Tolerantlıq Azərbaycan
milli kimliyinin ayrılmaz hissəsidir
Təbiət
etibarilə insanlar bir-birindən zahiri
görünüşünə, dilinə, dininə və s. dəyərlərinə
görə seçilsələr də Yer üzündə
eyni dərəcədə yaşamaq, azadlıq və şəxsi
toxunulmazlıq hüququna malikdirlər. Bu
qanunlara əməl olunurmu?
Bəşəriyyət bir sıra qlobal problemlərlə
üzləşib. Dünya əhalisinin sayı artdıqca
miqrasiya, ksenofobiya, terrorizm, ekstremizm, rasizm,
dözümsüzlük halları da durmadan sürətlə
çoxalır. Belə bir şəraitdə
çoxmillətli Azərbaycan dövlətində vəziyyət
necədir?
Xarici ölkələrin mətbuatında Azərbaycanda
mövcud olan tolerantlıq yüksək qiymətləndirilir və
bunu əks edən materiallar olduqca çoxdur, söylənilən
fikirləri yazmaqla bitməz. Nədən məhz
Odlar yurdu Azərbaycanın tolerantlıq modeli dünya ölkələri
üçün nümunədir? Dəyişən
dünyada tolerantlığın gücləndirilməsi aktual
problemlərdəndir. Tolerantlıq-aktiv
sosial hərəkətdir. Bu sosial aktiv hərəkət
dünyanı qoruyub saxlamağa xidmət etdiyindən 1995-ci
ildə YUNESKO tərəfindən
"Dözümlülük Prinsipləri Bəyannaməsi"
qəbul olunmuş və 16 noyabr Beynəlxalq Tolerantlıq
günü elan edilmişdir. 2008-ci ildə
Avropa Tolerantlıq və Barışıq Şurası
Tolerantlıq medalı təsis etmişdir. Bu mükafata Avropada dözümlülük və
qarşılıqlı hörmət ideyaları uğrunda, həmçinin
ksenofobiya, irqi və dini ayrı-seçkiliyə qarşı
mübarizə sahəsində xidmətləri olan görkəmli
şəxslər layiq görülür. İspaniyanın
Kralı I Xuan Karlos, Xorvatiyanın prezidenti İvo
Yosipoviç, Serbiyanın eks-prezidenti Boris Tadiç ilk
mükafatçılardandır.
Azərbaycan
Jurnalistlər Birliyinin üzvü, Media və Təhsil
İnnovasiyaları Mərkəzinin sədri Səidə
Hüseynovanın sözlərinə görə, 2008-ci ildə
Cənubi Osetiya ətrafında yaşanan beynəlxalq
böhran bir daha onu göstərdi ki, tolerantlıq sadəcə
insanların birgə yaşam tərzini müəyyənləşdirən
mədəni-psixoloji amil deyil, cəmiyyətdə və
bütün dünyada regional, hətta qlobal səviyyədə
sülhün bərqərar olunması üçün
mühüm vasitədir. Bu nöqteyi-nəzərdən
tolerantlığı nəinki sosial-iqtisadi inkişafın əsas
prinsipi kimi, həm də ölkənin inkişafının əsasını
təşkil edən sabitliyin və stabilliyin qorunub
saxlanılması kimi xarakterizə etmək olar.
Bakıda 2004-cü ildə "Cənubi Qafqazda
tolerantlığın formalaşmasında islamın rolu"
mövzusunda keçirilən seminarda Almaniyanın səfiri
Klaus Qrevlixin - “Azərbaycanda dinlər arasında yaranan
dözümlülük və tolerantlıq münasibətləri
hamı üçün, bütün Avropa ölkələri
üçün pozitiv bir misal ola bilər.
Azərbaycanın yaratdığı dövlət-din
münasibətləri modelini artıq ixrac etməsi mümkündür.
Bu sizin sərvətinizdir”- deməsinin tarixi
kökləri vardır. Özünəməxsus
etnodemoqrafik inkişaf xüsusiyyətlərinə malik olan Azərbaycanda
115-dən çox milləti, xalqı və etnosu təmsil edən
insanlar yaşayırlar. Bu insan
qruplarının hər birinin özünəməxsus milli
xüsusiyyətləri və adət-ənənələri,
dini etiqadları vardır. 1922-ci ilin dekabrında SSRİ
yarananda onun 1,36%-ni Azərbaycan əhalisi təşkil
edirdi. 1989-cu ildə bu rəqəm 2,45 %
olmuşdu, yəni 67 il ərzində 1,09%
çoxalmışdı. Azərbaycan əhalisinin
sayına görə RSFSR, Ukrayna, Özbəkistan, Qazaxstan,
Belarusdan sonra 6-cı, Zaqafqaziya respublikaları içərisində
isə 1-ci yerdə dururdu. Titul xalqlarının say
dinamikasına gəldikdə, müharibədən sonrakı
bütün dövr ərzində ermənilər 1-ci yerdə
durmuş, onların xüsusi çəkisi 1959-cu ildən
1989-cu ilədək 88,0%-dən 93,3%-ə
çatmış və sovet dövrünün sonunda Ermənistan
faktiki monoetnik respublikaya çevrilmişdir. 15 Respublika
içərisində azərbaycanlılar titul xalqın
xüsusi çəkisinə görə 1959-cu ildəki 7-ci
yerdən (67,4%) 1989-cu ildə 2-ci yerə
keçmişdi. Ruslar 1959-cu ildə (83,3%)
2-ci yerdə olsalar da, 1989-cu ildə (81,5%) 3-cü pilləyə
enmişdi. Bu məsələlərin
kökü yalnız demoqrafik proseslərdə deyil, SSRİ-də
həyata keçirilən milli siyasətdə və
etnopsixoloji mühitlə bağlı olduğu hamıya bəllidir.
1999-cu ildə müstəqil Azərbaycan
Respublikasında keçirilən əhalinin ilk milli
siyahıya alınması göstərdi ki, ölkəmizdə
milli tərkib dəyişməyib. Ermənistandan
bütün azərbaycanlılar deportasiya olunduğu halda, Azərbaycanda
120,7 min nəfər (1,5%) erməni
yaşayır. Bütün millətlər
bir-birinə qaynayıb-qarışıb, sanki bir ailədir.
1993-cü ildə Azərbaycanda anadan olan körpələrin
15,1%-i qarışıq ailələrin
payına düşmüşdür.
Müsahiblərim
-"pis olsaydı, Azərbaycanda qalardıqmı?! Azərbaycan bizim vətənimizdir. Azərbaycanın milli qəhrəmanlarının
siyahısında etnik millətlərdən olan şəhidlərin
adlarına fikir verin"- deyə, təhlükəsiz
yaşadıqlarından razılıqla danışdılar.Azərbaycanda
milli mənsubiyyətinə görə insanlara fərq
qoyulmur. Millətçi deyilik. Rəsul
Həmzətovun sözlərilə desək, bizdə
yalnız iki millət mövcuddur: yaxşı insanlar və
pis insanlar. Bakıda Jan Mironosets pravoslav baş
kafedral kilsəsini 1907-ci ildə Zeynalabdin Tağıyev
inşa etdirmişdir.Onun dəstəyi ilə Dağıstanda
kumık dilində "Tanq Çolpan" adlı jurnal nəşr
olunurdu. Tağıyev maliyyə
yardımı göstərdiyi onlarla qəzet və jurnallarda
özünün tənqidinə rast gəlsə də mətbuata
yardımını dayandırmırdı. 1988-ci ildə Ermənistanda zəlzələ baş
verəndə ən birinci köməyə gedən azərbaycanlılar
olmuşdu.
Göründüyü kimi, dini dözümlülük
yaşam tərzimiz, tolerantlıq millətimizin xarakteri ilə
sıx bağlıdır. BMT-nin İrqi ayrı seçkiliyin
ləğv edilməsi üzrə Komitəsinin 2005-ci il 66-cı sessiyasında Azərbaycan
Respublikası ilə bağlı qəbul olunmuş yekun
qeydində də göstərilir: "Dağlıq Qarabağ
rayonunda münaqişənin neqativ nəticələrinə
baxmayaraq, erməni mənşəli şəxslər Azərbaycanda
ayrı-seçkiliyə məruz qalmırlar". Təsadüfi
deyil ki, "Avansena" romanında "Bakıda yaşamaq
bir xoşbəxtlikdir" yazmış məşhur
yazıçı Leonid Zorin jurnalistə
açıqlamasında demişdir: "Bakı məftunedici
şəhərdir. Nəhəng şəhər
sanki böyük bir evdir. O qədər adama
doğmadır ki, hansı tərəfdə olursansa bu şəhər-evin
hər yeri sənin özününküdür. Millətçilik - bu şəhərdə
tanınmırdı. Bakıda həmişə
ərklə deyilən "Milliyyətim-bakılı"
anlayışı mövcud olub.”
Düzdür, ölkəmizin çoxəsrlik tarixi ərzində
din və məzhəb zəminində münaqişə
baş verməyib, lakin dinlərarası münasibətlərə
gərginlik gətirilib, müstəqillik illərində
ölkəmizdə onlarla terror aktı törədilmiş,
iki mindən artıq günahsız adamlar həlak olmuşdur. Tədqiqatlar
onu göstərir ki, bunların səbəbi heç də
din deyil, siyasətdir. Qarabağ
münaqişəsinin də heç bir dini və etnik səbəbi
yoxdur. Bakıda Beynəlxalq Tolerantlıq
gününə həsr edilmiş konfransda Qafqaz Müsəlmanları
İdarəsinin sədri A.Paşazadə Qarabağ probleminin
din amili ilə bağlı olmasını söyləyən
ermənilərin məkrli hərəkətlərinə cavab
vermişdir. "Qarabağ münaqişəsinin
dinlərarası konflikt kimi təqdim olunması cəhdləri
qəti yolverilməzdir və bunu edənlər Yaradan
qarşısında ən ağır günah işlətmiş
olurlar". Ancaq dünyadakı erməni
icması Azərbaycanı daim fərqli səpkidən təqdim
etməyə çalışır. 28.09.2002-ci ildə
ATƏT-in Minsk qrupunun həmsədrləri ilə
görüşdə Nikolay Qribkov - "Biz Yerevanda iki məscid
gördük"- deyəndə Azərbaycan Prezidenti
bildirmişdi: "Münaqişənin ilk dövründə
onlar da dağıdılmışdı. Sonra
onlar məscidləri iranlılara verdilər və indi deyirlər
ki, bunlar Azərbaycan məscidi yox, İran məscididir. İranlılar da müəyyən şəraiti nəzərə
alaraq, təbiidir ki, onları yenidən qurdular və bərpa
etdilər. Bəs indi? Onlar
bomboşdur, iranlılar isə oraya molla təyin ediblər.
Molla məsciddə oturur, orada isə bir nəfər
də müsəlman yoxdur ki, məscidə getsin. Başa düşürsünüzmü, necə
fırıldaqdır. Belə misallardan
çox çəkə bilərəm".
Sovetlər
dönəmində Azərbaycanda 18 məscid vardısa, indi
onların sayı 1834-dür, 5 pravoslav, 1 katolik, 4
gürcü-pravoslav kilsəsi, 6 sinaqoq, 7 yəhudi dini
icması fəaliyyət göstərir. 576 icma
dövlət qeydiyyatına alınıb. Son 8 ildə Azərbaycanda
117 məscid, 1 kilsə və 1 sinaqoq inşa olunub, onlarla məscid,
4 kilsə, 2 sinaqoq əsaslı təmir edilib. Avropada
ən böyük sinaqoq məhz Bakıda yerləşir.
Vaxtilə Z.Tağıyevin inşa etdiyi kilsəni iş
adamı Aydın Qurbanov əsaslı təmir etmişdir. Bu hadisə dini dözümlülük,
tolerantlıq, dinlərarası dialoq və əməkdaşlıq
münasibətlərinin rəmzidir.
“İnsan hüquqlarının müdafiəsi üzrə
Milli Fəaliyyət Planı”nda milli azlıqların mədəni
irsinin inkişafı Azərbaycan Hökumətinin əsas fəaliyyət
istiqamətlərindən biri kimi nəzərdə tutulub. 2001-ci ildə Böyük
Britaniyanın Lordlar palatasında "Dünyəvi dövlətdə
dinlərin birgəyaşayışı Azərbaycanın
pozitiv təcrübəsi" adlı seminarın keçirilməsi
göstərdi ki, ölkəmiz hələ onillik müstəqil
inkişaf dövründə dini tolerantlıq və
dözümlülük nümunəsi imicini
qazanmışdır. Bakı 2009-cu ildə
İslam mədəniyyətinin paytaxtı elan olunmuşdu.
Son illər Bakıda mədəniyyətlərarası
və dinlərarası dialoqla bağlı beynəlxalq sammitlərin,
forumların keçirilməsi ölkəmizdə dini və
milli demokratiyanın tam bərqərar olduğunu deməyə
əsas verir. Bu çox gözəl haldır ki, Azərbaycan
islam dininə mənsub olsa da, məhz dinin
ölkəmizdə hakim olmasına imkan verilməyib. Azərbaycanın dini nüfuzuna gəldikdə isə
Qafqazda şeyxülislamlıq təsisatı 1823-cü ildən
yaranıb və o vaxtdan etibarən Qafqazın bütün
şeyxülislamları Azərbaycandandır. SSRİ dağıldıqdan sonra sovet məkanında
mövcud olan bütün müsəlman dini təşkilatlar
parçalanmış, ancaq Zaqafqaziya Müsəlmanları
Ruhani İdarəsinin fəaliyyəti daha da genişlənmişdir.
Dinlərarası sülhün və həmrəyliyin
möhkəmlənməsinə sanballı töhfə verdiyinə
görə Rus Pravoslav kilsəsinin I dərəcəli
Şöhrət və Şərəf ordeni, "Müqəddəs
Apostol Varfolomey" Qızıl Medalı ilə təltif edilməsi
ölkəmizdə sağlam dini dəyərlərin
mövcudluğunu göstərir. İSESKO tərəfindən
2018-ci il üçün
"Naxçıvan İslam mədəniyyətinin
paytaxtı" elan edilib. Gəncə və
Şəki də "İslam mədəniyyətinin
paytaxtları" layihəsində iştirak edəcək.
Mübaliğəsiz, dini
dözümlülük və tolerantlıq Azərbaycan milli
kimliyinin ayrılmaz hissəsidir, Odlar Yurdunun milli
tolerantlığı, millətlərarası münasibətləri,
dini dözümlülüyü layiqli olaraq dünya dövlətlərinin
diqqət mərkəzindədir.
Cavid
Xalq Cəbhəsi.-2016.- 13 yanvar.-
S.13.