“Konstitusiya islahatları ölkədəki
əsaslı dəyişikliklərdən irəli gəlir”
Əli Həsənov:
"Təklif olunan dəyişikliklər son illərdə
siyasi, sosial-iqtisadi və hüquqi sahələrdə baş
vermiş intensiv yenilikləri əks etdirir"
Azərbaycan Prezidentinin ictimai-siyasi məsələlər
üzrə köməkçisi Əli Həsənovun "Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər
edilməsi haqqında" Referendum Aktı layihəsi ilə
bağlı "Sputnik Azərbaycan" beynəlxalq informasiya
agentliyinə eksklüziv müsahibəsini təqdim edirik.
- Hər
bir ölkədə Konstitusiya islahatları sosial sifarişin təzahürü
hesab olunur. Bu baxımdan Azərbaycan
Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklərlə
bağlı referendumun keçirilməsini zəruri edən
amillər hansılardır?
- Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyası 1995-ci il
noyabrın 12-də qəbul olunmuşdur. 2002-ci il
avqustun 24-də və 2009-cu il martın 18-də Konstitusiyaya əlavə
və dəyişikliklərin edilməsi ilə bağlı
iki dəfə referendum keçirilmişdir. İndi yenidən
belə zərurətin yarandığını nəzərə
alan Azərbaycan Respublikasının
Prezidenti İlham Əliyev 2016-cı il iyulun 18-də "Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər
edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının
Referendum Aktının layihəsinin Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiya Məhkəməsinə
göndərilməsi barədə” Sərəncam
imzalamışdır. İyulun 25-də
Konstitusiya Məhkəməsi Plenumunun xüsusi iclası
keçirilmiş və Referendum Aktı layihəsinin
Konstitusiyasının tələblərinə uyğun
olması barədə rəy verilmişdir. Azərbaycan Respublikası Prezidentinin "Azərbaycan
Respublikasının Konstitusiyasında dəyişikliklər
edilməsi məqsədi ilə ümumxalq səsverməsi
(referendum) keçirilməsi haqqında” 2016-ci il 26 iyul tarixli
Sərəncamı ilə referendumun sentyabrın 26-da
keçirilməsi qərara alınmış və Referendum
Aktının layihəsi mətbuatda dərc olunmuşdur.
Beynəlxalq təcrübəyə əsasən,
Konstitusiyaya məhdud sayda dəyişikliklər etmək ənənələri
ilə tanınan ölkələr istisna olmaqla, geosiyasi və
geoiqtisadi şəraitə, inkişaf səviyyəsinə və
perspektivlərinə uyğun olaraq, hər bir ölkədə
Konstitusiya islahatlarının həyata keçirilməsi
geniş yayılmış praktikadır.
Məsələn,
229 il ərzində ABŞ Konstitusiyasına cəmi 27 dəyişiklik
edilməsinə baxmayaraq, əsas qanuna dəyişikliklərlə
bağlı təkliflərin sayı 11 mini
ötmüşdür. Bu, Konstitusiya əsaslarının
sabitliyi ilə tanınan ABŞ-da əsas qanunun dinamikliyinin təmin
edilməsinə sosial sifarişin təzahürüdür,
habelə hər bir ölkədə müasir
çağırışlara uyğun olaraq müvafiq
islahatlar həyata keçirilməsinin zəruriliyini göstərən
önəmli nümunədir. Azərbaycan
Konstitusiyasına əlavə və dəyişikliklərlə
bağlı zərurət 2009-cu ildən sonra ötən 7 il ərzində ölkənin ictimai-siyasi,
sosial-iqtisadi və mədəni həyatında baş
vermiş əsaslı dəyişikliklər, habelə regionda
və dünyada cərəyan edən siyasi və iqtisadi
proseslərlə əlaqədar yaranmışdır.
-
Konstitusiyaya dəyişikliklərin başlıca məqsədlərini
necə xarakterizə edərdiniz?
-
Referendum Aktında Azərbaycan Konstitusiyasının 23 maddəsində
dəyişiklik edilməsi və 6 maddənin əlavə
olunması nəzərdə tutulur. Əlavə və dəyişikliklər
insan hüquq və azadlıqlarının qorunmasına təminat
verən əsasların təkmilləşdirilməsini; səmərəli
və çevik dövlət idarəçiliyi mexanizminin
formalaşdırılmasını, icra hakimiyyəti
şaqulisinin və icra intizamının möhkəmləndirilməsini;
həyata keçirilən iqtisadi islahatların effektivliyini və
ardıcıllığını təmin etmək
üçün iqtisadi idarəetmə mexanizminin təkmilləşdirilməsini;
qanunvericilik hakimiyyətinin fəaliyyəti ilə bağlı
yeni tələblərin müəyyən edilməsini;
dövlətin təhlükəsizliyinə, cəmiyyətdə
sabitliyə əlavə təminatın yaradılmasını
nəzərdə tutur. Ümumiyyətlə, dəyişikliklər
ölkədə baş vermiş əsaslı dəyişikliklərdən
irəli gəlir və müasir dövrdə cəmiyyət həyatının
əsas sahələrini əhatə edir.
- Siz əlavə
və dəyişikliklərdən danışarkən, ilk
növbədə insan hüquq və azadlıqlarının
qorunmasına təminat verən əsasların təkmilləşdirilməsi
ilə bağlı məsələyə toxundunuz. Bu istiqamətdə əlavə və dəyişikliklərin
mahiyyəti barədə fikirlərinizi bilmək
maraqlıdır.
-
Konstitusiyanın "Əsas insan və vətəndaş
hüquqları və azadlıqları” ilə bağlı fəslinin
15 maddəsinə əlavə və dəyişiklik nəzərdə
tutulmuşdur ki, bu da ümumi dəyişikliklərin 60%-dən
çoxunu təşkil edir. Layihəyə əsasən, insan
ləyaqətinin qorunması, hüquq və azadlıqlara həm
məhkəmə təminatı verilməsi, həm də onun
inzibati qaydada müdafiə olunması, vətəndaşların
əmək hüququnun daha etibarlı təminatı məqsədilə
lokautun qadağan edilməsi, mülkiyyət konsepsiyasına Qərb
hüquq sisteminə uyğun mütərəqqi sosial məsuliyyət
anlayışının daxil edilməsi, dövlət
orqanlarının vətəndaşa münasibətdə məsuliyyətinin
yüksəldilməsi, mümkün özbaşınalıq
hallarının qarşısını alacaq tələblərin
sərtləşdirilməsi, eyni tələblərin həm də
bələdiyyələr və bələdiyyə qulluqçuları
üçün müəyyənləşdirilməsi, fərdi
məlumatların qorunmasına etibarlı təminat
yaradılması, insan hüquq və azadlıqlarının
qanunla məhdudlaşdırılmasının dövlət tərəfindən
gözlənilən nəticəyə mütənasibliyinin təsbit
olunması və s. insan və vətəndaş hüquq və
azadlıqlarının təmin edilməsi istiqamətdə
olduqca mütərəqqi təkliflərdir. Eyni
zamanda, əvvəlki redaksiyadan fərqli olaraq təkliflərdə
beynəlxalq hüquq çərçivəsində vətəndaşlığın
qanunla müəyyən edilmiş itirilmə halları da nəzərdə
tutulur. Layihədə nəzərdə
tutulan əlavə və dəyişikliklərdə insan və
vətəndaş hüquq və azadlıqlarının təmin
edilməsi sahəsində Azərbaycanın tərəfdar
çıxdığı beynəlxalq qanunların tələbləri
nəzərə alınmışdır.
- Dövlət
idarəçiliyinin yeni mexanizminin
formalaşdırılması ilə bağlı Konstitusiyaya təklif
olunan dəyişikliklərin məqsədi nədir?
- Son 25
ildə həyata keçirilən məqsədyönlü
strategiya nəticəsində Azərbaycan müstəqil siyasət
yürütməyə qabil, dayanıqlı iqtisadi sistemə
malik, müasir, özünü təmin edən, dinamik
inkişaf yolu ilə inamla irəliləyən və beynəlxalq
birliyin layiqli üzvü olan nüfuzlu ölkəyə
çevrilmişdir. Lakin son bir neçə ilin təcrübəsi
göstərir ki, 1995-ci ildə qəbul olunmuş Konstitusiya
ilə müəyyən edilmiş dövlət və iqtisadi
idarəetmə mexanizmləri ölkənin hazırkı
inkişaf səviyyəsində çevik qərarların qəbul
olunmasını və onların səmərəli
icrasını, optimal idarəetməni təmin etmək, habelə
bürokratiya və digər mənfi halları daha qətiyyətlə
aradan qaldırmaq məqsədilə təkmilləşdirilməlidir.
Azərbaycan Konstitusiyasına təklif edilən
bir sıra dəyişikliklər səmərəli və
çevik dövlət idarəçiliyi mexanizminin
formalaşdırılmasını, icra hakimiyyəti
şaqulisinin və icra intizamının möhkəmləndirilməsini
nəzərdə tutur. Bu məqsədlə
vitse-prezidentlik institutunun yaradılması, prezidentlik müddətinin
7 il müəyyən edilməsi təklif
olunur.
Vitse-prezidentlik institutu çevik və səmərəli
idarəçiliyin təmin edilməsi üçün əlverişli
mexanizm kimi beynəlxalq təcrübədə də
özünü doğrultmuşdur. Vitse-prezident vəzifələrinin
təsis edilməsi Azərbaycanda prezident üsul-idarəsinin
təkmilləşdirilməsini, onun müasir
çağırışlara adekvatlığını,
fors-major vəziyyətlərdə dövlət idarəçiliyi
mexanizminin optimal funksionallığını təmin etmək
məqsədindən irəli gəlir, iqtisadi islahatların
dairəsinin genişləndirilməsinə və onların
sürətləndirilməsinə xidmət edir. Həmçinin yeni institutun
formalaşdırılması ilə Azərbaycan Prezidentinin səlahiyyətlərinin
icra mexanizmi dəqiqləşir, dövlət idarəçiliyi
iflic vəziyyətə düşmək təhlükəsindən
sığortalanır.
Prezidentlik
müddətinin 5 ildən 7 il müddətinə
artırılması 5 ildə 3 seçki (prezident, parlament, bələdiyyə)
keçirilən Azərbaycanda gərgin seçki prosesinin
intensivliyinin azaldılması, vətəndaşların təkcə
siyasi deyil, həm də iqtisadi, sosial, humanitar və digər
sahələrdə fəallığına şərait
yaradılması, əlavə büdcə xərclərinə
qənaət edilməsi məqsədi daşıyır. Digər tərəfdən, bunun bəyan olunmuş
islahatlar kursuna, gələcək üçün nəzərdə
tutulmuş strateji vəzifələrin, iqtisadi inkişaf və
sosial rifah proqramlarının vaxtında və tam həcmdə
icrasına təminat verəcəyinə əminlik vardır.
Bir çox ölkələrin konstitusiyalarında prezidentlik
müddəti 6-7 il müəyyən
olunmuşdur. Avstriya, Finlandiya, Fransa (2000-ci ilədək),
İsrail, Qazaxıstan, Meksika, İtaliya, İrlandiya, Livan,
Sinqapur, Rusiya kimi ölkələr buna nümunədir.
- İqtisadi idarəetmə sahəsində də
islahatlar nəzərdə tutulurmu?
- 2008-ci
ildə başlanan qlobal iqtisadi böhran nəticəsində
enerji resurslarının qiymətinin enməsi bir çox neft
və qaz ixrac edən ölkələrin iqtisadiyyatını
ciddi sınağa çəkmişdir. Həmin
dövrdə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab
İlham Əliyev ölkədə qeyri-neft
iqtisadiyyatının inkişaf etdirilməsini qarşıda
duran strateji vəzifələrdən biri kimi müəyyənləşdirmişdir.
Ötən dövrdə Azərbaycanda müasir tələblərə
cavab verən qeyri-neft iqtisadiyyatının və müvafiq
infrastrukturun formalaşdırılması istiqamətində
ardıcıl tədbirlər həyata keçirilmiş,
mühüm dövlət proqramları icra olunmuşdur. 2015-ci ildə
enerji resurslarının qiymətinin kəskin şəkildə
aşağı düşməsi bu istiqamətdə
görülən işləri intensivləşdirməklə
yanaşı, həm də optimal qərarların qəbulunu və
onların vaxtında və tam həcmdə icrasını təmin
edə biləcək çevik iqtisadi idarəetmə
mexanizminin yaradılmasını zərurətə
çevirmişdir. Azərbaycan Prezidenti 2016-cı ili iqtisadi islahatlar ili elan etmiş, ötən
7 ayda iqtisadi islahatları təmin edəcək
çoxsaylı fərman və sərəncamlar
imzalanmış, yeni qurumlar təsis olunmuşdur.
Hazırda Konstitusiyaya təklif edilən əlavə və
dəyişikliklərə əsasən, yaradılması nəzərdə
tutulan vitse-prezidentlik institutu xüsusilə iqtisadi
islahatların davamlılığını təmin etmək
və bu sahədə qəbul olunmuş qərarların tam həcmdə
icrasını həyata keçirmək üçün
optimal idarəçilik mexanizmi kimi ayrı-ayrı ölkələrin
təcrübəsində öz həyatiliyini təsdiq
etmişdir. Bundan başqa, dəyişikliklərə və əlavələrə
əsasən, sahibkarlıq sahəsində dövlətin tənzimləyici
funksiyasının sərhədləri dəqiq müəyyən
edilir, sahibkarlığın dövlət tərəfindən
tənzimlənməsi liberallaşdırılır.
Dövlət sahibkarlıq sahəsində yalnız
dövlət maraqlarının, insan həyat və
sağlamlığının müdafiəsi ilə
bağlı tənzimlənməni həyata keçirir. Tənzimləmənin
konkret məqsədi aydınlaşır və həmin məqsədə
xidmət etməyən bu və ya digər qaydalar
lazımsız hesab edilir. Eyni zamanda,
xüsusi mülkiyyətin sosial funksiyaları
vurğulanır, onun cəmiyyətə ziyan vurmaq imkanları
məhdudlaşdırılır. Təklif
edilən dəyişikliklər vətəndaşların, o
cümlədən sahibkarların dövlət məmurlarının
özbaşınalıq, qanuna zidd davranışlarından
qorunmasına əlavə təminat yaradır. Dəyişikliklər qəbul edildikdə, bu maddəyə
əlavələr digər qanunlarda da inkişaf etdiriləcəkdir.
Həmçinin bələdiyyələrin və
onların vəzifəli şəxslərinin vətəndaşlar
qarşısında məsuliyyəti artırılacaqdır.
-
Referendum Aktı layihəsində qanunvericilik hakimiyyətinin fəaliyyəti
ilə bağlı yeni tələblər, hətta parlamentin
buraxılması hallarını müəyyən edən
müddəa da yer alıb. Nəzərdə
tutulan bu dəyişikliklər hansı amillərlə
bağlıdır?
-
Qanunvericilik hakimiyyətinin fəaliyyəti ilə
bağlı nəzərdə tutulan yeni tələblər
insan hüquqlarının təminatına bərabər
imkanlar yaradılması prinsipi əsasında yanaşmanı
ehtiva edir. Məsələn, yaş senzinin aradan
qaldırılması ilə seçkidə iştirak etmək
hüququ olan şəxslərə həm də seçilmək
hüququ verilir. Bundan başqa, yüksək
dövlət postlarına təyinata və eləcə də
seçkili orqanlarda təmsilçiliyə yaş məhdudiyyəti
aradan qaldırılır. Avropa
Şurasının Venesiya Komissiyasının qənaətinə
əsasən, yalnız spesifik yüksək vəzifələr
üçün yaş tələbi müəyyən edilə
bilər və bu tələbin 25 yaşdan aşağı
olmaması tövsiyə olunur. Azərbaycan
qanunvericiliyində yüksək vəzifələr
üçün ali təhsil və s. tələblər
nəzərdə tutulur və bu halda 18-20 yaşlarında olan
vətəndaşların həmin vəzifələrə
seçilmək və ya təyin olunmaq imkanları məhdudlaşır.
Qeyd etməliyəm ki, bir sıra xarici ölkələrin,
məsələn, Fransa və Finlandiyanın əsas
qanunlarında vəzifə üçün yaş senzi müəyyən
edilməmişdir. Həmçinin, Böyük Britaniyanın 1948-ci il "Xalq təmsilçiliyi Aktı”na əsasən
parlamentə seçilmək üçün 21 yaş, 1969-cu
ildən isə 18 yaş həddi müəyyən
edilmişdir. Həmçinin Almaniya, İslandiya,
Macarıstan, Norveç kimi ölkələrdə 18 yaşa,
Rusiya, İrlandiya, Portuqaliya və Çexiyada isə parlamentə
seçilmək üçün 21 yaşa çatmaq yetərli
hesab olunur. Beynəlxalq praktikaya əsasən,
aşağı yaş senzinin aradan qaldırılması hər
bir şəxsə öz potensialını reallaşdırmaq
üçün şərait yaradan, xüsusilə gənclərin
siyasi fəallığını stimullaşdıran önəmli
amillərdən biridir.
Təklif
olunan dəyişikliklər, həmçinin deputatlıqdan məhrumetmə
və deputatların səlahiyyətlərinin itirilməsi ilə
bağlı normaları dəqiqləşdirir, Milli Məclis
üzvünün fəaliyyətində şəffaflığın
artırılması, onun xalqın təmsilçisi kimi
yüksək adına xələl
vurmaması üçün təminat yaradır. Analoji norma Böyük Britaniya qanunvericiliyində də
əks olunmuşdur və müvafiq tələblər bu
ölkənin parlamentinin üzvlərinə şamil
edilmişdir. Azərbaycan parlamentinin
buraxılması hallarını müəyyən edən yeni
müddəanın Konstitusiyaya daxil edilməsi parlamentin nəzəri
cəhətdən iflic vəziyyətə düşməsinin
mümkünlüyü ilə bağlıdır. Bu, hakimiyyət qolu olan parlamentin zəifləməsi
kimi anlaşılmamalıdır.
Prezident dövlətin, hakimiyyət qollarının
normal, fasiləsiz fəaliyyətini təmin etməlidir. Parlamentin buraxılması
ilə bağlı oxşar mexanizm bir çox ölkələrin,
o cümlədən Fransa, Almaniya, İtaliya, İrlandiya,
Rumıniya, Rusiya və s. əsas qanunlarında da müəyyən
edilmişdir. Məsələn, Almaniyada iki dəfə
— 1972-ci və 1982-ci illərdə, Fransada isə 1962-ci,
1981-ci, 1988-ci və 1997-ci illərdə parlament
buraxılmışdır. Ancaq Almaniya
Prezidentindən fərqli olaraq, Fransa Prezidenti həm də
parlamentin buraxılması ilə bağlı diskresion səlahiyyətə
malikdir. Onun qərarı Baş nazir tərəfindən
təsdiqə və ya təqdimata əsaslanmır və
ümumiyyətlə, ciddi əsaslandırma tələb etmir.
Konstitusiyaya görə, Prezident yalnız Baş
nazir və parlamentin hər iki palatasının rəhbərləri
ilə məsləhətləşə bilər.
- Dövlətin
təhlükəsizliyinin, cəmiyyətdə sabitliyin daha da
möhkəmləndirilməsi üçün Konstitusiyaya təklif
olunan dəyişiklikləri labüd edən geosiyasi amillər
hansılardır?
- Cənubi Qafqaz — Xəzər dənizi regionu ölkələri
arasında əməkdaşlıq mühiti mövcud olsa da,
mürəkkəb geosiyasi proseslər, lokal konfliktlər,
dövlətlərarası münaqişələr bölgədəki
sabitliyi və təhlükəsizliyi təhdid edən amillər
kimi qalmaqdadır. Azərbaycan Respublikasının ərazisinin
20 faizi Ermənistan tərəfindən işğal
olunmuş, uzun illərdir münaqişənin tənzimlənməsi
ilə bağlı həyata keçirilən tədbirlər
hələlik heç bir nəticə verməmişdir.
Bununla yanaşı, təcrübə göstərir
ki, ayrı-ayrı region ölkələri daxili sabitliyin
pozulması və vətəndaş qarşıdurmasına
yol açan təhdidlərdən də
sığortalanmamışlar. Müasir
dövrdə siyasi və iqtisadi proseslərin mürəkkəbliyi
nəzərə alınaraq, dövlətin təhlükəsizliyini
və cəmiyyətdə sabitliyi gücləndirmək məqsədilə
əlavə tədbirlərin həyata keçirilməsi
üçün konstitusion əsasların yaradılması zərurətə
çevrilmişdir.
Təklif
olunan Referendum Aktı layihəsində Azərbaycan Silahlı
Qüvvələrinin çərçivəsinin dəqiqləşdirilməsi,
sərhəd qoşunları, daxili qoşunlar, Milli Qvardiya və
digər silahlı birləşmələrin silahlı
qüvvələrin tərkib hissəsi kimi müəyyənləşdirilməsi
nəzərdə tutulmuşdur. Bundan başqa, cəmiyyətdə
ədavət və düşmənçilik oyada bilən
bütün təşviqat və təbliğatın
qadağa dairəsinin genişləndirilməsi, dövlətin
əsaslarına təhlükə yaradan və cinayət
xarakterli məqsədlər güdən, cinayətkar
üsullardan istifadə edən birliklərin qadağan edilməsi
təklif olunmuşdur.
Beləliklə, Konstitusiyaya təklif olunan dəyişikliklər
son illərdə siyasi, sosial-iqtisadi və hüquqi sahələrdə
baş vermiş intensiv yenilikləri əks etdirir. Bu təşəbbüs
dövlət idarəçiliyinin təkmilləşməsinə,
insan hüquq və azadlıqlarının qorunması
üçün daha geniş bazanın yaradılmasına, həyata
keçirilən islahatların dərinləşməsinə
və səmərəliliyinin təmin olunmasına yönəlmişdir.
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 6 sentyabr.-
S.3-4.