Güney Azərbaycan mətbuatında ədəbi-bədii dil problemi

Sosial-estetik amil kimi ədəbi-bədii dil hadisəsi xalqın tarixi-mədəni inkişafının hər bir mərhələsində yeni məzmun çalarları qazanır. Başqa sözlə, tarixi dövrün ictimai və ədəbi münasibətləri bu məzmunun istiqamətlərini təyin etmiş olur. Güney Azərbaycan mətbuatında ədəbi-bədii dil problemi çoxşaxəlidir. Burada ideya-siyasi, ədəbi-ictimai platformada milli dil, onun dirçəlişi məsələləri başlıca yerlərdən birini tutur. Güney mətbuatının səhifələrində dil problemləri ilə bağlı yazıları bir neçə istiqamədə ümumiləşdirmək olar. Birincisi, Güney Azərbaycan mətbuatının səhifələrində müxtəlif sənət sahiblərinin, ictimai xadimlərin ana dili haqqında məqalələrini nəşr etməklə milli dilin yaşaması və dövlət səviyyəsində işlənməsi uğrunda ardıcıl mübarizə aparır. Digər tərəfdən, Güney mətbuatı Azərbaycan dilinin tarixi, onun türk dilləri sistemində yeri haqqında zəngin faktlara əsaslanan məqalələr dərc etməklə Güneydə ana dilinin tarixi keçmişi, lüğət tərkibi, üslub zənginliyi haqqında təsəvvürləri genişləndirir, bir çox hallarda isə göstərilən problemlərin öyrənilməsi mənasında ilk mənbəyə çevrilir.

Tanınmış türkoloq alim Həmid Nitqi vaxtilə yazırdı ki, bizi istəməyənləri hər şeydən artıq varlığımızın əsası olan dilimiz maraqlandırır. Ana dili uzun zaman təqib olunduğundan onun tədqiqi arxa plana keçdiyi kimi, dilin öz daxili inkişafı da ləngiyirdi. Ədəbi dil şimaldakından çox geri qalırdı. Ərəb və fars tərkiblərinin, göstərilən dil qəlibləri ilə düşüncə tərzi ədəbi dilin müasir üslubunun formalaşmasına imkan vermirdi. Bu boşluğu hiss edən ziyalılar mətbu nümunələrinin elə ilk nömrələrindən başlayaraq yuxarıdakı problemlərin elmi-publisist şərhinə başladılar.

Bu baxımdan M.Ə.Yaşarın, H.N.Altayın, H.Nitqinin məqalələrində ədəbi dil problemi öndə dayanır. M.Ə.Yaşar «Danışıq dili-yazı dili» məqaləsində yazıçıları, şairləri, ədibləri «müştərək, vahid bir ümumxalq ədəbi-yazı dilinin yaranmasında iştirak etməyə» çalışırdı. H.N.Altay isə «Zəngin yoxsullar» məqaləsində Azərbaycan dili tarixinin inkişafının, onun lüğət tərkibi və qrammatik qanunlarının dərindən, hərtərəfli öyrənilməsi məsələsinə toxunur, dilin istibdad dövründən konservativ fikirli, hakimpərəst adamların təqib və hücumundan qorunması barədə qətiyyətlə yazır: «Danışıq dilimizi qadağan eləməyə heç kəsin haqqı və icazəsi yoxdur. Dilimiz hər yerdə, evdə, eşikdə, mədrəsələrdə, idarələrdə, rəsmi və qeyri-rəsmi mütəsəvir hər yerdə və hər məqamda qeydsiz-şərtsiz danışılacaq.»

M.Fərzanənin «Ana dilimiz və milli varlığımız uğrunda xatirələr» adlı silsilə yazısında milli dilin ölməzliyi, xalqın milli ruhunun yaşarlııının canlı tarixi və faktoru kimi mənalandırılır. Fərzanə o illəri ürək sıxıntıları ilə xatırlayıb yazır ki, bir para alim və tədqiqatçı adı daşıyan kimsələrin qələmi ilə yazılan kitablarda Azərbaycanın qondarma tarixini yazmaq və Azərbaycan dilini zabitəsiz, qaydasız bir ləhcə adlandırmaq və utanıb çəkinmədən bu işə yarım əsr həsr etməyə, xalq əleyhinə aparılan açıq bir assimilyasiyadan başqa nə ad vermək olar?»

Bu illərdə bir ayrı faciə də İranda zəngin ənənəyə malik olan Azərbaycan milli teatrının başlanması və Azərbaycanda xalq dilində teatr əsərlərinin gizli surətdə yoxa çıxarılması idi. Fərzanə bu barədə yazırdı: «O zamanlar maarif rəisi olmuş Möhsüni Azərbaycan dilində teatrları yasaq etmişdi. Azərbaycan aktyorları o illərdə oynadıqları tamaşanı çətinliklə farscaya çevirir, farsca danışmağı bacarmadıqları üçün uğur əldə ədə bilmirdilər”.

Aytan (H.Nitqi) Güney Azərbaycan əhalisinin milli haqlarının tapdalanmasından bəhs edərək yazırdı: «Uydurma tarix və nağılları bizə mütləq həqiqətlər kimi damla-damla içirtdilər. Bizi özümüzə qərib, hətta düşmən etdilər. Bizə doğma olan hər şeyi bizdən ayırmaq istədilər... Keçmişimizə qələm çəkmək, uydurma tarixləri ayələr kimi əzbərdən təkrarlamaq və ancaq özlüyümüzü inkar bahasına əlimizdən aldıqları haqlarımızın qırıntılarını yerdən yığmağa icazə tapdıq...

Nə yaxşı ki, dilimiz savadsız, namuslu və zəhmətkəş kəndli və işçilərimizin qeyrətlərinə əmanət oldu. Münəvvərlərimizin əksəriyyəti çoxdan farslaşdılar. Yadlara yarınmaq xalqımız və dilimizə ədavət yolunda şairin dediyi kimi düşmənləri belə keçdilər. Onları heyran qoydular. Şəhərlərimiz və qəsəbələrimiz adlarına qədər farslaşdı. Tam mənası ilə Azərbaycanımıza aparteidin qaranlıq kabusu çökdü». 70-ci illərin sonu, 80-cı illərin əvvəllərində mətbuat səhifələrində belə ictimai-siyasi tutumlu elmi-publisist yazılar çoxluq təşkil edir. Bütün inqilabların doğurduğu romantik əhvali-ruhiyyə digər sahələrdə olduğu kimi milli mənəviyyatın yaşayışını ehtiva edən Azərbaycan dili məsələsinin tədqiqi və təbliğində də hiss olunurdu.

İnqilabdan sonra İranda anadilli nəşrlərdə vahid yazı qaydası yox idi. Ona görə də türkdilli mətbuat dil problemi ilə qarşılaşmalı oldu. Cəmi bir-iki il fəaliyyət göstərib bağlanan, ana dilli qəzet və jurnallardan sonra «Varlıq» meydanda bu problemlə tək qalmışdı. Doktor Həmid Nitqi bu sahədəki təcrübəsinə əsaslanaraq Güney Azərbaycanın yazı qaydaları üzərində uzun müddət çalışmış başqa həmkarlarının da rəyini nəzərə almaqla və Quzey Azərbaycanda artıq sınaqdan çıxmış imla prinsiplərinə istinad etməklə ərəb əlifbasının özünəməxsusluğu əsasında Azərbaycan dilinin fonetik quruluşuna uyğunlaşdırılmış vahid bir sistem yaratmağa nail oldu. «Güneydə imla prinsiplərinin ərəb əlifbasının spesifikasını nəzərə alan variantının nəşr olunması mühüm hadisədir. H.Nitqinin bu xidməti, şübhəsiz böyükdür, ədəbi dilin tələffüz-orfoqrafiya normalarına uyğun olmayan təzahür xüsusiyyətlərinə qarşı mübarizə etmək üçün elmi əsas verir».

Güney Azərbaycanda mətbuatın dilinin fonetik normaları dəyişkən olub, ədəbi dil də danışıq dilinə yaxınlaşmaıa meyillənirdi. Bu nöqsanları aradan qaldırmaq üçün təcrübi cəhdlər edildi. Oxucularla təmasda olan redaksiya müxtəlif şivələrdəki söz və ifadələrini seçib işlətməkılə dil mövqeyini müəyyənləşdirə bildi. Beləliklə, qəbul edilmiş ədəbi dildə Güneyin də dil xüsusiyyətləri nəzərə alındı. Ədəbi dilin orfoqrafiya qaydaları ilə əlaqədar görülən işlər sözlərin düzgün və asan oxunması kimi çox vacib bir məsələni həll etdi və bu qaydaların getdikcə daha artıq şəkildə qorunmasına şərait yaratdı. Dili öyrənmək, onun zənginliyini, qüdrətini göstərmək və elmi əsaslarla qayda-qanunlarını müəyyən etmək üçün isə o taylı dilçi alimlərin əsərlərindən istifadə edildi. Bunun nəticəsində Güney Azərbaycanda ədəbi dildə yeniləşmə prosesi baş verdi. «Varlıq» isə öz təmiz və kamil dil üslubu ilə başqa mətbuat orqanları üçün aparıcı və yol göstərici rolunu oynadı.

H.Nitqinin Qulamrza Səbri Təbrizi ilə birlikdə yazdığı Azərbaycan türkcəsinin inkişafı məsələlərinə həsr edilmiş «Heydər babaya salam»: xalq türkcəsi şeir dili ilə klassik farsca şeir dilinə müqayisəli bir baxış» adlı məqaləsi də elmi tutumu ilə maraq doğurur. Məqalə 1994-cü ildə Böyük Britaniyada «Britiş Cornal of midl estern stadiəs» (“Britaniyanın Orta Şərq araşdırmaları”) adlı jurnalda ingilis dilində nəşr olunub. «Varlıq» bu məqaləni Azərbaycancaya çevirib oxucularına təqdim edir. Yazının əvvəlində müəlliflər ingilis oxucularına Şəhriyarın yaradıcılığı barədə məlumat verir, əsrin əvvəllərindən bu günə qədər Azərbaycan türklərinə, onların dil və mədəniyyətlərinə olan təzyiqlərdən bəhs edir. Hələ ötən əsrlərdə fars dilinin türk hökmdarlarının saraylarında işlənməsini göstərərək yazır ki, türk şair və ədibləri fars həmkarları ilə birgə özlərini klassik farscanın tərəqqisinə və təkmilləşməsinə elə geniş ölçüdə həsr etdilər ki, öz dil və mədəniyyətərini az qala unutdular. Yalnız xalq şeiri bütün bu təzyiqlərə, sıxıntılara üstün gələ bilərdi. Yazıda qeyd olunur ki, Azərbaycan türkcəsinin illərlə təzyiqə uğraması və onun ciddi ədəbi ifadə vasitəsi ola biləcəyinin israrla danıldığı bir vaxt çoxları gözləmədikləri halda Azərbaycan türkcəsində yayılmış, hamı tərəfindən bir şah əsəri kimi alqışlanmış şeir nümunəsi ilə qarşılaşdılar. Bu, M.Şəhriyarın «Heydər babaya salam» əsəri idi.

Doktor Həmid Nitqi və doktor Q.Səbri-Təbrizi bu məsələləri araşdıraraq ümumi bir nəticəyə gəlirlər ki, əsəri yazanda Şəhriyarın bu işə hazırlığı vardı. Onun ömrünün bir hissəsi Xoşginabda, Heydərbaba yamaclarında, folklor, xalq musiqisi, şifahi ədəbiyyat, xalq naıılları, oyunlarla zəngin bir mühitdə keçmişdi. Ömrünün son illərini də o, doğma yurda qayıdıb kənd həyatı yaşamış, kəndin xeyir-şərində, toy düyünlərində iştirak edib, söz bilicilərini dinləmişdi. Beləliklə, «Heydər babaya salam»ı anasına anlaşılacaq bir səpkidə qoşanda xalis Azərbaycan türkcəsi Şəhriyarın ixtiyarında idi. Müəlliflər «Heydər babaya salam»ı xüsusi bir üslubda tərənnüm edilmiş «Həsrət xatirələri məcmuəsi» adlandırır. Şəhriyar əsərdə yalnız azərbaycanlılara anlaşıqlı obrazlara, rəsmlərə, ənənələrə, adətlərə, əfsanəvi və ya real xalq qəhrəmanlarına müraciət edir.

Azərbaycan türkcəsinin əsasən şifahi ədəbiyyat nümunələrinin nəşri istiqamətində inkişafını araşdıran doktor Q. Səbri Təbrizi və doktor H.Nitqinin mülahizələrində belə bir məqam güclüdür ki, «Heydər babaya salam» Azərbaycan türkcəsinin assimilyasiyaya müqavimətini güclü şəkildə nümayiş etdirdi. Kanonik ədəbi nümunələrdə Azərbaycan türkcəsində fars düşüncə tərzi özünə güclü yer eləsə də, şifahi xalq şeiri üslubunda dilin milli saflııı qorunub saxlandı.

Hər iki müəllif «Heydər babaya salam» əsərinin milli poetik təsvir sisteminin güclü koloritini başqa dildə ifadə etməyin çətinliyini də Şəhriyar poeziyasının daxili sehri hesab edir. Bu məqalə müasir Şəhriyarşünaslığa töfhə olub, güneyli oxucunun mənimsəmə imkanları səviyyəsində yazıldığına görə xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şəhriyar fenomeni bu məqalədə Güney Azərbaycanda elmi-mənəvi dirçəlişin bədii daşıyıcısı kimi qiymətləndirilir. Qeyd etmək lazımdır ki, başda doktor C.Heyət və doktor Həmid Nitqi olmaqla «Varlıq» dərgisi çağdaş türk dünyasını narahat edən məsələlərdən birini - dil ayrılığına zəmin yaradan ləhcə fərqlərini həll etməyə nail olmuşdu. Belə ki, dərgidə Azərbaycan ədəbi dili ilə yanaşı, ortaq türkcədən də istifadə olunur. Beləliklə, ortaq türkcədə yazılan bu dərgi nəinki hər iki taylı Azərbaycanda, bütün türk aləmində də asanlıqla oxunurdu. H.Nitqi bununla bağlı çağdaş Güney Azərbaycan dilçiliyinin çox mühüm problem məsələlərinə toxunaraq bir məqaləsində qrammatik xətaları təqib etməyi və qəzetlərdə dil bəhsi açmağı, Dədə Qorqud, Nəsimi, Xətai, Füzuli xəzinəsindən, zəngin folklor yaradıcılığından istifadə etməyi lazım bilirdi.

Pərvanə Məmmədli

Araşdırmaçı

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 16 sentyabr.- S.14.