“Şərq ənənəviliyin, Qərb
isə müasirliyin simvolu kimi başa düşülür”
Səlahəddin Xəlilov:
“Şərqdə və Qərbdə elmin, mədəniyyətin,
təhsilin xüsusiyyətləri də məkandan daha
çox zaman göstəriciləri ilə səciyyələnir”
“...Son əsrdə
Avropa ideoloqlarının dəfələrlə Qərbin mədəni-mənəvi
süqutundan bəhs etmələri heç də təsadüfi
olmayıb, Qərb həyat tərzinin ümumbəşəri
fəlsəfi düşüncə ənənəsindən fərqli
istiqamətdə davam etməsinə, fəlsəfənin
getdikcə daha çox dərəcədə praqmatik və utilitar
düşüncə metodologiyası ilə əvəzlənməsinə,
onun yerinə təbiət elmlərindən törəmə
olan pozitiv intellektual-məntiqi sistemlərin, elm çərçivəsinə
salınmış psevdofəlsəfi təlimlərin gəlməsinə
və bundan doğan mənəvi boşluğa reaksiyadır”.
Bu fikirləri filosof, Azərbaycan Milli Elmlər
Akademiyasının (AMEA) müxbir üzvü, professor
Səlahəddin Xəlilov səsləndirib. O əlavə edib
ki, Qərb intellekt qanadlarında çox uzaqlara
uçmuş, həyatın təməl prinsiplərindən,
fəlsəfi bazisdən ayrı düşüb: “Həm də
artıq elə uzaqlara gedib ki, geri qayıtmaq bir o qədər
də asan məsələ deyil. “Qayıdış
zamanı geridə olan qabağa düşür” hikmətini
yada salsaq, sıra Şərqindir. Təməl prinsipləri,
həyati enerjinin ruhi-mənəvi qaynaqlarını harada,
hansı yol ayrıcında itirmişdiksə, yenidən həmin
nöqtədən başlayaraq axtarsaq və bu zaman üstəlik
yeni dövrün intellektual imkanlarından da istifadə edə
bilsək, ola bilsin ki, fəlsəfi fikrə və ümumbəşəri
tərəqqinin inkişafına yeni nəfəs gətirə
bilərik”.
Onun
fikrincə, İslam dünyasında ilk dəfə milli-demokratik
dövlət qurmuş Azərbaycanda bu gün yeni fəlsəfi
ideya, yeni düşüncə və həyat tərzi məsələsi
yeni ideologiya axtarışları ilə əlaqəli olsa da,
müəyyən nisbi müstəqilliyə və məxsusi ənənəyə
malikdir: “Özümüzə qayıtmaq və öz milli
fikir potensialımız zəminində müasir fəlsəfi
sistemlər qurmaq və milli ideologiyanı da bu yeni, həm də
qədim milli fəlsəfi fikrin ruhuna uyğun kökləmək
yönündə axtarışlar gedir. Bu
axtarışların təməlində Zərdüşt, Dədə
Qorqud, Bəhmənyar, Şeyx əl-İşraq, Şəbüstəri
durur. Biz milli-mənəvi köklərimizə, milli-fəlsəfi
fikir tariximizə Qərb fəlsəfəsi prizmasından
baxmaq məcburiyyətində qalsaq da, müəyyən məqamlarda
öz böyük sələflərimizlə birbaşa ruhani
təmas qurmağa, qəlbimizin dərinliyində onları
heç bir vasitəçi olmadan duymağa, zaman
uçurumunun yaratdığı ögeylik sindromunu aradan
götürməyə qadir olduğumuzu sübut etməliyik. Hər şeydən əvvəl, qeyd edək ki, biz
“Şərq” və “Qərb” anlayışlarını
heç də coğrafi terminlər kimi işlətmirik.
Baxmayaraq ki, bu anlayışlar əvvəlcə
ölkələrin məhz coğrafi yerləşməsinə
uyğun olaraq işlədilib, lakin sonralar onların simvolik mənaları
formalaşıb. Belə ki, əvvəla,
Şərq ənənəviliyin, Qərb isə müasirliyin
simvolu kimi başa düşülür. Bu
baxımdan, Şərqdə və Qərbdə elmin, mədəniyyətin,
təhsilin xüsusiyyətləri də məkandan daha
çox zaman göstəriciləri ilə səciyyələnir.
Bu mənada Şərqlə Qərb arasında
münasibət həm də insanın öz genetik kodu ilə
çağdaş mühitdən gələn dəyərlər
arasındakı münasibətdir. İkincisi,
Şərq və Qərb bölgüsü mədəni-mənəvi
bölgü kimi, habelə sivilizasiyaların tipi və
düşüncə tərzləri arasındakı fərqə
görə getdiyindən biz bu anlayışlardan məhz həmin
mənada istifadə edəcəyik. Üçüncüsü,
və ən başlıcası, Şərq və Qərbi fərqləndirən
ən mühüm amil münasibətlərin şəxsi,
yoxsa ictimai miqyasda qurulmasıdır. Belə
ki, Şərq düşüncəsində məqsəd
insanın kamilləşməsi, Qərb düşüncəsində
isə – cəmiyyətin təkmilləşdirilməsidir”.
Filosof əlavə
edib ki, Şərq və Qərb coğrafi bölgüdən
daha çox, zaman bölgüsüdür: “Qədimlik və ənənəvilik
müasirliklə, modernləşdirmə ilə
qarşılaşır. Şərq dedikdə,
insana əzəldən xas olan, onun mahiyyətini ifadə edən
mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlər, Qərb dedikdə,
insanın yeni dövrdə əldə etmiş olduğu
intellektual və texnoloji uğurlar yada düşür. Bu cür başa düşüldükdə, yeni
dövrə qədər hər hansı bir Qərb
sivilizasiyasından danışmaq mümkün deyil. Roma imperiyasının süqutundan ta Renessans
dövrünə qədər Avropa da Şərq
sivilizasiyasının bir hissəsi idi. Həm
də ucqar hissəsi, əyalət idi. Dünyada
baş verən əsas proseslər, sivilizasiyanın
ağırlıq mərkəzi, geopolitik situasiyanı müəyyən
edən böyük hadisələr məhz Şərqdə
baş verirdi. Avropa ölkələri ancaq
bu böyük mədəniyyət mərkəzləri ilə
bağlı olmaq dərəcəsinə görə
sivilizasiyaya qatıla bilirdi. Təsadüfi
deyil ki, orta əsrlərdə müsəlman
dünyasının təsir dairəsində olan İspaniya
elmi-fəlsəfi fikrin inkişafında oynadığı
rola görə bütün digər Avropa ölkələrindən
öndə gedirdi. Vatikan isə
sivilizasiyanın, tərəqqinin yox, sxolastikanın və
inkvizisiyanın ideya mərkəzi idi. Varlığın
iki böyük əsasının, maddi və mənəvi,
hissi-empirik və hissi-estetik başlanğıcının bu və
ya digər dövrdəki prioritetliyi bəşər
sivilizasiyasının müxtəlif zaman kəsiklərində
formalaşan müxtəlif keyfiyyətli, xarakterli
qatlarının fərqləndirilməsi də coğrafi
bölgüyə əsaslanmır. Sadəcə olaraq,
müasir Avropa “Qərb sivilizasiyası”nın
daşıyıcısına çevrildikdən sonra onun
keçmiş zamana ekstrapolyasiyası subyektiv mülahizələrlə
həyata keçirilir ki, bu da avropasentrizmin daha bir təzahürüdür.
Onların əsas arqumenti, əlbəttə,
antik sivilizasiyadır. Lakin obyektiv təhlil
göstərir ki, antik dövrdə yaradılan dəyərlər
sistemi müasir Şərq və Qərb bölgüsü
baxımından heç bir tərəfə uyğun gəlmir
və daha çox dərəcədə sinkretik hadisədir”.
Onun sözlərinə görə, Şərq təfəkküründə
ona görə hissi-estetik və metaforik məqam ön plana
çıxır ki, insan-dünya münasibətlərində
bütövlüyün qorunub-saxlanması üçün
onlar hissi-empirik və rasional məqamlara nisbətən daha əlverişlidir:
“Bizim Qərb düşüncəsi kimi səciyyələndirdiyimiz
hissi-empirik metod hadisələrin hissələrə ayrılmasını,
parçalanmasını tələb edir. Marksizmin
terminologiyası ilə desək, əslində bu, metafizik
metoddur. Və Qərbin bütün
sonrakı uğurlarının təməlində
dünyanın məhz hissə-hissə, konkret hissi təcrübə
aktları sayəsində öyrənilməsi və bu hissələrin
sintezindən onun yeni, bütöv mənzərəsinin hasil
olması dayanır. Bu, əslində
dünyanın elmi təhlilidir. Təsadüfi
deyil ki, bir çox tədqiqatçıların fikrinə
görə, “Elm – Qərbin yeni dinidir”. Daha
doğrusu, Qərbin təməlində din yox, elm dayanır.
Lakin Şərq dünyanın bədii-estetik mənzərəsindən
çıxış edir. Hissədən
yox, bütövdən başlayır. Sonlu
olanlar sonsuzluğun, əbədiyyətin bir anı, məqamı
kimi götürülür. Hegelin haqlı olaraq
müşahidə etdiyi kimi, “Şərqdə bölünməz,
möhkəm, vahid, substansional olanlar üstünlük təşkil
edir... Qərb isə, xüsusən yeni dövrdə,
sonsuzluğun müntəzəm bölünməsindən və
parçalanmasından çıxış edir”. Qərb düşüncə tərzinə görə,
bütöv – hissələrin cəmidir. Əvvəlcə
hissələr dərk edilməli, sonra onlardan bütöv
konstruksiya alınmalıdır. Bunun
üçün isə empirik və rasional idrakın vəhdəti
tələb olunur. Rasional idrak Şərq
üçün də səciyyəvidir. Lakin
Şərqdə rasional, yəni, əqli fəaliyyət
birbaşa bütövün dərkinə yönəldilir.
Düşüncənin obyekti nə az, nə
çox, bütövlükdə kainat, ali məqsəd, əbədiyyət
və nəhayət, Allahın özüdür. Allah ideyasının birbaşa mənimsənilməsi
Qərb düşüncəsi üçün səciyyəvi
deyil. Ona görə də, Qərb ya dindən
ümumiyyətlə kənarda dayanır, ya da Allah
ideyasını sadəcə bir simvol kimi qəbul edərək
düşüncənin strukturundan kənarlaşdırır
və özünü lokal, sonlu, əlçatan bir məsafədə
tapmış olur. Qərbdə azadlıq nəinki
başqa insanların, sosial qurumların, siyasi hakimiyyətin məhdudiyyət
sferasından, həm də Allahın hər yerdə və hər
şeydə iştirakından irəli gələn daxili nəzarət
sferasından kənara çıxmaqla əldə edilmiş
olur. Ona görə də “Allah ölmüşdür”
ideyasının müəllifləri (Nitsşe, Haydegger və
digərləri) Qərbdə az qala
azadlıq ideallarının böyük
daşıyıcıları, carçıları kimi dəyərləndirilirlər.
Ancaq digər tərəfdən, XIX əsrdən
başlayaraq coğrafi Qərbdə Şərq
düşüncə tərzinə böyük maraq
yaranmış və bu iki sivilizasiyanın gələcək
sintezindən xəbər verən yeni fəlsəfi və ədəbi-bədii
axtarışların əsası qoyulmuşdur. Bu vəhdət
ideyasının əsas carçıları Şpenqler,
Toynbi, Lev Tolstoy, Emerson, Uitmen, Cübran Xəlil Cübran,
Əmin ər-Reyhani, Həsən bəy Zərdabi kimi şəxsiyyətlərdir.
Əslində bu ideyanın kökləri bir az da əvvələ
gedir, onun beşiyi başında Qərbdə Herder, Kant,
Göte, Şərqdə Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə
Fətəli Axundov, Cəmaləddin Əfqani kimi
zamanını qabaqlayan böyük düha sahibləri
dayanırlar”.
S.Xəlilov
deyib ki, XX əsrin əvvəllərində Şərq və
Qərb dəyərlərinin birləşdirilməsi, milli və
dini dəyərləri saxlamaqla modernləşmək
mövqeyi Azərbaycan ziyalıları üçün
çox səciyyəvi olub: “Bu şüarla
çıxış edən böyük siyasi xadimlərlə
yanaşı, Azərbaycanda Sabir, Hadi, Cavid və Cabbarlı
kimi böyük mütəfəkkir-yazıçılar da bu
mövzunu həmişə öz
yaradıcılığının diqqət mərkəzində
saxlayıblar. Azərbaycanda da digər Şərq
ölkələrində olduğu kimi, sivilizasiyalararası
münasibət probleminə elmi-fəlsəfi münasibətdən
öncə ədəbi-bədii münasibət
formalaşıb. Yəni ilk reaksiya şair
mütəfəkkirlərdən gəlib. Zamanca
dünyanın intellektual dərkinin hissi dərkdən sonra gəlməsi
qanunauyğun haldır. Və bir problem kimi
fəlsəfi əhəmiyyət kəsb edən ancaq bu iki
düşüncə tərzi və mədəniyyət
formaları arasında münasibətin öyrənilməsidir.
Coğrafi mənada Şərq və Qərb
olsa-olsa, geopolitika problemi sayıla bilər. Sadəcə olaraq, müasir mənada elm Qərbi
Avropada yaranıb inkişaf etdiyindən elmə əsaslanan
sivilizasiya formasının şərti olaraq “Qərb”
adlandırılması daha məqsədyönlüdür.
Reallıqda isə bu gün ABŞ və Yaponiya
elmi-texnoloji sistemlərin inkişafında liderliyi ələ
keçirdiklərindən fəlsəfi və coğrafi
bölgü arasındakı adekvatlıq artıq çoxdan
sıradan çıxıb. Qərb
sivilizasiyası hissə-hissə, damla-damla bütün planetə
paylanmışdır və getdikcə daha çox dərəcədə
planetar hadisəyə çevrilmək cəhdləri göstərir.
Qloballaşma da məhz bu dəyərlər
sisteminin dünyaya yayılması, hamı tərəfindən
qəbul olunması və ya hamıya qəbul etdirilməsi
proseslərini əhatə edir. Dünyada
gedən bu proseslərin dərk olunmuş surətdə, təbii-tarixi
inkişaf yolu ilə, mədəniyyətlərin yüksəlişi,
sivilizasiyaların dialoqu sayəsində həyata keçməsi
üçün mütərəqqi qüvvələrin birgə
səyi tələb olunur. Heydər Əliyevin uzaqgörən
siyasəti sayəsində Azərbaycan da bu proseslərin fəal
iştirakçısına çevrilib...”.
Əli
Ardı var...
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 3 sentyabr.-
S.9.