəri olan Möminə
Xatun türbəsi bu gün də orta əsrlər
Naxçıvan şəhərinin əzəmətini əks
etdirir. Deyərdim ki, bu əsər Azərbaycan
milli memarlığının möhtəşəm abidəsi,
şərq memarlığı incilərindən biridir. Burada qonaqlara məlumat verildi ki, türbə
1186-cı ildə memar Əcəmi Əbubəkr oğlu
Naxçıvani tərəfindən Naxçıvan şəhərinin
qərb hissəsində tikilib.
Azərbaycan Atabəylər dövlətinin banisi Şəmsəddin
Eldəniz arvadı Möminə Xatunun qəbri üzərində
məqbərə yaradılmasına qərar verib. Bu möhtəşəm
sənət əsəri, elin yaddaşında “Atabəy
günbəzi” adı ilə qalıbdır. Abidənin
baştağında kufi xətti ilə bu sözlər
yazılıbdır: “Biz gedirik, ancaq qalır ruzigar. Biz ölürük, əsər qalır yadigar”.
Ümumi hündürlüyü 34 m olan, sonralar
8 m hündürlükdə olan xarici örtüyü
dağılıbdır. Türbə yeraltı
sərdabə və yerüstü hissələrdən ibarətdir.
Bəzi tədqiqatçılara görə, sərdabədə
Atabəylər dövlətinin başçısı Şəmsəddin
Eldəniz, onun arvadı Möminə Xatun və oğlu Məhəmməd
Cahan Pəhləvan dəfn olunubdur. Sərdabədə
dəfn olunanların məzarlarının
başdaşıları vaxtilə oğurlanıb
aparılıbdır. 2003-cü ildə sərdabədə
qiymətli daşlardan nəfis şəkildə əsaslı
bərpa işləri aparılıbdır. Türbənin yerüstü hissəsi xaricdən
onüzlü bütün tərəfləri kufi kitabələrlə
haşiyələnibdir, daxildən isə dairəvidir.
Günbəzinin daxilində xəlifələrin adı
yazılmış dörd dairəvi medalyon var. Türbənin
qərb hissəsi işlənmə xüsusiyyətinə
görə fərqlənir. Burada səth iki yerə
bölünüb, aşağı hissəsində giriş
qapısı baştağ şəklində həll
edilmiş, yuxarı hissəsində isə ornamental bəzəklər
verilibdir. Memarın adını və abidənin
inşa tarixini göstərən kitabələr
baştağdan yuxarıda həkk edilibdir. Abidə əzəmətli memarlıq zənginliyi ilə
yanaşı, Azərbaycanın qədim tarixini, möhtəşəm
dövlətçiliyini, yüksək səviyyəli mədəniyyətini,
böyük memarlıq məktəbinə malik olduğunu
göstərir. XIX əsrə aid rəsm əsərlərindən
və fotoşəkillərdən görünür ki,
Möminə Xatın türbəsinin yanında monumental
tikililər, o cümlədən, Came məscidi olub.
XVIII əsrin
yadigarı - Xan Sarayı...
Qonaqlar
Möminə Xatun türbəsində xatirə kitabına
ürək sözlərini yazdıqdan sonra, yollanırıq
Naxçıvan şəhərində XVIII əsrə aid
tarixi-memarlıq abidəsi olan Xan Sarayına… Qeyd
edim ki, türbə ilə Xan Sarayını cəmi 40-50 metr məsafə
ayırır. Burada öyrənirik ki,
şərq memarlıq üslubunda tikilmiş abidə XX əsrin
əvvəllərinə qədər Naxçıvan
xanlarının yaşayış evi olubdur. Sarayı XVIII əsrin sonunda axırıncı
Naxçıvan xanı Ehsan xanın atası Kalbalı xan Kəngərli
tikdiribdir. Abidə 3600 m2 sahəsi olan saray
kompleksinin qərbində, xan dikinin relyefinə uyğun olaraq
üzü günçıxana tərəf inşa edilibdir.
Bina ikimərtəbəlidir. Vaxtilə saray iki ayrı-ayrı bölmədən
ibarət olub. Cənub bölmə inzibati
işlər və yüksək mənsəbli qonaqların qəbulu,
şimal bölmə isə xan ailəsinin
yaşayışı üçün nəzərdə
tutulub. Bölmələrə giriş ikimərtəbəli,
balkon tipli çatma tağlı dəhlizlərdən olub.
Bölmələr arasında daxili keçid
yaradılıb. Dəhlizlərə pilləkənlərlə
qalxılır. Pəncərələrdə
şəbəkə üslubundan və bütün otaqlarda
Naxçıvan yaşayış evlərinə xas olan
müxtəlif ölçülü taxçalardan istifadə
olunubdur. Bina divarlara yerləşdirilmiş
iki buxarı vasitəsilə isidilirmiş. Xan Sarayı 2015-ci ildən yeni yaradılaraq "Xan
Sarayı" Dövlət Tarix-Memarlıq, Möminə
Xatın və Açıq Səma Altında Muzey Kompleksi kimi
fəaliyyət göstərir. Muzey 8 zaldan
ibarətdir. Burada Naxçıvan
xanları ailəsinə mənsub sənəd və fotoşəkillər,
xanlıqlar dövrü tarixini əks etdirən orijinal mənbələr,
həmçinin həmin dövrə aid misgərlik nümunələri
və digər dəyərli muzey materialları mühafizə
olunaraq nümayiş etdirilir. Xan Sarayı
kompleksində 42x8 m ölçüdə yardımçı
bina da var. Onu da öyrəndik ki, muzeydə 900-dən artıq
eksponat var.
Bayraq
meydanından açılan gözəl mənzərə -
bir ucu Araz çayı, bir yanı Ağrı dağı...
Tarixi özündə yaşadan bu abidələrə
baxışdan sonra yolumuzu salırıq Naxçıvanın
müxtəlif dövrlərinə aid bayraqlarının
qorunub saxlandığı Dövlət Bayrağı
Meydanı və Muzeyinə. Qeyd edək ki, Dövlət
Bayrağı Meydanı və Muzeyi Naxçıvan Muxtar
Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2014-cü il 22 avqust
tarixli Sərəncamına əsasən yaradılaraq
2014-cü il noyabrın 17-dən fəaliyyətə
başlayıb. Bayraq Muzeyindən
Naxçıvanın göz oxşayan mənzərəsi
adamı baxdıqca valeh edir. Buradan bir ucu cənubi
Azərbaycana uzanan Araz çayına, Ağrı
dağına gözəl bir mənzərə
açılır. Muzey isə insanı
xanlıqlar düvrünə aparır. Burada
Naxçıvanda müxtəlif dövrlərdə qəbul
edilmiş bayraqlar və dövlət atributları
nümayiş etdirilir. Muzeydə bizə qəbul
olunmuş tarixi qərarlar, Azərbaycan Respublikasının
Dövlət Bayrağı və digər dövlət
atributları haqqında ətraflı məlumatlar verildi.
Qala
divarlarının sehrində-Naxçıvanqalada...
İndi yolumuz Naxçıvanın cənub-şərqində
yerləşən qədim arxeoloji abidəyə-Naxçıvanqlaayadır. Bura getməyimizin
iki səbəbi var. Həm bu tarixi canlı seyr etmək, həm
də burada keçirilən “bal yarmarkası”nda iştirak etmək.
Biz Naxçıvanqalaya çatanda cəngi
musiqisinin sədası ətrafa yayılmışdı.
Hava yağışlı olsa da, bura bal
almağa gələnlərin sayı kifayət qədər
çox idi. Naxçıvan öz balı
ilə məşhur olduğundan buradan qonaqlar arasından bal
almamış geri qayıdan da az oldu. Öz qala
divarları ilə qonaqları heyran qoyan Naxçıvanqala sən
demə xalq arasında"Köhnəqala" adları ilə
də tanınır. Qalanın inşa
tarixi 632-652-ci illərə aid edilir. 1957-1959-cu
illərdə qalanın ərazisində aparılan tədqiqatlar
zamanı zəngin arxeoloji materiallar, xüsusilə, saxsı
qab fraqmentləri, daş gürzlər aşkar olunubdur. Arxeoloji tədqiqatlardan məlumdur ki, belə daş
gürzlərdən Tunc dövründə eramızdan əvvəl
3-2-ci minilliklərdə Duz mədənlərində istifadə
olunub. Türk səyyahı Övliya
Çələbinin verdiyi məlumata görə monqol
işğalçıları qalanı dağıdıblar.
Həmin qalanı sonralar Naxçıvanda
olmuş fransız səyyah Şarden və Frehanq da əsərlərində
xatırladırlar. Qala XIX əsrədək
fəaliyyətdə olubdur. 1827-ci il
planında bu qala sxematik qeyd olunubdur.
Plana əsasən qala iki hissədən – Kiçikqala -
Narınqala və Böyükqaladan ibarətdir. Narınqalanın
cənub-qərbində 300 nəfərin qoruna biləcəyi
yeraltı sığınacaq-mağara var. Onun
havalandırılması və
işıqlandırılması üçün yuxarıdan
oyuq açılmışdır. Mağaradan
qalanın şərqinə tərəf gedən gizli yol
çox güman ki, qaladan təxminən 2 kilometr aralı məsafədə
axan Naxçıvan çayına çıxır. Narınqalanın altından keçən kəhrizin
iki quyusu qalanın içərisində yerləşir. Naxçıvanqalanın bərpasına 2010-cu ildən
başlanılıbdır. Naxçıvan Muxtar Respublikası
Ali Məclisinin Sədri "Naxçıvanqala"
Tarix-Memarlıq Muzey Kompleksinin yaradılması
haqqında" 2013-cü il 5 iyun tarixdə
Sərəncam imzalayıb. 2014-cü il
aprel ayının 7-də Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti cənab İlham Əliyevin iştirakı ilə
"Naxçıvanqala" Tarix-Memarlıq Muzey Kompleksinin
açılışı olub. Proqramımız
o qədər sıx idi ki, iki günə
Naxçıvanın gəzməli-görməli, tarixi abidələrini
ziyarət etməyə çalışırdıq.
Burada olarkən öyrəndim ki,
Naxçıvanqalanın yanında sən demə Nuh Peyğəmbərin
türbəsi də varmış. Naxçıvana gəlmişkən
Nuhun məqbərəsini də ziyarət etmək fürsətini
qaçırmaq istəmədim. Burada məlumat
alaraq öyrəndim ki, türbə Naxçıvan şəhərinin
cənub tərəfində, Köhnəqala adlanan ərazidə
VIII-XII əsrlərə aid memarlıq abidəsidir. Sən
demə K.A.Nikitinin "Naxçıvan şəhəri və
Naxçıvan qəzası" adlı məqaləsində
Həzrəti Nuh Peyğəmbərin buradakı məzarı
və türbəsi təsvir olunub: "Nuhun qəbri
Naxçıvan şəhərinin cənub tərəfində,
qədim qalanın qalıqlarının
yaxınlığında yerləşir. Məzarın
hazırkı görkəmi VIII yüzillikdə bərpa
edilibdir. İndiki görkəmdə məzar
yerdən qalxan, çox da böyük olmayan türbəni
xatırladır. Əvvəlcə burada məbəd
olmuş, sonra uçub dağılıbdır. Hazırkı türbə keçmiş məbədin
aşağı mərtəbəsinin qalıqlarından ibarətdir.
Məbədin pilləkənlərlə
aşağı düşmək tələb olunan interyeri
dairəvi, ortadan daş dirəklə möhkəmləndirilmiş
sərdabə tipindədir. Rəvayətə
görə həmin dirəyin altında Nuhun cənazəsi
yerləşir. Sərdabədə
obrazların və bəzəklərin təsviri yoxdur. Sərdabənin divarları ağardılmış,
səyyahların və ibadətə gələn zəvvarların
müxtəlif dillərdə olan adları ilə
yazılıb doldurulubdur". Azərbaycan
realist rəssamlıq sənətinin banisi Bəhruz Kəngərli
(1892-1922) XX əsrin əvvəllərində yağlı boya
ilə Naxçıvan şəhərindəki Nuhun türbəsinin
naturadan şəklini çəkib. Naxçıvanda
Nuhun qəbri ilə bağlı xeyli əfsanələr var.
Əfsanəyə görə dünya tufanı zamanı Həzrəti
Nuh peyğəmbərin gəmisi Naxçıvan ərazisindəki
Haçadağa toxunaraq, Qapıcıq zirvəsinə
yaxın dağ ətəyində lövbər salıb.
Həmin yerin Gəmiqaya adlandırılması,
bu ərazidə "Nəbi yurdu" adlanan yaylaq yerinin və
yaxınlıqda "Nuhdaban" adlanan qədim
yaşayış məskəninin mövcud olması əfsanədə
öz əksini tapan mətləblərin gerçəkliyə
uyğunluğunu ehtimal etməyə əsas verir. Nuhun türbəsinin Naxçıvanda olması
haqqında İ.Şopen, Dyubua-de Monpere, K.A.Nikitin,
V.M.Sısoyev və digər tədqiqatçılar məlumat
veriblər. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi
Sədrinin "Nuh peyğəmbərin Naxçıvan şəhərindəki
məzarüstü türbəsinin bərpa edilməsi
haqqında" 2006-cı il 28 iyun tarixli Sərəncamı
əsasında 2007-2008-ci illərdə qədim abidə tarixi
mənbələr nəzərə alınmaqla yenidən bərpa
olunaraq, ərazidə geniş abadlıq və yenidənqurma
işləri aparılıbdır.
Məmməd
Arazı onun doğum günündə öz torpağında
anmaq da varmış qismətdə…
Naxçıvana gələsən, bu gözəl
diyarın yetirməsi olan xalq şairi Məmməd Arazı
ziyarət etməyəsən. Həm də onun
doğum günündə. Bəlkə də,
Məmməd Araz sevənlər arasında elə ən
şanslısı biz idik. Hamı bu gün Məmməd
Arazı anmaq üçün Bakıda onun məzarını
ziyarət üçün Fəxri Xiyabana toplaşsa da, biz
xalq şairini onun dünyaya göz açdığı
Şahbuzun Nursu kəndində anmağa yollanırdıq.
Şairin sevimli kürəkəni, millət vəkili Aqil
Abbasın müşayəti ilə… Yolboyu diqqətimizi
çəkən əsas məqamlardan biri də, Şahbuzun kəndlərinə
bizi aparan yolların abad olması, kəndlərə təbii
qaz xətlərinin çəkilişi, hər kənddə
müasir məktəb, tibb məntəqəsinin olması idi.
Aqil Abbasın duzlu-məzəli söhbətlərinə
qulaq asa-asa, onun Məmməd Arazla bağlı xatirələrini
dinləyə-dinləyə mənzil başına
çatdıq. Budur, artıq şairin
doğulduğu torpaqdayıq. 2004-cü ildə istifadəyə
verilən bu ev muzeyində Məmməd
Arazı yaşadan o qədər xatirə vardı ki… Onun əlyazmalarından
tutmuş, geyindiyi kostyuma, gənclik illərinə dair
fotolarına, iş stoluna qədər, hər bir əşya
xalqın sevimli şairindən bizə qalan xatirə idi… Qeyd edək ki, ümummilli liderimiz Heydər Əliyev
də Məmməd Araz yaradıcılığını
yüksək qiymətləndirib. Prezident İlham
Əliyev Məmməd Arazın Azərbaycan ədəbiyyatının
inkişafındakı xidmətlərini yüksək dəyərləndirərək
demişdir: “Ana dilinin bütün incəliklərini
özündə toplamış Məmməd Araz poetik irsi gəncliyin
mədəni-mənəvi dəyərlərə ehtiram ruhunda
formalaşması baxımından müstəsna əhəmiyyətə
malikdir”. Bəli, Məmməd Arazın yazdığı hər
misrada dilimizin incəliyi,zənginliyi hiss
olunur. Bəlkədə ona görə də, artıq el
arasında belə bir deyim formalaşıb: “Məmməd Araz
bu xalq üçün elə Azərbaycan deməkdir”.
Vətən
mənə oğul desə, nə dərdim,
Mamır olub qayasında bitərdim… kimi məşhur
misraların müəllifi olan Məmməd Araz bu gün də
xalqın ürəyində vətənpərvər şair
kimi yaşayır. Şairin ev muzeyindən, onun
dünyaya göz açdığı torpaqdan ayrılıb
şəhərə doğru yol alırıq.
Görüşənədək
Naxçıvan, qədim diyar...
Bu, Naxçıvanda ziyarət etdiyimiz son məkan idi. İndi bizi bu
qədim diyardan ayırmağa sayılı saatlar
qalmışdı. “Təbriz mehmanxanası”na çatanda artıq saat əqrəbləri
6-nın üzərində idi. İki gün ərzində
Naxçıvanda xeyli sayda mədəni-tarixi abidəni ziyarət
etsək də, görmədiyimiz görməli yerlər də
qalmışdı. Bura Qazançı qala, Fərhad evi,
Yusif Küseyir oğlu türbəsi, Qarabağlar türbəsi,
Xanəgah Memarlıq Kompleksi, Kırna türbəsi, Ordubad
Buzxanası, Qazançı Körpüsü, Qeysəriyyə
memarlıq abidəsi, “İsmayılxan” hamamı kimi yerlər
daxildir. Amma biz bu qədim diyarı biryolluq yox,
bir də gəlmək, bu səfərimizdə gəlib gəzə
bilmədiyimiz yerləri gələn səfər görmək
arzusu ilə tərk edirdik. Bu səfərimizdə
Naxçıvandan yüksək təəssüratlarla
ayrılırdıq. Onu da ümid edirdik ki,
Naxçıvan səfərimiz öz zəngin tarixi irsi,
qonaqpərvərliyi ilə bizim yaddaşlarımızda iz
qoyduğu kimi, media ilə əməkdaşlığın
genişləndirilməsində də yeni bir yol açacaq...
Zülfiyyə
Quliyeva
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 25 oktyabr.-
S.4-5.