Güney Azərbaycanda mətbuatın yaranması və inkişafı

III yazı

XIX əsrin ortalarında Güney Azərbaycanda həm dövlət mətbəələri, həm də xüsusi çapxanalar az deyildi. Ölkədə nəşriyyat işlərinə rəsmi nəzarət edən bir orqan – senzura olmasa da bu müəssisələr hakimiyyət orqanlarının və ruhanilərin ciddi nəzarəti altında idi. Məktəb (ibtidai ruhani məktəbi) və mədrəsələrin (ali ruhani məktəbi) açılması savab iş sayılırdı. Müsəlman məscidlərinə vəsiyyət edilib bağışlanmış mülklər və torpaqların (vəqflərin) gəliri məktəb binalarının, müdərrislərin, şagirdlərin saxlanmasına sərf edilirdi. Faktiki olaraq gəlirin mühüm hissəsini ruhanilər özləri mənimsəyirdi. Hökumətin onlara nəzarət edilməsinə izin verimirdi.

Mədrəsinin bütün işlərinə ruhanilər nəzarət edirdi. Vəqf torpaqları hesabına feodallara çevrilmiş ruhani təbəqəsi böyük maddi imkana malik olub, güclü nüfuz sahibinə çevrilmişdilər. Ruhanilər yeri gələndə dövlətin işinə də müdaxilə edə bilirdi. Çox düşündürücü faktdır ki, o dövrdə müsəlmanlar heç bir tərəddüd göstərmədən avropalılardan atəş silahı borc alırdılar. Lakin kafirlərin digər ixtirasını, yəni çapı qəbul etmək üçün nüfuzlu fəqihlərin icazəsi lazım gəlirdi. Çap olunmuş kitablardan istifadə etmək, dinlə yaxın olan mədrəsə həyatında tam çevriliş əmələ gətirirdi». Bu isə ruhaniləri razı sala bilməzdi.

Güney Azərbaycanda bütün İranda olduğu kimi XIX əsrin 70 illərindək sxolastik xarakter daşıyan təhsil sistemi mövcud olub. Tədrisin əsasını ilahiyyat təşkil edirdi. Bununla yanaşı öyrəncilər ədəbiyyat, tarix, coğrafiya, riyaziyyatla da tanış olmalı idilər. İranda olmuş fransalı Jarden o dövrdə bu ölkədə gördüyü məktəbi belə təsvir edirdi: «Hər bir şəhər və məhəllədə bir neçə məktəb vardır. Məktəbdə şagird uca səslə öz dərsini oxuyur. Bütün uşaqlar bir yerdə dərs oxumağa başladıqları üçün qəribə səs-küy qalxır. Biri uca səslə əlifba oxuyur, o biri höccələyir, bir başqası fars dilində olan kitabı, digəri ərəb dilində kitabı oxuyur. Bu səslər o qədər bir-birinə qarışır ki, şagirdlər öz səslərini çətinliklə eşidə bilirlər».

Azərbaycanın böyük mütəfəkkiri M.F.Axundov İranın geriliyinin köklərini dünyəvi təhsilin olmamasında görürdü. Axundovun davamçısı Zeynalabdin Marağayi də İranın geridə qalmasının səbəblərini təhsilin yoxluğunda görür və höküməti bu problemə heç bir diqqət yetirmədiyinə görə təqsirləndirirdi. Onun «İbrahim bəyin səyahətnaməsi» əsərinin qəhrəmanı müəllifin maarif haqqındakı fikrini belə ifadə edir: «Hər şeydən çox məktəb lazımdır, elm lazımdır. Xalq elm və sənətlə tanış olmayınca və onları dərk etməyincə, bizim vəziyyətimiz düzəlməyəcək».

Z.Marağayi İran məktəblərində tədris metodikasını tənqid edərək, uşaqların təhsilinin Hafizin sözlərini əzbərləməklə başlamasını məqsədəuyğun saymırdı. Güney Azərbaycanın, eləcə də İranın maarifçilik tarixində Mirzə Həsən Rüşdiyyə, Cabbar Baxçaban (Əsgərzadə), Hacı Məhəmməd Naxçıvaninin böyük xidmətləri olmuşdur. M.H.Rüşdiyyə İranda ilk üsuli-cədid məktəbinin, C.Baxçaban ilk uşaq bağçasının, lal-karlar üçün xüsusi məktəbin yaradıcısı sayılırlar.

1888-ci ildə Mirzə Həsən Rüşdiyyə tərəfindən Təbriz şəhərində ilk üsuli-cədid məktəbinin əsası qoyulur. Bu məktəb İran maarifi tarixində ilk yeni üsullu məktəb idi. Bu təhsil ocağı müasir məktəb atributlarını xatırladan yazı lövhəsi, parta və başqa ləvazimatlarla təchiz olunmuşdu. Ən əsası isə orada əlifbanı yeni metodla – tez və asan öyrənməyə imkan verən sovti üsulla (səsləndirmə – P.M.) tədris edirdilər. «İran maarifinin atası» sayılan M.H.Rüşdiyyənin öz xalqı qarşısında ən böyük xidmətlərindən biri də müasir bilikləri və ana dilini təbliğ edən bir çox dərsliklər – «Ana dili», «Vətən dili» dərsliklərini yaratması idi. M.H.Rüşdiyyə mütərəqqi və bacarıqlı ziyalıları öz ətrafında birləşdirməyə nail olmuşdu.b«Təbriz» dövlət mədrəsəsi dövlət tərəfindən təsis olunduğu üçün maarifə zidd olan mürtəcelər onun fəaliyyətini dayandıra bilmədilər. «Rüşdiyyə» milli məktəbi isə dəfələrlə mürtəce qüvvələrin təqibinə və zorakılığına məruz qalıb bağlandıqdan sonra, o məktəbin müəllimlərindən Hüseyn Təbibzadə «Kamal», Mirzə Rza Səhafzadə «Pərvəriş» və Mirzə Əhməd «Bəsirət» kimi yeni üsulla məktəbləri təsis etdilər. Dövrünün yenilikçi və savadlı pedaqoqları olan bu məktəb müdirləri eyni zamanda qəzet, jurnal nəşri ilə də məşğul idilər. Beləliklə, 1899-cu ildən başlayaraq, «Kamal» mədrəsəsində «Kamal», «Pərvəriş» məktəbində «Dəbistan», «Bəsirət» məktəbində «Üxüvvət» və «İttihad» adlı qəzetlər çap olunmağa başladı. Bunu da qeyd etmək yerinə düşər ki, M.H.Rüşdiyyə də ayrı-ayrı vaxtlarda «Məktəb» və «Tehran» adlı qəzetləri nəşr etdirmişdi. 1899-cu ildə görkəmli xadim Hüseyn xan Ədalət Mirzə Məhəmmədəli Tərbiyət, Məhəmməd Şəbüstəri və Həsən xan Tağızadə tərəfindən Təbrizdə «Tərbiyət» mədrəsəsi açıldı.

Maarifçilik hərəkatının fəallarından olan tanınmış ziyalıların bir çoxu millətə, ölkəyə fayda gətirmək və xalqa xidmət etmək niyyətilə yeni məktəblər, kitabxanalar açır, kitab, qəzet və jurnal nəşr edirdilər. Bu ziyalıların yaradıcılıq fəaliyyətində çox zaman bir çox sahələr ədəbiyyat, tarix, jurnalistika, tədris birləşirdi. Ona görə də tanınmış ziyalılar-elm, sənət və dövlət adamları o dövrdə mətbuat orqanlarının redaktoru və naşiri olurdu. Bunun nəticəsində də ölkədə qəzet və jurnalların sayı artır, mətbuatda keyfiyyət dəyişiklikləri baş verir, onlara kütlələr arasında maraq artırdı. 1908-ci ildə Təbrizdə «Maarif» kollecinin direktoru Mirzə Abdulla xan Cahanşahı tərəfindən «Mərifət», 1909-cu ildə Xoy şəhərində «Musavat» məktəbinin direktoru Ağaxan Hirandi tərəfindən siyasi və inqilabi mətbuat orqanı olan «Mükafat» qəzetləri təsis olunmuşdu. XIX əsrin II yarısında İranda Britaniya, Rusiya, Fransa, Amerika kimi bir çox xarici ölkələrin missiyaları fəaliyyətə başladı: ingilis-katolik və baptist, fransız-katolik, rus-pravoslav, amerikan - presveterian və s. Fransız tədqiqatçısı T.Villmoren yazırdı ki, Avropa dövlətlərinin bir çoxu xristian-missionerləri öz təsirlərinin başqa ölkələrdə təbliğatçıları olmağı məcbur etdilər. Bu təsirin xalq arasında yayılması yollarından biri məktəblərin yaradılması idi. Missionerlərin fəaliyyəti əsasən xarici dövlətlərin mövqeyini İranda möhkəmlənməsinə, əhali arasında möhkəm dayaq yaratmağa yönəlmişdi ki, bu da ölkənin gələcəkdə əsarət altına alınmasını asanlaşdırırdı.

Öz ölkəsinin demokratik qanunlarla idarə olunub hər sahədə inkişaf etmiş, xarici inhisarçılardan azad bir dövlət kimi görmək istəyən mütərəqqi və mübariz şəxslər mərkəzlər, gizli cəmiyyətlər yaradaraq onun ətrafında birləşirdi. Bu fədakar ziyalılar xalqın ictimai fikrinin formalaşmasına və inkişafına təsir göstərmək üçün yeni mətbu orqanları təsis edirdilər. Dövrün tanınmış şəxsiyyətləri Hüseyn xan Ədalət «Əlhədid» (1897), Sadiq xan Ədibülməmalik «Ədəb» (1898), Hüseyn Təbibzadə «Kamal» (1901), Məhəmmədəli Tərbiyət (H.Tağızadə, M.Şəbüstəri, H.Ədalətlə birgə) «Gəncineyi-Fünun» (1902) kimi qəzet və jurnalları nəşr edirdilər. Bu mətbu orqanları publisistik dillə ölkənin ictimai-siyasi vəziyyətini açıb göstərir, xalqı müstəmləkəçilərə və istibdada qarşı mübarizəyə səsləyir, ölkədə islahatlar keçirilməsinə, qabaqcıl ideyaların yayılmasına səy göstərirdilər. «Əlhədid» qəzetinin redaktoru Hüseyn Təbibzadə (Ədalət) gənclik illərində Həştərxana səfər etmiş, bir müddətdən sonra isə Peterburqa getmişdir. Orada qaldığı iki ildən artıq müddətdə rus dilini öyrənmiş islam dünyasının lideri, böyük ideoloq Seyid Cəmaləddin Əsədəbadi Əfqani ilə tanış olub, onunla əlaqə qurur.

C.Əfqani ilə yaxınlığı onun dünyagörüşünə, yaradıcılığına çox böyük təsir göstərmişdir. Vətənə dönən H.Təbibzadə 1897-ci ildə «Əlhədid» sonralar isə «Xəbər», «Ədalət», «Söhbət», «Ana dili» qəzetlərini təsis edir. H.Təbibzadə Ədalət təxəllüsünü təsis etdiyi qəzetin adından götürmüşdü. Qeyd etmək lazımdır ki, 1878-ci ildə Təbrizdə ilk özəl qəzet olan «Təbriz»in təsisçisi və redaktoru da H.Ədalət olub. «Əlhədid» qəzetində Təbrizin M.Şəbüstəri (Əbülziya), H.Tağızadə, Ə.Səfərov və M.Tərbiyət kimi tanınmış ziyalıları çıxış edirdilər. Onlar gizlicə «Əlhədid» qəzetinin redaktorunun evində toplaşıb, xalqın nicatı yollarını arayır, öz fikir və mülahizələrini qəzetinin səhifəsinə çıxarırdılar. Ancaq qəzetinin çapı uzun çəkmir, onun cəmi üç sayı işıq üzü görür.

Hüseyn Ədalət öz ölkəsinin qadınlarını Avropa ölkələrində olduğu kimi çadrasız, təhsilli, azad görmək istəyirdi. O, İranda qadın azadlığını qaldıran ilk ziyalılardan olmuş, bu məsələni nəşr etdiyi qəzetin səhifələrinə çıxartmışdı. Onun redaktoru olduğu «Söhbət» qəzeti, mürtəce qüvvələrin təzyiqinə məruz qalaraq tez bir zamanda qapanmışdı, buna səbəb isə orada «qadın azadlığı»nın təbliği olmuşdu. H.Ədalət Təbrizi tərk edib Tehrana köçmüş, orada açdığı mədrəsədə qızların təhsili ilə məşğul olmuşdu. H.Ədalət Məşrutə dövründə (1906-1911) Azərbaycanın maarif sisteminə başçılıq etmişdir. Məşrutə dövründə vətənpərvər ziyalı kimi yurdunun tərəqqisi uğrunda fədakarcasına çalışmışdı. «Kamal» qəzetinin naşiri Hüseyn Təbibzadə Təbrizdə çap olunan «Kamal» məktəbinin müdiri olmuşdu. 1903-cü ildə Təbrizdə yeni üsuli-cədid məktəbləri qaraguruhçu qüvvələr tərəfindən dağıdılır. Hüseyn Təbibzadə təqiblərə məruz qaldığından Bakıya köçür və Bakıda iranlılara məxsus məktəbin müdiri olur. Sonralar Təbibzadə Misirə səfər etmiş, orada «Kamal» qəzetini nəşr etdirməyə başlamışdı. Hüseyn xan öz təxəllüsünü təsis etdiyi qəzetin adından götürmüşdü. Tanınmış tarixçi Ə.Kəsrəvi onu mütləqiyyəti aradan qaldırmağa səy göstərən dəstənin üzvlərindən biri kimi qeyd edib. Həmin dəstənin iclasları Mirzə Hüseyn xanın evində təşkil olunurdu.

M.F. Axundovun yeni əlifba ideyasını İranda təbliğ edənlərdən biri də Hüseyn Təbibzadə idi. O, əlifbanın dəyişdirilməsi ilə bir sırada təlim üsulunun yeni qaydalar üzərində islahı və yeni məktəblərin təsisi zərurətini göstərir, yeri gəldikcə bu məsələyə Qahirədə çıxardığı «Kamal» qəzetində toxunurdu. Mənbələrdən öyrənmək olur ki, XIX əsrin 90-cı illərində Cənubi Azərbaycanda, Təbriz şəhərində 1892-ci ildən başlayaraq «Şəbnamə» adlı kiçik formatlı mətbu nümunələri görünməyə başlayıb. Onun səhifələrində xalqı narahat edən sosial problemlərə toxunulur, mövcud quruluşdakı çatışmazlıqları tənqid edən kəskin yazılar hazırlanırdı.

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 1 sentyabr.- S.14.