Səfəvilərin hakimiyyət
orqanları arasında dəqiq səlahiyyət
bölgüsü var idi
«Təzkirət əl-müluk»da göstərilir ki,
alicah vaqiyənəvis «canqi» əmirlərindən olub, başqa
ölkə hökmdarlarından Şaha göndərilən məktublara
cavabları tərtib edirdi. Şahın nəzarəti
altında olan əsas dəftərə mənsəb,
mülazimlik, həmesale, tiyul haqqında daxil olan fərmanları,
Şahın şifahi olaraq elan etdiyi fərmanları və
baş vəzirin təliqələri, yaxud böyük əmirlərin
«ali əmr üzrə» qeydləri əsasında bütün
fərmanları vaqiənəvis tərtib edərək
yazıb hazırlayırdı. Fərmanlara
qara mürəkkəbli tuğra çəkmək ancaq vaqiyənəvisə
məxsus bir vəzifə olub başqasına dəxli yox idi.
Engelbert Kempfer yazırdı ki, vaqiyənəvis
dövlət şurası məclislərində Şahın
sol tərəfində əyləşir və onun hökmlərini,
fərmanlarını, əcnəbi ölkələrlə
göndərilən məktubları, əcnəbi ölkə
elçilərinin şaha gətirdikləri məktubları və
onlara cavabları xüsusi dəftərə yazırdı.
Bütün bunlar vaqiyənəvisin vəzifə borcu
olub, onun hüquq və səlahiyyətlərinin gerçək
göstəriciləridir. Məmaliki məhrusədən
Şaha hakimlər tərəfindən göndərilən ərizə
və məlumatların hamısını Şah vaqiyənəvisə
göndərirdi ki, o bunları ümumi və xüsusi məclislərdə
oxuyur, sonra onlara cavab yazırdı. Bu məktublardan
hər hansına görə əgər fərman
yazılması lazım olduqda onu vaqiyənəvisin
qaralaması üzrə xüsusi mirzələr yazıb
hazırlayırdılar. Göndərilən
məlumatların hər birinin cavabını, hər məlumatın
altında şahın əmri nə cür verilərsə,
vaqiyənəvislər öz xətlərilə o qaydada
yazır və onları dəftərlərinə də
köçürürdülər.
Vaqiyənəvislərə tabe olan işçilərin
sayı on nəfərdən ibarət idi. Belə ki, rəqəmnəvislər
(fərmanları yazanlar) və fərmanların qeyd
olunduğu dəftərlərə baxanlar yeddi nəfər
olub, onlardan bir nəfəri ali dövlət
şurasının fərmanlarını dəftərə
yazır və üç nəfəri qayda üzrə ona
kömək edir və qeyd olunan bu dörd nəfərdən
iki mirzə qalan üç mirzə ilə birlikdə, həm
də fərmanlar yazılan dəftərlərə
baxırdılar. Yenə də bu yeddi nəfərdən
iki nəfər – dəftərə qeyd olunan mətn əsasında
çıxarış, yəni hər hansı bir yerə
göndərilən fərmanı yazıb
hazırlayırdılar. Qalan üç nəfərdən
ikisi xidmətçi və bir nəfəri isə məktubları
yazırdı.
Hər il İsfahan vergilərindən vaqiyənəvisin
işçilərinin məvacibi üçün
«kağız pulu» adı ilə 30 tümən ayrılıb
onlara verilirdi. Hərgah, vaqiyənəvislər
özü və ya başqa bir şəxs üçün
bir şey xahiş etmək istədikdə, heç bir çətinliklə
qarşılaşmadan onu xüsusi və ümumi məclislərdə
Şaha çatdıra bilirdilər. Bütün
ərizələrin Şahın hüzurunda oxunub ona
çatdırılması və ona cavab yazmaq işi, məclisnəvisdən
başqa heç bir kəsə aid deyildi. Buna
görə də vaqiyənəvislərə məclisnəvis
də deyərdilər. Qələm sahiblərindən
qulluq dərəcəsi və şaha
yaxınlığına görə baş vəzirdən
başqa vaqiyənəvisdən irəlidə kimsə yoxdu.
Qədim zamanlardan başlayaraq, həmişə
vaqiyənəvislər şahların qulluğunda xüsusi və
ümumi məclislərdə iştirak edərdilər.
F.Sümərin yazdığı kimi Səfəvi
inşa divanında yalnız farsca deyil, lazım olan zaman
türkcə qələmə alındığına və
bu ənənənin dövlətin sonuna qədər davam
etdiyinə görə vaqiyənəvis, münşi əl-məmalik
və mirzələrin çoxu sözsüz ki, türk bilim
adamları olmuşdu. I Şah Təhmasib dövründə
inşa divanına bir müddət Əmir Zəkəriyyə
Təbrizi Köcəcinin qohumlarından Məhəmməd bəy
Təbrizi Göcəci rəhbərlik etmişdi. Məhəmməd bəyin qohumu Əli bəyin
oğlu Mirzə Məhəmməd də inşa divanında
işləmişdi.
I Şah Səfinin sədr təyin etdiyi Mirzə Məhəmməd
I Şah Abbasın zamanında vaqiyənəvis olmuşdu. I Şah Səfi
hakimiyyətə keçdikdə vaqiyənəvis vəzifəsində
Hatəm bəy Ordubadinin oğlu Talıb xan işləyirdi
(1621-1632). I Şah Səfi onu 1632-ci ildə
vaqiyənəvis vəzifəsindən azad edib, baş vəzir
vəzifəsinə təyin etmişdi. Talıb
xandan sonra yenə bu vəzifəyə irəli çəkilən
Mirzə Məhəmməd vəfat etmiş və vaqiyənəvis
mustofi-ye bəqaya həm də dəftərxana naziri Mirzə
Məsim olur. "Zeyl-i tarix-I alamara-yi
Abbasi" də mərhum Hatəm bəy Ordubadinin
qardaşı Mirzə Əbdülhüseyn Ədhəm bəy
Ordubadinin münşi əl-məmalik olduğu və I Şah
Səfinin hakimiyyətinin sonuna qədər inşa divanına
başçılıq etdiyi qeyd edilir. Səfəvi
dövlətinin ərazisinin divan və xassəyə
bölünməsinə müvafiq olaraq onları idarə etmək
üçün iki divan fəaliyyət göstərirdi.
«Divani əl-məmalik» (dövlət vilayətləri
divanı) dövlətə məxsus torpaqların maliyyə
işləri, «divani xassə» (Şah vilayətləri
divanı) şaha məxsus mülkiyyətin maliyyə işləri
idarəsi idi.
Dövlətin maliyyə məsələləri
üzrə geniş səlahiyyətlərə malik olan
mustoufi əl-məmalik məmaliki məhrusədən
alınan bütün dövlət vergilərini dəftərdə
qeyd etdikdən sonra vilayətlərə göndərirdi və
yerlərdəki qulluq adamları onun qeydlərinə əməl
etməli, vergiləri artırıb-azaltmadan göstərilən
həcmdə yığıb ödəməli idilər.
Tavernye yazır ki, mustoufi əl-məmalikin dəftərxanasında
dövlət məmurlarına xəzinədən nəqd verilən
məvaciblər, o cümlədən onlara yerlərdən
tiyul, həmesale, yeksale adı ilə ödənilən
maaşın ümumi məbləğinin qeydiyyatı
aparılırdı. Bu hesabdarlıq əməliyyatı övlətin mali məsələləri ilə məşğul
olan başqa idarələrlə əlaqəli şəkildə
yerinə yetirilirdi. Məmləkətin mərkəzi
və yerli idarələrində çalışan
qulluqçuların siyahısı və onların məvacib
cədvəlləri bu dəftərxanada qeydiyyata alınmaqla
onun möhürü ilə təsdiq olunurdu.
Divan əmlakının
pul mədaxilini qeydiyyata alan zabitənəvis
və ödəniş idarəsinin başçısı
olan sahib-i tocih də ona tabe idi. Tavernye
yazırdı ki, mühasibat divanının çoxsaylı
icraçı məmurlarının hamısı qələm
əhlidirlər. Bütün qeydiyyat dəftərləri
onların əlindən keçir; xüsusilə, məmləkətin
divan əmlakı və Şah xalisələrinin gəlirləri
yazılan sənədlər İsfahanın mühasibat
divanındakı dəftərxanada qeydiyyata alınır.
Bütün xərclərin də hamısı
orada qeyd olunurdu.
Ərbabı
adlanan digər əmlaklardan da hər il
Şaha müəyyən illik haqq verilirdi. Bu o əmlaklardır
ki, onlardan vilayətlərin hakimləri çoxlu gəlir əldə
edirlər. Mustoufi əl-məmalik və
mustoufilər bütün xalisə, ərbabi əmlakının
mühasibat işi üzrə dəftərdarlıqda ən
yüksək məqamlı məsul işçilərdir.
Şahın bütün gəlirinin hesabı, əmlak
icarəsi, sürsat anbarları, qoşunun təchizatı,
idarə məmurlarının xərclərini onlar qeydiyyata
alırdılar. Başqa bir növ
mühasib də var idi ki, ona «moquf» deyirdilər ki, o, vəqf əmlakının
hesabını aparırdı.
Nazir adlanan məmurun isə mustoufi əl-məmalik və
mustoufilərin işini təftiş etməyə icazəsi
vardı. Və
bütün məxaric sənədlərinə onun adına olan möhür vurulmalı idi. Burada sözsüz ki, mənbələrdə
şahın naib adı ilə verilən dövlət məmuru
nəzərdə tutulur. Seyid Hüseyn
Astrabadi Maqsud bəyin I Şah Abbasın naibi və nazir
olduğunu yazmışdı ki, bu fikrimizin doğru
olmasını göstərir. Dəftərxana
darğası vəzifə borcu və səlahiyyətinə
görə maliyyə müqəssirlərini yoxlayıb
şahın, yaxud dövlətin əmlakını
oğurlayanları, rəiyyətdən vergini çox
alanları cəzalandırırdı.
Məvaciblərin, cirələrin, səltənət
nümayəndələrinin miniklərinin yeminin verilməsi,
köçürülməsi dəftərxanada icra olunurdu. Onların hər
biri öz nökərini göndərib «həvalə»sini «həvalə»
verilən məhəldən alırdı. Hər kənddə, qəsəbədə «rəis»
adlanan bir nəfər var idi ki, o, həmin məhəllin rəiyyətinin
hamısının böyüyü olduğuna görə məmurlar,
nökərlər vergini, həvaləni alanda ona müraciət
edirdilər. Dəftərxanada olan
oğurluqlar, mənimsəmələr saray məmurları və
vəzifə sahiblərinin məvacibləri hesabına icra
olunurdu. Şah Abbas Kəbirin hakimiyyətinin
sonlarında və I Şah Səfinin hakimiyyətinin əvvəllərində
qonşularla çox vaxt müharibə olduğundan ordunun əsgərə
böyük ehtiyacı olmuşdu. Elə
buna görə də onların məvacibləri və cirələri
tam və bütöv şəkildə, nizamla
çatdırılmışdı.
Bütün mülazimlərin qulluq fərmanı və
onların maaşlarına aid əmrlər divan, xassə və
ərbab-i təhavil dəftərindən keçib-keçməməsindən
asılı olmayaraq onlara mustoufi əl-məmalikin
möhürü vurulmalı idi. Burada yalnız şah əmlakı
idarəsinin qulluq fərmanları, maaflar müstəsna
hüquqa malik olub, mustoufi əl-məmalikin qeydiyyatına
düşməyə bilərdilər. Divan
dəftərxanası qulluqçularından müqəssir
olanların məsuliyyətə cəlb edilməsi də
alicah mustoufi əl-məmalikin vəzifə səlahiyyətinə
aid idi. Məmaliki məhrusənin
kiçik mustoufiləri onun razılığı ilə
işə götürülürdü. Onların
hamısı əslində ali divanın
mülazimləri idilər. Mustoufi əl-məmalikin xidmətində
fərman üzrə divan mülazimi olan sahib-rəqəmlərdən
ibarət beş nəfər işçi
vardı.
Onların
işi qulluqçuların maaşı, həmesaləsi,
tiyul, maaflıqlar, soyurqallara aid hökm və fərmanlara və
dəftərxanaya girib çıxan yazılı sənədləri
yoxlayıb düzəltmək, qanuna uyğun olanlarını
mustoufi əlməmalikə möhür və imza
üçün təqdim etmək, qanuna uyğun olmayanlar barəsində
dəftərxana tərəfindən cavab yazıb sahiblərinə
qaytarmaqdan ibarət idi. Mustoufi əl-məmalikin
xüsusi idarə dəftərxanası da vardı ki, bu dəftərxana
onun özünə aid idi. Belə ki, o məxariclə
əlaqədar başqa idarələrin işi barədə dəqiq
məlumat əldə etmək üçün mənsəb,
mülazimlik fərmanlarını, həmesale, barat,
mükafat, soyurqal, maaflıq və dəftərxananın
alıb verəcəyi başqa pulların hökmlərini
öz dəftərxanasında da qeydiyyata aldırırdı.
Bu dəftərxananın işçilərinin
sayı dörd nəfərdən ibarət idi.
Dövrün mənbələrində mustoufi əl-məmaliklə
bağlı məlumatlar təhlil edilərkən aydın olur
ki, maliyyə divanına məmurlar qəbul edilərkən mənsubiyyətləri
deyil, ilk növbədə onların yazı qabiliyyəti,
hesabı və elm-i siyaqı bilməsi nəzərə
alınırdı. Elə buna görə də onların
arasında imperatorluğun tərkibinə daxil olan bir çox
bölgələrdən nümayəndələrə təsadüf
edilir. Ancaq mənbələrdə
onların bir çoxu haqqında ətraflı məlumat
olmadığına görə, doğulduqları yer əsas
götürülsə də belə, mənsubiyyətlərinin
təyin edilməsi olduqca çətindir. Bu divanda da qızılbaşlara yaxın, yaxud onlarla
bağlı olan seyidlərin vəzifəyə təyinatına
rast gəlirik. I Şah Təhmasib dövründə
mustofi əl-məmalik vəzifəsində olmuş Mir Qiyasəddin
Mahmud Şəhristani, Məhəmməd Xudabəndənin
hakimiyyəti vaxtı yenə də qeyd edilən vəzifədə
bir müddət işləyən və baş vəzir Salman
Cabiri tərəfindən təzyiqlərə məruz qalan
Mirşah Qazi İsfahani seyid idilər.
Qaynaqlarda yüksək elmi əhəmiyyətə malik məlumatların
təhlili əsasında əldə edilən nəticəyə
görə demək olar ki, Səfəvilərin
yaratdığı inzibati-bürokratik aparatın mürəkkəb
bir quruluşa malik olması ilə yanaşı, bu quruluş
hakimiyyət orqanları arasında dəqiq səlahiyyət
bölgüsü qaydalarını da özündə əks
etdirirdi.
Zabil Bayramlı
tarix üzrə elmlər doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.-
2016.- 29 oktyabr.- S.14.