“Dədə Qorqud” sədaqət və cəsarətin
timsalıdır
Məhəmməd
Əmin Rəsulzadə “Dədə Qorqud” dastanları
haqqında
Türk xalq ədəbiyyatının şah əsəri
olan bu dastanlar son illərin hər günkü siyasi
mövzusunu təşkil etdilər. Azğınlaşan
bolşevik ruslaşdırma siyasətinə əsasən,
bunlar, azərbaycanlı aydınları yenidən ələyib
qızıl qəlbirdən keçirməyə vəsilə
oldular.
“Kitab-i Dədə Qorqud əla lisani taife-i Oğuzan”
adını daşıyan XVI əsrdə yazılmış
bir nüsxəyə ilk dəfə Almaniya Krallıq
Kitablığının arxivini tənzimləyərkən,
Fleyşer (Fleicher) rast gəldi. Daha sonra Bartold
(Barthold), Dits, Noldke və sairə kimi alimlər tərəfindən
incələnən bu dastanlardan bir qismi müxtəlif Avropa
dillərinə çevrildi. On iki
dastanı ehtiva edən bu kitab haqqında tədqiqatlar
yazıldı və mübahisələr edildi. Nəticədə Dədə Qorqud və ya Qorqud
Atanın tarixi deyil, Xızır kimi əfsanəvi şəxsiyyət
olduğu üzərində duruldu; dastanların da Azərbaycan
ərazisində və Azərbaycan xalqı tərəfindən
yaradılan bir əsər olduğu qənaətinə
varıldı.
Dastanlardan on biri qəhrəmanların vətən,
namus, din və tayfa birliyi uğrunda apardıqları
savaşlara və bu savaş meydanlarında göstərdikləri
igidlik səhnələrinə ayrılıb, birində də
Əzrayıl kimi mövhumi qüvvətə qarşı edilən
savaş təsvir olunur.
Bu
savaşlar Dəmirqapı Dərbənd, Bərdə, Gəncə,
Əlincə qalası, Göyçə gölü, Dərəşam
kimi Azərbaycan yerlərində, gürcü, abxaz və s. məmləkətlərdə
cərəyan edir. Dastanların
yazıldığı dil Azərbaycan şivəsinin
bütün özəlliklərinə malikdir. Bunlarda anladılan həyat şərtləri də
Azərbaycandakı həyat şərtlərinin eynidir.
“Dədə Qorqud” qəhrəmanları qeyri-adi qəhrəmanlığın,
sədaqət və bağlılığın, cəsarət
və fədakarlığın mükəmməl bir
timsalıdırlar. Bunlar vətən sevgisi, din qeyrəti,
hürriyyət eşqi, ailə bağlılığı,
boylar (tayfalar) arasında birlik hissi ilə hərəkət
edirlər. Xalq dilinin sadə bəlağəti
ilə yaradılan “Dədə Qorqud” tablolarının
canlılığı oxucuları həyəcan və
heyranlıq içində saxlayır.
Dastanların
baş qəhrəmanlarından Salur Qazan, uğursuz bir təsadüf
nəticəsində düşdüyü əsarətdə
belə xarakterindəki əsilzadəliyi və cəsarəti
zərrə qədər pozmadan, düşmənə
qarşı söylədiyi monoloqu bu sözlərlə
tamamlayır:
– Əlinə düşmüşəm, məni
öldür, qılıncından qorxmuram. Öz elimi, öz
qövmümü söymərəm!
Qazanın oğlu Uruz da, atası kimi, əyilməz və
yenilməz bir igiddir. O, namus uğrunda çəngəldən asılıb,
ətinin tikə-tikə doğranmasına razı olur,
anasının tanınıb, düşmən məclisinə
aparılmaması üçün hər cür əzab və
işgəncəyə qatlanır. Qazan xanın ətrafında
Bozatlı Beyrək, Dirsə xan oğlu Buğac kimi qəhrəman
oğuz bəyləri sırasında yer alan
Qaraca çobanın timsalı da çox maraqlıdır. Sadə, bəylərin deyil, çobanların da mərd,
fədakar bir el və oba müdafiəçisi olduğunu təmsil
edən igid çoban təkbaşına altı yüz
düşmənlə qarşılaşır, vəd olunan hədiyyələrə
uymur, edilən təhdidlərdən qorxmur. Təpədən dırnağa qədər
silahlı olan düşmənlərlə əlindəki
sapandı ilə döyüşür. Altı
yüz yağı (düşmən) onun üzərinə
dolu kimi ox yağdırırsa da, o ruhdan düşmür.
Daşı tükənincə, sapandına qoyun
və keçi qoyub atır. Yağının
gözünü qorxudur. Ona “arıq bir
toğlu” olsun belə vermir.
“Dədə Qorqud” dastanlarında qadınlar da igiddir. Kişilər
kimi qeyrətli, vətənpərvər, cəsarətli və
mərddirlər. Qadın ərinə, ana
oğluna, bacı qardaşına hərarətli sevgi ilə
bağlıdır. Nişanlı
qızların sədaqət və fədakarlıqları isə
dastanların əsas motivlərindəndir.
Dirsə xanın arvadı oğlunun ovdan dönmədiyini
görüncə, atının belinə atlanır, “qırx
incə belli qız”la onu axtarmağa gedir; yaralı oğlunu
tapıb gətirir. Qazanın oğlu əsir
düşdükdə Boyu uzun Burla xatun silahlanır, oğlunu
qurtarmağa gedən ərini təqib edir, adlı-sanlı qəhrəmanlar
sırasında savaşır. Selcan xatun
nişanlısı Qanturalı ilə çiyin-çiyinə
vuruşur. Düşməni yerə sərərək,
yaralı nişanlısının başı üstünə
gəlir: “Yağının bir ucu sənin, bir ucu da mənim”,
– deyə cəbhə alır.
İslam dinindən təsirlənmiş olan dastanlarda əsas
mühit islamiyyətdən əvvəlki etiqadlarla
iç-içədir. Qəhrəmanlar daha çox təbiət
qüvvələrinə tapınırlar. Hər
dastanın sonunda xeyir-duası ilə hazır olan və ən
çətin zamanlarda müşkülləri həll etməyə
bir övliya məsləhətlərilə yetişən Dədə
Qorqud elin mənəvi atası, birliyin simvoludur. O bir
atadır, Qorqud ata!
Biz burada dastanların ədəbiyyat və sənət
baxımından təhlilinə girişmədən, sadəcə
ideoloji tərəflərinə diqqət edirik. Bu baxımdan
yazımıızı xülasə edəsi olsaq, deyə bilərik
ki:
“Dədə Qorqud” dastanları vətən, din,
hürriyyət, eşq, sədaqət və fədakarlıq
hisslərini aşılayan milli bir əsərdir.
1950-ci ilə qədər faydalı bir xalq əsəri
olaraq, mənimsənilən və dərsliklərə
salınaraq sovet Azərbaycanının məktəblərində
oxutdurulan “Dədə Qorqud” dastanları gözdən
düşdülər. Sovet ədəbiyyat tənqidçiləri ilə
müəllimlərinin yaxın bir keçmişdə təqdiredici
bir üslubda yüksəltdikləri bu şah əsər indi
“zəif və zərərli bir əsər” deyə, dərsliklərdən
çıxarıldı, kitabxanalardan atıldı. “Millətçilik, dinçilik, bərabərlik”in
rəvac verəni “inqilab ideologiyasına zidd, fəsad törədən
bir əsər” deyə elan edildi. Əsəri
bu günə qədər idealizə edən şəxslər
isə “sovet əleyhdarı, ziyanlı insanlar” deyə
bütün mövqelərindən
çıxarıldılar.
Dədə Qorqud – türk və Azərbaycan
xalqının bir nurani piri – indi “bir irtica və gerilik rəmzi”
deyə elan edilir.
Əlbəttə,
çoban ilə xanın, ata ilə oğulun, ər və
arvadın, bacı ilə qardaşın
qarşılıqlı sevgiləri ilə boylar (tayfalar)
arasındakı qardaşlıq və birlik hisslərini, bir
sözlə, insan topluluğunu təşkil edən
bütün sinif və təbəqələr arasında vətən
və ailə kimi mənəvi ortaq dəyərlər naminə
birləşib qaynaşmanı və bu uğurdakı qəhrəmanlıqla
mübarizəni mədh edən mürşid bir Pirə,
bütün bu anlamların amansız düşməni olan
bolşeviklər necə dözə bilər?!.
Onlar
“sovet patriotizmi” deyə ortaya atdıqları və Sovetlər
Birliyində olan qeyri-rus bütün millətlərin “ağabəyi”
rus millətinin ancaq icazə verəcəyi fikirlər xaricində
bir sıra milli və vətəni əsasları qoruyan
“seperatist (təfriqə)” ideologiyalara qətiyyən dözə
bilməzlər. “Sovet patriotizmi”nə zidd hər
cür ideologiyanın kökünü kəsmək, sovet
hökumətinin israrla tətbiq etdiyi əsas siyasətdir.
Bu siyasət baxımından yerli tarix və ədəbiyyat fəxrlərini
idealizə etmək bu yerlərdə yaşayan “kiçik
qardaş”ların “böyük qardaş”– rus ağabəyisi
ilə (!) birləşməyə əngəldir. Bu əngəli xatırladan ən kiçik şey təhlükəli
bir amil kimi kəsilib atılmalıdır.
“Dədə
Qorqud” məhz bunun üçün rədd edilir...
Məqalə
“Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin 1952-ci il
6-cı sayından (s.2-5) götürülüb.
***
“DƏDƏ
QORQUD” OĞUZNAMƏLƏRİ
Kırzıoğlu Mustafa Fəxrəddinin bu
başlıq altında bir əsəri çap edilib
(Kırzıoğlu M.Fahrettin. Dede Korkut Oğuznameleri. İstanbul, 1952, Burhanettin Erenler Matbaası. 132 sah., I kitap, fiyatı: 250 kuruş). Dörd kitab halında hazırlanan əsərin nəşr
olunan qismi birinci kitabdır. Digər üç
kitab sonra basılacaqdır. Əlimizdəki 132 səhifə
tutan cildin üz qabığında bunu oxuyuruq: “Bu
dastanların Kiçik Arsaklılara – Arşakunik dövlətini
(m.ö. 149 – m.s. 429) quran əski
oğuzlara aid olduğunu bir sıra dəlillər isbat edir.
“Erməni tarixi”nin iç üzünü, gerçək
mahiyyətini göstərir”.
Kitabın içindəki mövzuların üz
qabığında verilən mündəricatına bir göz
gəzdirməklə bunların nə qədər orijinal
olduğu bizi dərhal maraqlandırır. Gürcüstandakı
Orbelian ailəsinin, erməni Mamikonyan sülaləsinin,
Dağıstandakı Şamkallıların və Azərbaycandakı
Baranlıların (Qoyunlular) mənşələrinə dair
verilən maraqlı məlumatın “Dədə Qorqud” hekayələri
ilə sımsıx bağlı olduğunu görürük.
Kitabın
“Başlanğıc qismi”ni oxuyuruq. Müəllifin böyük bir sevgi ilə mövzuya
bağlı olduğunu dərhal anlayırıq. “Qurandan sonra ən çox oxuduğum kitab”, - deyə
bəhs etdiyi “Dədə Qorqud” kitabına M.Fəxrəddin qəlbən
aşiqdir. Bu eşqlə o, illərlə
çalışıb, araşdırıb, nəhayət,
böyük bir sevinc içində mühüm bir kəşf
etdiyi qənaətinə gəlib.
“Dədə Qorqud” haqqında bu günə qədər
bütün dünyada nəşr olunan əsərləri və
bu mövzu ilə əlaqədar bütün oğuz rəvayət
və mənqibələrini tədqiq edən müəllif
mütəxəssislərin XIV-XV yüzillərə aid etdiyi
hekayələrin daha əski dövrlərə aid olması nəticəsinə
varıb.
“Bütün
oğuz dastanları və çox yayılmış canlı
ənənələrinin Arsaklılar
çağındakı oğuzların həm də “Armeni”
adlanan Şərqi Anadolu, Azərbaycan və
Gürcüstandakı 6 əsrə varan hakim və sonra da
dağınıq bəyliklər halındakı
yaşayışına aid olduğunu əsaslı dəlillərlə
təsbit edən” M.Fəxrəddin “ulu tanrının aciz
quluna verdiyi belə bir imkana” çox sevinir. Onun
fikrincə, bu kəşf “ümumtürk tarixi
üçün “Orxon və Yenisey” yazılarının
oxunması dərəcəsində və bəlkə də
onlardan daha mühümdür”.
“Anadolu və Ön Asiya türk tarixinin, əldə edilən
bu kəşflə, – M.Fəxrəddin söyləyir, –
yeni-yeni öyrənilən qaynaqlardan süzülən əsaslı
faktlara görə, başdan yenidən yazılması
lazım gələcəkdir. Arsaklıların
türkmən və oğuzlardan ibarət olduğunu
anlayıb çözməyə yarayan “Dədə Qorqud
oğuznamələri” sayəsində milli həyatımızda
və elm aləmində yeni baxış və
anlayışlar yaranacaqdır”.
Bu iddialı əsərin başlanğıcdan sonra gələn
“Giriş” qismi Böyük Part İmperatorluğunu quran
Arsaklıların türklüyünə ayrılıb. Bu bölümün ilk fəslində
90 ildən bəri türk tarixçiliyində Partların
türklüyündən bəhs edən müəlliflərin
araşdırmaları xülasə edilib, ikinci fəslində
də oğuznamələrlə başqa yazılı xatirələrdə
oğuzların Şərqi Anadolu, Azərbaycan və
Gürcüstanda qədimdən mövcudluğunun təfsilatı
verilib. Kitabın ikinci bölümündə
oğuznamələrdəki yer adları diqqətlə və ətraflı
surətdə incələnib və bunların bugünkü
durumları ilə əski dövrlərdəki durumları
arasındakı bağlar təsbit olunub. Kitaba
Şərqi Anadolu, Azərbaycan, Gürcüstan və
Dağıstanın ətrafını əhatə edən bir
oğuz xəritəsi əlavə edilib və bu xəritədə
“Dədə Qorqud” və digər oğuznamələrdə
xatırlanan yer adları göstərilib. Cildə
bir də 122 kitab adını əhatə edən zəngin bir
biblioqrafiya əlavə edilib.
Müəllifin
on beş ildən bəri bu işə
könül verməsi və böyük bir dözüm və
səbrlə çalışmasının bir məhsulu olan
bu əsərin mütəxəssis tarixçilər tərəfindən
xüsusi diqqətlə qarşılanmasını umur, müəllifin
də digər üç kitabın nəşrinə dərhal
müvəffəq olmasını ürəkdən diləyirik.
Azərbaycan və ümumiyyətlə, Ön Asiya tarixi
üçün bilavasitə önəm daşıyan bu
araşdırmaların sevindirici kəşflərinin
bütünlüklə, hamımızı sevindirərək,
qəbul olunmasını cani-dildən diləyir və hər
şeydən öncə, elm sevgisi və qeyrətilə
çalışdığı aşkar görünən
müəllifi səmimiyyətlə təbrik edirik. Elm və
xüsusən tarix elmi ilə maraqlanan oxucularımıza M.Fəxrəddinin
bu əsərini görmələrini ciddiyyətlə
tövsiyə edirik.
Qeyd:
Arsaklılara iranlılar “Eşkaniyan”, avropalılar “Arsacides”,
əski ermənilər “Baglivig, Bahlavani” və Qərb qoluna da
“Arsaguni” deməkdədir.
Məqalə
“Azərbaycan” (Ankara) dərgisinin 1953-cü il
7-ci sayından (s.26-27) götürülüb.
Azərbaycan
türkcəsinə uyğunlaşdıran:
Almaz Həsənqızı,
filologiya üzrə elmlər doktoru
Xalq Cəbhəsi.-
2016.- 9 yanvar.- S.14