Azərbaycan-qumuq əlaqələri

I yazı

Türklərin qıpçaq qrupuna aid olan qumuqların böyük əksəriyyəti Quzey Qafqazda, Dağıstan Respublikasında yaşayırlar. Qumuqların yaşadığı ərazi noqaylar, tatarlar, qazaxların yaşadığı qədər geniş deyil. Az hissəsi qonşu İçkeriya (Çeçen), İnquş, Quzey Osetiya Respublikalarında və Türkiyənin Üçqozən, Quşoturağı, Yavu, Ataköy, Doğan, Əzizə, Keyikkırı kəndlərində yaşayırlar.

2012-ci il siyahıyaalınmasında Rusiyada yaşayan qumuqların sayının 425 min olduğu, onlardan 365,8 mininin Dağıstanda, 12 mininin İçkeriyada (Çeçenistan), 15 mininin Quzey Osetiyanın Mazdok regionunda toplu şəkildə, geri qalanının Rusiya Federasiyasının müxtəlif bölgələrində yaşadığı göstərilir. Azərbaycan türkləri ilə eyni coğrafi ərazidə yaşayan qumuqların tarixinin, mədəniyyətinin, şifahi və yazılı ədəbiyyatının araşdırılması önəmlidir. Qumuq xalqının keçdiyi tarixi-siyasi yolu öyrənməklə, həm də Azərbaycan folklorunun və tarixinin bilinməyən bir sıra tərəflərini aşkarlamış olarıq. Məhz bu baxımdan təkcə qumuqların yox, Quzey Qafqazda yaşayan bütün xalqların tarixi, maddi və mənəvi mədəniyyətinin tədqiqi vacib məsələdir. Qumuq xalqı əsrlər boyu bir çox maneə və qadağalarla üzləşsə də, öz folklorunu yaşadaraq günümüzədək gətirib çıxarıb.

Azərbaycan və qumuq xalqları yüz ilə yaxın bir müddət ərzində çar Rusiyasının işğalı altında, son yetmiş ildə isə SSRİ-nin tərkibində olub. Hər iki rejim türklərin bir-birindən qopması üçün əngəllər törədib. Xüsusilə də Sovet dövründə eyni kökdən olan xalqların yaxınlaşmasına əngəl olunmuş, onların bir-birini öyrənməsinə maneələr törədilmiş və bu, millətçilik adlandırılaraq pislənmişdi. Lakin türk olmayan xalqların (rus, belarus...) tarixinin, mədəniyyətinin, folklorunun və s. araşdırılmasına göstəriş verilmiş, həmin araşdırmalar “beynəlmiləlçilik” adlandırılaraq dəstəklənib təbliğ edilmişdi. Bu minvalla da eyni kökdən, millətdən olan türk xalqları bir-birindən uzaqlaşmış və əlaqələri zəifləmişdi.

Sovet rejimi dağıldıqdan sonra qumuqlar Rusiyanın tərkibində qalsalar da, yaranmış yeni şəraitdə öz soyköklərinə dönərək tarixi keçmişlərini araşdırmağa başladılar. Bu gün dünyada türk xalqlarının bir-birinə mədəni yaxınlaşması yolunda ciddi addımlar atılır. Bu, müxtəlif türk xalqlarının bir araya gəlməsi, bütün yönlər üzrə türk milli varlığının araşdırılmasında güclərin və imkanların birləşdirilməsi deməkdir. Vurğulayaq ki, son dövrlərdə qumuqlar öz tarix, mədəniyyət və folklorlarının ümumtürk kontekstində öyrənilməsi yönündə ciddi çalışmaqdadırlar. Azərbaycan folklorşünasları da qumuq və digər türk xalqlarının folklorunu məhz bu kontekstdə tədqiq etməyə başlayıblar. Bununla da türk milli varlığının araşdırılmasında inkişaf üçün çox əlverişli bir mühit yaranmaqdadır.

Qumuq folklorunda müxtəlif süjet xəttinə malik örnəklər çoxluq təşkil edir. Bizim araşdırmamızda həmin örnəklər Azərbaycan folklorundakı qarşılıqları ilə müqayisəli şəkildə tədqiq edilir və şübhəsiz, bu cür müqayisəli tədqiqatlar ümumtürk folklorunun öyrənilməsi baxımından böyük önəmə malikdir. Bu mənada Azərbaycan-qumuq folklor materiallarının tədqiqata cəlb olunması hər iki xalqın folklorunun öyrənilməsi, həm də Azərbaycan folkloru ilə qumuq folklorunun oxşar və fərqli xüsusiyyətlərinin müəyyən olunması baxımından müasir folklorşünaslığı düşündürən aktual mövzu kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır.

Yaxın keçmişə qədər azərbaycanlılarla birgə yaşayan, sıx əlaqədə olan qumuqların ədəbiyyat, incəsənət, tarix, folklor əlaqələrinin araşdırılması zəif olub. Bu barədə tədqiqatları təhlil etdikdə görürük ki, araşdırıcı Mirzə Bala Məmmədzadənin, Bəkir Çobanzadənin, Əmin Abidin, Güllü Yoloğlunun qumuqların dili, ədəbiyyatı, tarixi haqqında məqalələri yayımlanıb, həmçinin Afaq Xürrəmqızının “Mərasim folkloru” (2002) kitabında qumuq folklorundan örnəklər gətirilib, Əli Şamilin “Uyğur, qaqauz, quzey Qafqaz türklərinin folkloru və ədəbiyyatı” kitabında bir başlıq qumuqlara həsr olunub. Bundan başqa, Əjdər Ol “Qumuq atalar sözləri” (2000) kitabını nəşr etdirib.

Yuxarıda adlarını çəkdiyimiz Bəkir Çobanzadə, Mirzə Bala Məmmədzadə, Güllü Yoloğlu kimi alimlərin tədqiqatları qumuq folkloru ilə əlaqədar olmayıb, daha çox qumuq yazılı ədəbiyyatı və tarixini əhatə edib. Azərbaycan-qumuq əlaqələri tarixən qədim olub. Hər halda eyni coğrafi ərazidə yaşayan iki xalq arasında müəyyən qonşuluq əlaqələrinin olması təsadüf sayılmamalıdır. Sovet İttifaqı qurulduqdan sonra xüsusilə türklərin bir-birindən ayrılması və uzaq düşməsi üçün aparılan siyasət öz nəticəsini göstərsə də, yenə də iki xalq arasında tarixən hökm sürmüş yaxınlıq asanlıqla unudulmadı. Arxivlərdə saxlanılan bəzi sənədlər sayəsində iki xalq arasındakı mədəni və siyasi-iqtisadi əlaqələrin dərinliyini görürük. Qumuq xalqının nüfuzlu knyazı, çar ordusunun generalı Xasay Xan Usmiyevin Xan qızı Xurşudbanu ilə evlənməsi faktı da məlumdur.

“Qumuqların türklüyü və Qafqaza nə vaxt gəlməsi” məsələsi mübahisəlidir. Qumuq, eyni zamanda Azərbaycan alimləri arasında bu barədə fikir ayrılığı mövcuddur. Bir qisim alimlər qeyd edir ki, qumuqlar türk kökənli olmayıb, Dağıstan ərazisinə sonradan gəlib. M.B.Məmmədzadə, Z.V.Toğan, Ə.Şamil kimi bəzi araşdırıcılar qumuqların XI əsrdə Dağıstana kimaklar, yəni qıpçaqlar kimi tanınan qövmlə birlikdə gəldiyi fikri üzərində dururlar. Qumuqlar haqqında başqa bir iddia onların türk olduğu, ancaq xəzərlərin davamçısı olmadığıdır.

K.Kadıracıyev, K.Aliyev kimi alimlər isə qumuqların türk qövmü olduğunu, Dağıstan ərazisinə çox öncədən gəlib yerləşdiklərini və xəzərlərin davamçısı olduğunu bildirirlər. Ancaq son dövrlər aparılan tədqiqatlar bizə məlum edir ki, həm qumuqların Səlcuqlar ilə birlikdə Qafqaz ərazisinə gəlməsi, həm də Qafqazın bulqar kökənli yerli xalqı olması fikri doğrudur. Çünki qumuq xalqının antropoloji quruluşuna diqqət yetirdikdə iki tip nəzərə çarpır. Qumuq folklor araşdırıcıları da onları Şimal və Cənub qumuqları şəklində iki qrupa bölüblər. Şimal qumuqlarının dərisi və saçları açıq rəngdədir, cənub qumuqları isə qaraşın olurlar. Şimal qumuqlarının folklorunda sarınlar, cənub qumuqlarının folklorunda yırlar üstündür. Bu da bizə əsas verir ki, qumuqların Qafqaza gəlməsi və yerləşməsi haqqındakı hər iki iddianın doğruluğuna inanaq. Daha sonra qumuq folklorunun toplanması və araşdırılması mövzusu haqqında danışılıb. A.Mamayev, Ç.Pekaçar, Ə.Abid, Ə.Şamil və başqalarının xidmətləri haqqında qısa məlumat verilib. Həmçinin qumuq folklor materiallarının toplanmasında üç mərhələnin olduğu qeyd edilib:

Birinci mərhələ 1880-1900-cü illər. Bu mərhələdə “Sbornik svedeniy o Terskoy oblasti” jurnalında Qafqaz xalqlarının etnoqrafiyasına və folkloruna aid materiallar nəşr edilib. Qumuqlar da bunların arasında idi. İkinci mərhələ 1900-1920-ci illər. Bu dövrdə M.Ə.Osmanov, A.Ömərov və s. müəlliflərin yetişdiyi dövr sayılır.

Daha sonra 1920-ci illərdən sonrakı dövr başlayır ki, artıq qumuq folkloru qismən sistemli şəkildə toplanmağa və öyrənilməyə başlanıb. Bunda da yuxarıda adlarını çəkdiyimiz A.Aqavov, S.Aliyev, M.Xanqişiyev, K.Sultanov, A.Hacıyev, S.Hacıyev və s. alimlərin rolu böyük olub. Qumuq folklorunun spesifik iki janrı var: sarınlar və yırlar. Bu janrlar həm məzmunca, həm də sayca digər bütün janrlardan çoxluq təşkil edir. Sarın qumuq türkcəsində mahnı, nəğmə deməkdir, həm də türk sillabik şeirinin heca vəznli örnəyidir və ümumtürk şeirinin qanunauyğunluqlarını özündə ehtiva edir. Tədqiqatçı Əmin Abidin fikrincə, bayatı qitə ölçüsündə olmaqla türk nəzm şəklində önəmli rol oynayır: “Türk ədəbiyyatı ilə məşğul olan bütün alimlərin təsdiqi ilə türk nəzm şəklində əsas ölçü “qitə”dir (dördləmələr). Bayatı-mani növü qitə halında bir vahiddir”. Türk nəzminə məxsus alliterasiya sarın və bayatılarda da öz hökmünü qoruyub saxlamaqdadır. Müasir dövrümüzdə bayatıların sayı dörd olaraq bilinsə də, araşdırıcılar tərəfindən bu sayın tarixən dörddən çox olduğu qəbul edilir. F.Bayat öz araşdırmasında bu barədə belə qeyd edir: “Türk dünyasında mani, xoyrat olaraq bilinən bayatılar həcmcə, əsasən, dörd misradan (bəzən 6, 7, 8 misra da ola bilir), hər misrası yeddi hecadan ibarət olan şeir şəklidir.”

Sarınların Azərbaycan və türk xalq ədəbiyyatındakı bayatı və manilərlə bənzərliyi indiyədək bir çox alimlərin diqqətini çəkib. Sarınları izah edərkən Çetin Pekaçar belə bir açıqlama verir: “Sarın, şəkil və qafiyə özəllikləri yönündən baxıldığında maninin qumuq türkçəsindəki qarşılığı olan mənzum dördlüklərə verilən addır.” Doğan Kaya sarınlar haqqında yazır: “Sarın qumuqların toylarda qız və oğlanların qarşılıqlı olaraq (deyişərək – A.Q) oxuduqları mahnılara verilən addır.” Tədqiqatçı Əmin Abid də sarınlar haqqında maraqlı fikir bildirir: “Qumuq” türkcəsilə Dağıstan əhalisi arasında bu mani növü (söhbət sarınlardan gedir – A.Q.) inkişaf etmiş bir haldadır. Bunlar ümumi quruluşca Azərbaycan bayatılarına çox yaxın bir şəkil göstərməkdədirlər.” Əmin Abidin sarınları bayatılarla yaxınlaşdırması təsadüfi hal sayılmamalıdır. Çünki diqqətlə incələndikdə sarınlarla bayatıların ciddi fərqinin olmadığını, hətta eyni olduğunu görə bilərik. Azərbaycan folklorunda bayatı adlanan bu şeir növü bütün türk dillərində “nəğmə”, “mahnı”, “türkü” kimi tərcümə olunur.

Daha sonra, qumuq folklorunun digər spesifik janrı hesab edilən yırlar haqqında qısa məlumat verilib. Qeyd edilib ki, “yır qumuqların türkü yerinə istifadə etdikləri termindir” və ümumi mənada türkü – mahnı, nəğmə deməkdir. Bir çox məqamlarda dastanları, bəzən şeirləri, vücudnamələri, lətifələri, bəzən də ağıları əvəz edən şifahi xalq ədəbiyyatının bu şeir növünün örnəklərinə Azərbaycan folklorunda rast gəlinmir. Yır qumuq folklorunda geniş və çoxşaxəlidir, hətta sarınlardan sonra ən geniş yayılmış janr sayılır. “Qumuqlarda yırlar bir neçə misradan başlayaraq bir neçə yüz misrayadək uzana bilər. Mövzusunda isə məhdudiyyət yoxdur”.

İstər folklorçuların, istər etnoqraf, istər psixoloq, istərsə də sosioloq və b. ixtisas sahiblərinin tədqiqatından kənarda qalan “qızqaçırma” adəti qadağalara, yasaqlara baxmayaraq, bu gün də yaşayır. Azərbaycanlılara nisbətən daha çox assimilyasiyaya məruz qalan qumuqlarda qızqaçırma bu gün də mövcudur. Folklorşünas, professor. A.Aciyev yazır: “Qumuq gələnəkləri arasında qız qaçırma hələ də yaşamaqdadır.”

Aynur Qəzənfərqızı

Araşdırmaçı

Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 12 yanvar.- S.14.