İlk kitabımız
Bu 421 il
qabaq olub…
1995-ci ildə Şərq-Qərb nəşriyyatı
“İlk Azərbaycan kitabı” adlı dəyərli bir kitab nəşr
etmişdi. Latın əlifbası ilə yayınlanan kitabın
ingiliscə tərcüməsi də verilib. “İlk Azərbaycan
kitabı”nın tərtib edəni tarix elmləri
doktoru Aydın Xəlilov, məsləhətçisi xalq
şairi Nəriman Həsənzadədir. Nəfis
illüstrasiyalı kitab Azərbaycanda ilk mətbu əsərlərin
yaranma tarixindən bəhs edir və Azərbaycan alimlərinin
ilk kitab nəşrlərinin 400 ilinə həsr edilib. Bəs mətbəədə yayınlanan ilk Azərbaycan
kitabı hansıdır? Bu suala kitabın
tərtibçisi Aydın Xəlilov “Azərbaycanın ilk
çap kitabları” adlı üç bölümlük
yazısında “bu kitab ilk dəfə 1594-cü ilə
Romanın “Mediçi” mətbəəsində nəşr
edilən Nəsirəddin Tusinin “Təhriri-Öqledis”
kitabıdır” cavabını verir.
“Təhriri-Öqledis” 1598-ci ildə ikinci dəfə yenə
Romada çap olunur. Kitaba Avropada olan böyük tələbi ödəmək
üçün o, latın dilinə tərcümə
edilərək, 1657-ci ildə Londonda çap edilir. Bir sıra
Şərq ölkələrində ərəb dilində nəşr
edilən “Təhriri-Öqledis” əsəri 1801-ci ildə
İstanbulda, 1824-cü ildə Mərakeşdə,1880-ci ildə Tehranda nəşr olunur. “Təhriri-Öqledis”
kitabının bu qədər maraq doğurmasının səbəbi
nə idi və Nəsirəddin Tusi kim idi?
Azərbaycanın elm və ədəbiyyat
tarixində müstəsna yeri olan Nəsirəddin Tusi
haqqında xeyli araşdırmalar aparılıb, əsərləri
nəşr edilib. Araşdırmalar içərisində
Həbibulla Məhəmmədbəylinin 1957-ci ildə Azərbaycan
dilində yazdığı “Nəsirəddin Tusi” əsəri,
yenə həmin müəllifin 1961-ci ildə rus dilində nəşr
etdirdiyi “Marağa rəsədxanasının qurucusu Nəsirəddin
Tusi” kitabları, professor Rəhim Sultanovun fars dilindən tərcümə
edərək, müqəddimə və şərh
yazdığı “Əxlaqi-Nasiri” kitabı N.Tusi haqqında dəyərli
mənbələrdir.
Prof. H.Məmmədbəyli
elmi ədəbiyyat kataloqunda “Nəsirəddin Tusi”, “Xoca Nəsirəddin
Tusi” adı ilə 76 əsərin qeyd edildiyi və bu əsərlərin
sənət, musiqi, tarix, coğrafiya, tibb, ədəbiyyat,
riyaziyyat, nücum, ilahiyyat, məntiq, psixologiya kimi sahələrə
aid olduğunu, “Zici-Elxani”, “Əxlaqi-Nasiri”, “Tənsiqnameyi-Elxani”
(“Cavahirnamə”), “Şərhül-İşarət”, “Təhriri-Mecasil”,
“Şəklül-Gita”, “Təhriri-Öqlidis” əsərlərin
bunlardan bir neçəsi olduğunu qeyd edir.
Göründüyü kimi, Nəsirəddin Tusi
(1201-1274) orta əsrlərdə Azərbaycanın elm və ədəbiyyat
sahəsində yetişdirdiyi görkəmli bir
riyaziyyatçı, astronom və əbədiyyat alimidir. 1201-ci ildə Həmədan
şəhərində dünyaya gələn, sonralar Nəsirəddin
Əbu Cəfər Muhammed ibn Muhammed əl Tusi kimi tanınan
alimin əsl adı Muhəmməd, atasının adı Muhəmməd,
babasının adı isə Həsən idi. Azərbaycanda
xalq arasında ona Nəsir Tusi deyilərmiş. Tədqiqatçıların fikirlərinə
görə o, gəncliyini və təhsil illərini
Xorasanın Tus şəhərində keçirdiyi
üçün özünə belə bir ləqəb
götürüb.
Yaşadığı
dövrdə “Elm ölkəsinin şahı” kimi şərəfli
ad qazanan Nəsirəddin Tusi Marağa Rəsədxanasının
qurucusu, yalnız Azərbaycanın deyil, Şərqin
nüfuzlu bir alimi olaraq diqqət mərkəzində olub. Maraqlıdır ki, Marağa Rəsədxanasının
tikilməsi XIII əsr monqol istilası dövrünə təsadüf
edir. Odur ki, Marağada Nəsirəddin Tusinin rəsədxanasının
tikilməsi üçün bir çox rəvayətlər və
mülahizələr var. Bu rəvayətlərdən biri də
alimin Hülakü xanla münasibəti, rəsədxana
üçün ayrılacaq vəsait üçün
Hülakü xanla çox incə bir siyasətlə
apardığı söhbətlə məqsədinə nail
olmasıdır. Bu barədə Həbibulla Məmmədbəyli
“Mühəmməd – Nəsirəddin Tusi” kitabında
yazır: “Elə ki, Marağada tikiləsi rəsədxananın
məsarifi haqqında Xacə Nəsirəddin Hülakü xana
söhbət açdı və Hülakü təəccüblənib
söylədi ki, bu ulduzlar elminin nə faydası var ki, rəsədxanaya
bu qədər pul xərc oluna? Həmin suala Nəsir bu növ
cavab verdi: İcazə ver belə bir iş
görsünlər. Hamıdan xəbərsiz bir
şəxs qoy bu dağın başına qalxsın və kimsənin
xəbəri olmadan bir teşti üzüaşağı
buraxsın. Və belə də etdilər.
Teşt üzüaşağı düşdükdə
çox böyük hay-küy saldı və buna görə
də aşağıda qoşun içərisində bir vahimə
və təlatüm əmələ gəldi. Elə
bildilər ki, düşmən qoşunu onların üzərinə
hücum edir. Nəsir və Hülakü
xan isə sakitcə bu hadisəni seyr edirdilər. Bu halda
Nəsir Hülaküyə dedi ki,
görürsünüzmü, bizə bu hadisə və onun səbəbi
məlum olduğu üçün biz sakit, əsgərlər
isə xəbərsiz olduqlarına görə çox narahat
olublar. Bu qayda üzrə də Yer üzərində
sakit yaşamaq istəyirsənsə, göy hadisələrini
öyrənmək lazımdır.
Bu cür
sadə, lakin əyani yolla Nəsirəddin Hülakü
xanı məcbur etmişdi ki, Marağa rəsədxanası
üçün lazım olan xərci versin. N.Tusinin Marağa
rəsədxanasında mötəbər bir kitabxana
qurduğuna da “İlk Azərbaycan kitabı”nın
tərtibçisi Aydın Xəlilov diqqət çəkərək
yazır: “Dünya əhəmiyyətli Marağa rəsədxanasının
və onu elmi ədəbiyyatla təmin etmək
üçün külli miqdarda əlyazma abidələrini
toplayıb 400 min nüsxəlik fondu olan kitabxananın təşkili
də Tusinin adı ilə bağlıdır”.
Tarixi həqiqətlərə
istinad edən kitabın tərtibçisi İtaliya riyaziyyat
alimlərinin Nəsirəddin Tusinin “Təhriri-Öqlidis” əsərinin
Romada çap olunması 400 illik tarixinə diqqət çəkərək
yazır: “Qərbi Avropa səyyahlarının Asiya ölkələrinə
səyahətlərinin marşrutları əksər hallarda Azərbaycandan
keçdiyindən, onlar Təbrizdə də dayanıb və
Marağa rəsədxanası alimlərinin elmi nailiyyətlərindən
xəbərdar olublar. Sözsüz ki, rəsədxana rəhbəri
Nəsirəddin Tusinin əsərləri İtaliya səyahətçilərinin
marağından kənarda qala bilməzdi… İtaliya
riyaziyyatçıları Nəsirəddin Tusinin “Təhriri-Öqlidis”
əsərini əldə edib çap etdiriblər. Hazırda Azərbaycan aliminin bu əsərinin 123
nüsxəsi dünyanın 32 kitab xəzinəsində
mühafizə olunur”.
Kitabın
tərtibçisi böyük zəhmət hesabına
topladığı elmi araşdırmalara əsaslanaraq,
N.Tusinin nəşr olunan bu kitabından sonra Azərbaycanın
elm və ədəbiyyat xadimlərinin dünyanın bir
çox ölkələrində yayınlanmış əsərləri
haqqında da məlumat verərək yazır: “XVII əsr
tarixçisi, milliyyətcə azərbaycanlı Oruc bəy
Bayatın “İranlı Don Juanın kitabı”nın (1604)
ispan dilində İspaniyanın o vaxtdakı paytaxtı
Valyadoliddə, İ.Qutqaşınlının “Rəşid bəy
və Səadət xanım” (1835) əsərinin fransız
dilində Varşavada, A.Bakıxanovun “Qanuni-Qüdsi” əsərinin
fars (1831) və rus (1844) dillərində Tiflisdə, Nizami Gəncəvinin
“Sirlər xəzinəsi” (1844) əsərinin Londonda, Mirzə
Kazım bəyin “Türk-tatar dillərinin qrammatikası” əsərinin
Kazan (1846), Nəsirəddin Tusinin “Əxlaqi-Nasiri” əsərinin
fars dilində Bombeydə (1851), M.Ş.Vazehin şeirlər
kitabının Berlində (1851) nəşrini nümunə
göstərmək olar”.
“İlk
Azərbaycan kitabı”nda Azərbaycanın ən qədim əlyazmaları
haqqında da qiymətli məlumatlar var. Kitabda bu gün elm aləminə
məlum olan VII əsrə aid “Dədə Qorqud”un əlyazma
nüsxələrinin “Almaniyanın Drezden və
İtaliyanın Vatikan kitabxanalarında mühafizə
edildiyini, XI-XII əsrdə yaşamış Azərbaycan alim
və şairləri Qətran Təbrizi,
Bəhmənyar, Məhsəti Gəncəvi, Nizami Gəncəvi,
Xaqani Şirvani, Mücirəddin Beyləqanlı kimi
ünlü şair və alimlərin günümüzə gəlib
çatan əsərləri, o dövrdə Azərbaycanda əlyazma
kitablarının mövcudluğundan xəbər verir. Bu əsərlərin
ən qədimlərindən biri 1220-1225-ci illərdə
üzü köçürülmüş və hazırda
Paris Milli Kitabxanasında saxlanılan Təbərinin
“Quranın şərhi” əsəri, XIII əsrin əvvələlrində
Əyyubinin “Vərqa və Gülşah”, Xətib Təbrizinin
“Şərhi-Divani-Həman” (1256) Əlləaddin Güveyninin
“Monqol tarixi” (1290) kimi əsərlərin əlyazma nüsxələrinin
mövcudluğundan xəbər verir.
“İlk
Azərbaycan kitabı”ndan onu da öyrənmək olar ki,
dünya kitabxanasında Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin
792 və Füzulinin əsərlərinin təxminən 800 əlyazma
nüsxəsi mühafizə edilir. Tərtibçi
eyni zamanda orta əsrlər Azərbaycan ədəbiyyatının
varlığından xəbər verən Azərbaycan mətbəə
tarixindən və mətbəələrdə çap olunan
kitablar haqqında da ətraflı məlumat verir.
Maraqlıdır ki, tərtibçi ilk Azərbaycan mətbəəsinin
1819-cu ildə Təbrizdə qurulduğunu və bu mətbəədə
ilk mətbu kitabın 1819-cu ildə Mirzə İsanın
İran-Rusiya müharibəsindən bəhs edən “Cahadiyyə”
əsəri olduğunu yazır və sonra Təbrizdə
daşbasma üsulu ilə Füzulinin “Leyli və Məcnun”
(1819), 1835-ci ildə Şuşada, 1874-cü ildə Gəncədə,
1887-ci ildə Şamaxıda, 1892-ci ildə Bakıda və
ayrı-ayrı vaxtlarda Azərbaycanın digər şəhərlərindəki
nəşrlərindən bəhs edir.
Çox
böyük bir tarixi əks etdirən “İlk Azərbaycan
kitabı”nın son səhifələrində
Azərbaycan və ingilis dillərində alt yazı verilməklə
orta əsrlərdən başlayaraq çap olunan Azərbaycan
kitablarının fotosurətləri də verilib.
Maarifə
Hacıyeva
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 7 yanvar.-
S.14