“Dini dəyərlərin
müasir tələblər səviyyəsində
araşdırılmasına böyük ehtiyac var”
Səlahəddin Xəlilov: “Cəmiyyət bütöv
bir orqanizmdir və onun müxtəlif sahələri
arasında ahəngdar qarşılıqlı münasibət
olmalıdır”
“Azərbaycanda iqtisadi inkişafın yeni mərhələyə
qədəm qoyduğu bir şəraitdə ictimai həyatın
digər sahələrinin də yenidən nəzərdən
keçirilməsinə, xüsusilə dini dəyərlərin
müasir tələblər səviyyəsində
araşdırılmasına böyük ehtiyac var. Cəmiyyət
bütöv bir orqanizmdir və onun müxtəlif sahələri
arasında ahəngdar qarşılıqlı münasibət
olmalıdır. İqtisadi həyatla dinamik
qarşılıqlı əlaqədə cəmiyyətin mənəvi
həyatının strukturu da sürətlə dəyişir.
Din dövlətdən ayrı olsa da, insanların dini
etiqadı ilə bağlı ictimai durum diqqətdən kənarda
qala bilməz”. Bu fikirləri filosof, Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü, professor
Səlahəddin Xəlilov səsləndirib. O bildirib ki, dini
hiss universal əqli keyfiyyətlərdən daha çox, mənəviyyat
hadisəsidir və insan “mən”inin dərin qatlarını
ifadə etməklə yanaşı, lokal mədəni-mənəvi
mühitlə, hətta fərdi mövcudluqla əlaqədardır:
“Digər dinlərdən fərqli olaraq, islam dini eyni zamanda bir
şəriət, həyat tərzi kimi də
çıxış edir və bəzən ictimai münasibətlərdə
də bələdçi olur. Dini etiqad
baxımından müasir Azərbaycan cəmiyyətinin
strukturuna nəzər salsaq, hələ də dinə
etinasız olanların nisbi çəkisinin çox yüksək
olduğunu müşahidə etmək olar. Formal olaraq müsəlman sayılan əhalinin tərkibində
dini inam dərəcələri çox fərqlidir.
Yetmiş illik sovet dövründə əhalinin böyük əksəriyyətinin
savadlanması, fanatizmin və
mövhumatçılığın əsasən aradan
qaldırılması postsovet ölkələrində dini
etiqadın az qala sıfırdan
başlanmasına uyğun gəlir ki, bu da müstəqillik
dövründə dinə düşünülmüş
münasibət bəslənməsinə, etiqadın
şüurlu surətdə seçilməsinə imkan
yaradırdı. O vaxtlar postsovet məkanında, o cümlədən
Azərbaycanda daha sağlam və mütərəqqi dini
modelin formalaşması üçün böyük imkan var
idi. Lakin təəssüf ki, müstəqilliyin
ilk illərində, ümumi ictimai-siyasi xaos şəraitində
dini etiqada şüurlu münasibət və onun elmi-fəlsəfi
şüurla həmahəng inkişafı kimi məsələlər
diqqət mərkəzinə çəkilmədi.
Əhalinin “dinə qayıdışı” onun daha yüksək
intellektual səviyyəsi olan nümayəndələrinin məqsədyönlü
iştirakı ilə, dərk olunmuş bir proses kimi həyata
keçə bilmədi. Və dinə
qayıdılması tam bir kortəbiilik şəraitində,
daha çox dərəcədə xarici missionerlərin səyləri
və “yardımı” ilə həyata keçdi. Dinə
qayıdış adı altında mövhumata, xurafata, təriqətçiliyə
də qayıdış baş verdi ki, indi
dinin bu psevdodini elementlərdən təmizlənməsinə
ehtiyac yaranmışdır və bu, elə də asan məsələ
deyil. Bununla belə, Azərbaycan əhalisinin yenə
də böyük bir qismi dünyəvilik mövqeyində
dayandığından və din adı altında hər
hansı bir təriqətə və ya
mövhumatçılığa, mərasimçiliyə
uymadığından bu bazada müasir Azərbaycan ictimai və
mədəni-mənəvi gerçəkliyi üçün ən
çox məqbul olan dini etiqad modelinin
formalaşdırılması hələ də
mümkündür. Yüz minlərlə
uşaqların və gənclərin təhsil mərhələsində
əhatə olunduğunu nəzərə alsaq, gənc nəslin
yeni dünyagörüşünün əlahiddə təsirlərdən
uzaq, məhz həqiqi dini zəmin üzərində
formalaşdırılması üçün böyük
potensial imkanlar vardır. Heç nəyə
inanmamaq, müqəddəs heç nə tanımamaq nə dərəcədə
təhlükəlidirsə, Allaha inam xaricində nəyi isə
fetişləşdirmək, hansı isə mərasimləri,
ayinləri, müddəaları mütləqləşdirmək
də bir o qədər təhlükəlidir. Xüsusilə təriqətçiliyin
yayılması və digər etiqad sahiblərinə
dözümsüz münasibət bəslənməsi yolverilməzdir.
Əlamətdar haldır ki, Azərbaycanda dini tolerantlıq əksər
ölkələr üçün nümunə ola biləcək dərəcədə
yayılıb, ictimai şüurda dərin kök salıb. Dinlər arasında qarşılıqlı əlaqə,
ümumi məqsədlər ətrafında birləşmək
ənənəsi inkişaf edib”.
O. əlavə
edib ki, dinin sosial təşkili, dini institutların
yaradılması ancaq dini ideyaların təbliğ
olunması, dindarlara öz dini biliklərini zənginləşdirmək,
Allaha müraciət etmək, dua etmək, mənəviyyatını
kamilləşdirmək və sair üçün şərait
yaradılmasına xidmət edir: “Həmin sosial
institutların, dini məbədlərin və digər fəaliyyətini
təmin etmək üçün peşəkar din xadimləri,
ruhanilər hazırlanıb yetişdirilir, bu məqsədlə
müxtəlif səviyyəli dini məktəblər fəaliyyət
göstərir. Bu da nəzərə
alınmalıdır ki, indi gənclərin bir sıra xarici
ölkələrə dini təhsil üçün göndərilməsi
onların müəyyən təriqətlərə cəlb
edilməsi ilə nəticələnə bilər. Ona görə də xarici ölkələrdə
dini təhsil sahəsində yaxşı
ölçülüb-biçilmiş siyasət həyata
keçirilməlidir. Daha yaxşı olar ki, ölkəmizdə
ali dini təhsilin səviyyəsi
artırılsın və kadrlar daxili resurslar hesabına
hazırlansın. Əlbəttə, beynəlxalq
əməkdaşlıq da önəmlidir, amma təkrar edirəm
ki, burada tolerantlıq prinsipinə əməl edilib-edilməməsi
nəzərə alınmalıdır. Dini-sosial
qurumlar cəmiyyətin mikrostrukturunda miqyasca kiçik yer
tutsalar da, müəyyən müstəqilliyə, muxtariyyətə
malikdirlər. Konstitusiyada da təsbit
olunduğu kimi, din ilə dövlət bir-birindən
ayrıdır. Lakin bu ayrılıq ancaq
hüquq müstəvisində mütləq xarakter
daşıyır. Siyasət və
ideologiya müstəvisində bu ayrılığın
mütləqləşdirilməsi mümkün deyil.
Siyasətlə məşğul olan, ideoloji konsepsiyalar
hazırlayan adamlar, millət vəkilləri və s. bu və
ya digər dinə qulluq etməsindən və ya ümumiyyətlə
dinə münasibətindən asılı olaraq müxtəlif
mövqelərdə dura bilərlər. Başqa
sözlə, din siyasətə müstəqil sosial subyekt kimi
deyil, siyasətin formalaşmasında iştirak edən şəxslərin
dünyagörüşü vasitəsilə təsir göstərə
bilər”.
Onun
fikrincə, müasir dövrdə də din bəzən
ideologiyaya çevrilir və siyasətdə aparıcı rol
oynayır: “Son zamanlar islam dini də bu missiya ilə
çıxış edir. İranda və
Əfqanıstanda baş verən hadisələr buna ən
yaxşı misaldır. Azərbaycanda da islam
dini ilə bağlı təbliğat bəzən öz əsas
missiyasından uzaqlaşaraq ideya-siyasi yön alır. İndi ədəbi-bədii fikir sahiblərinin,
jurnalistlərin ən çox meyl etdikləri “ideoloji modellər”
XX əsrin əvvəllərində türk ideoloqları və
müsavatçıların irəli sürdüyü
“türkçülük, islamçılıq, müasirlik”
şüarının müxtəlif modifikasiyalarından ibarətdir.
Bunların hamısında
“islamçılıq”, “islamlaşmaq” ideyası mərkəzi
yerlərdən birini tutur. Azərbaycan
müstəqillik əldə etdikdən sonra xalqın bir
vaxtlar sovet ideologiyasının təsiri ilə icbari yolla
imtina etmiş olduğu dini dəyərləri qaytarmaq təşəbbüsü,
heç şübhəsiz, təqdirəlayiq bir hadisədir.
Həm də nəzərə alsaq ki, islam
bizim üçün əsrlər boyu təkcə əqidənin
deyil, həm də əxlaq, adət-ənənə, hətta
düşüncə tərzinin də
formalaşmasının mühüm mənbələrindən
biri olub, bunları üsulluca bərpa etməyin bizim
üçün necə mühüm bir hadisə olduğunu təsəvvür
etmək çətin deyildir. Məhz buna görədir ki, Azərbaycanın
ümummilli lideri Heydər Əliyev dinin mənəviyyatda
rolunun artmasını ölkəmizin inkişaf
strategiyasının vacib istiqamətlərindən biri hesab
edir: “Heç vaxt inamımızdan, dinimizdən
uzaqlaşmayacaq və bu mənəvi mənbələrimizdən
istifadə edərək gələcəyimizi
quracağıq”. Bəziləri millətlə
dinin müxtəlifliyinə istinad edərək bunlar
arasında ancaq fərqi görməyə
çalışırlar. Halbuki din millətin də
formalaşmasına müəyyən təsir göstərir.
Bizcə, Azərbaycanda neçə əsrlərdən bəri
yaşayan xalqların ümumi mənəviyyat, adət-ənənə
və həyat tərzi sayəsində vahid “azərbaycanlı”
adı altında birləşməsində islam
dininin rolu az olmayıb. Bütün bunlar
müasir Azərbaycan milli şüurunda, ictimai
psixologiyasında dinin həqiqətən mühüm yerlərdən
birini tutduğunu göstərir.
Azərbaycan
artıq öz strateji yolunu seçib və psevdodini ideoloji təlimlərin
dinin nüfuzundan istifadə edərək, din bayrağı
altında siyasətə müdaxilə etmək təhlükəsi
Konstitusiya səviyyəsində, hüquqi yolla aradan
götürülüb. Bəs onda belə təşəbbüslərin
qorxulu cəhəti nədən ibarətdir? Qorxulu cəhət əsl dinin psevdodini təlimlərlə,
ideoloji məzmunla əvəz olunması və dinin öz həqiqi
miqyasından uzaqlaşmasıdır. Biz
dinin ideoloji aktivliyindən, siyasi müdaxiləsindən daha
çox həqiqi dini itirməkdən qorxuruq. Çünki sovet dövründə hər cür
dinin inkar olunması insanların mənəviyyatında bir
boşluq yaratmışdı və kommunist rejiminin
uğursuzluğunun səbəblərindən biri cəmiyyət
miqyasında mükəmməl ideoloji sistem yaratmaqla
yanaşı, fərdi mənəvi aləmdəki
boşluğa dini əvəz edə biləcək layiqli
alternativ tapa bilməməsi idi. İndi din
aşkar şəkildə inkar olunmasa da, bu boşluğu həqiqi
dindən kənar fanatizm, xurafat, təriqətçilik,
psevdodini məzmunla doldurmaq təşəbbüsü daha
ağır nəticələr verə bilər.
Xüsusən kommunist ideologiyasından imtina etmiş bir xalq bu boşluğun yerini nə iləsə doldurmağa ehtiyac hiss etdiyi bir vaxtda dinçilik də, millətçilik də, Qərbçilik də və hətta bazar iqtisadiyyatına sürətli keçidin təsiri ilə baş alıb gedən “alver psixologiyası” da ideologiyada mərkəzi yer tutmaq iddiasında ola bilər. Və bu problem ciddi surətdə tədqiq olunmalıdır”.
Əli
Ardı var...
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 2 sentyabr.-
S.9.