“Kutadqu bilik”də
dövlətçilik
Qədim türk dövlətçilik fikrinin geniş əks olunduğu yazılı abidələrdən biri də Yusif Xas Xacib Balasaqunlunun “Kutadqu bilik” əsəridir. Kaşqarlı Mahmudun “Divan”ı ilə təxminən eyni vaxtda yazılmış “Kutadqu bilik” türk xalqlarının ədəbiyyatında ilk poema kimi xüsusi bir ədəbi mövqeyə malikdir. Yusif Balasaqunlu bu əsəri on səkkiz ay müddətində yazaraq 1069-cu ildə doğma şəhəri olan Balasaqunda (Kuz-Orda) tamamlayıb. Əsər Qaraxani hökmdarlarından olan Tafqaç Buqra Qaraxan əbu Əli Həsən ibn Süleyman Arslan Qaraxana həsr edilib və Xaqan da bu əsəri yüksək qiymətləndirərək onun müəllifinə “xas hacib” fəxri adı verib.
Əsərin dil və üslub baxımından Kaşqarlı “Divan”ı ilə səsləşdiyini, Firdovsinin “Şahnaməsi” kimi əruzun mütəqarib bəhrində yazıldığını qeyd edən Ə.Səfərli və X.Yusifov yazır: “Kutadqu bilik” əxlaqi-didaktik əsərdir. Şair türk xalqlarının zəngin şifahi ədəbiyyatından, lətifə və məsəllərindən, rəvayət və dastanlarından istifadə etməklə öz əxlaqi-fəlsəfi mülahizələrini irəli sürüb, öz dövrü üçün ədəbi-tərbiyəvi əhəmiyyətə malik olan bir əsər yaradıb”. Əsər orta əsr ənənələrinə uyğun olaraq Allahın, peyğəmbərin və dörd xəlifənin tərifi ilə başlanır, dini-fəlsəfi baxışların ifadəsinə geniş yer verilir, Həsən Buğra xan tərif olunur. Münazirə şəklində qurulan poemada dörd personaj arasında söhbət gedir. “Bunlardan xaqan Gündoğdı ədaləti, qanunu, onun vəziri Aytoldı səadəti, Aytoldının oğlu Ögdülmüş ağlı, zəkanı, qardaşı Odqurmuş isə taleyi, aqibəti təmsil edir”. Şair ağıla, zəkaya,elmə, biliyə, xeyir əməllərə çağırır. Əsərin məzmunundan aydın şəkildə görünür ki, “təsvir olunan ayrı-ayrı hekayə və rəvayətlərdə, personajların mübahisə və məktublaşmalarında şairin zəmanəsini düşündürən bir sıra ictimai-siyasi və əxlaqi məsələlərə toxunulur. Dövlət və hökmdar, hökmdar və xalq, dövləti idarə etmək üsulları, dünya nemətləri və onlardan istifadə etmək yolları və s. məsələlər haqqında mütərəqqi fikirlər irəli sürülür. Şərab içmək, qumar oynamaq, tiryək çəkmək, yalan danışmaq, ikiüzlülük, inadkarlıq və lovğalıq kimi mənfi sifətlər pislənilir. Bunların əksinə olaraq düzlük, xeyirxahlıq, təmizlik, sədaqət, fədakarlıq, mərdlik, nəciblik və s. kimi gözəl xüsusiyyətlər yüksək tutulur. Hər bir insanda bu keyfiyyətlərin olması zəruri sayılır. Balasaqunlu Yusif dövlət işlərində çalışan bəy, vəzir, hacib, sərkərdə, xidmətçi və başqalarının vəzifələrini aydınlaşdırır, onlara yol göstərir, ibrətamiz hekayə və misallarla öz fikirlərini möhkəmləndirir. Şairə görə, hökmdar hər şeydən əvvəl xalqın rəğbətini qazanmalı, xalqın ürəyinə yol tapmalı, qaçaq-quldurlarla mübarizə aparmalı, məmurları öz ləyaqətinə görə mükafatlandırmalı, bilikli və mərifətli adamlara arxalanmalı, cahil və namərdlərdən isə uzaqlaşmalıdır”. Yusif Balasaqunlunun əsərində yaradılmış hökmdar surəti xalq yaradıcılığındakı dövlətçilik düşüncələrindən qaynaqlanır və bu kimi əsərlərdə artıq ədəbiyyata daxil olur. “Yusifin ədalətli hökmdar surəti olan Xaqanı kimi Nizaminin İsgəndərini də təxminən eyni məsələlər düşündürür. Hər iki hökmdar bütün həyatları boyu səadət, xoşbəxtlik haqqında düşünüb-danışır, həqiqət axtarırlar. Şər qüvvələrə qarşı çıxaraq cəmiyyətin işıqlı qüvvələrinə pərəstiş edir, həyatın əsil mənasını bilik əldə etməkdə görürlər. Xaqan kimi Bəhram da ölkəni yaxşı idarə etmək üçün yollar axtarır və bu işdə ağıllı. tədbirli adamlara ehtiyac duyur, onlarla hesablaşır”. Xalq yaradıcılığının və xalq müdrikliyinin zəngin örnəklərini özündə birləşdirən bu kitab qeyd olunduğu kimi, dörd əsas təməl üzərində qurulub. Bunlardan “ birincisi ədalət, ikincisi dövlət, üçüncüsü ağıl, dördüncüsü isə qənaətdir. Müəllif bunların hərəsinə türkcə birər ad verib. Ədalətə Gündoğdu Elik (hökmdar – tərc.) adını verərək, onu padşah mərtəbəsində tutub. Dövlətə Aydoldu adını verib, vəzir məqamına qoyub. Ağılı Öydülmüş adlandırıb vəzirin oğlu və qənaətə Odqurmuş adını verib, vəzirin qardaşı hesab edib. Müəllif öz fikirlərini onlar arasında sual-cavab şəklində ifadə edib ki, oxuyanın könlü açılıb müəllifi xeyir-dua ilə yad etsin”.
Kitab müdrik
kəlamlar toplusunu xatırladır. Burada çoxlu sayda
atalar sözü işlədilib. Bununla müəllif
xalqın dövlətçilik
ənənəsinin təməlində
dayanan mənəvi ehtiyatları bir daha səfərbər edib, onu hökmdarların
istifadə etdiyi kitabında cəmləşdirib.
Kitab dövlət, dövlət
başçısı, məmurlar,
xalqı idarə etməyin humanist prinsipləri
necə olmalıdır
sualına çox geniş və dolğun şəkildə
cavab verir. Burada dövlət başçısı
bəydir. Bəy,
başqa sözlə dövlət başçısı
necə olmalıdır
sualının cavabı
belə verilir:
“Bəy nəcabətli nəsildən olmalıdır,
Bəy igid, cəsur, qəhrəman, şirürəkli olmalıdır.
Atası
bəydirsə, oğul
bəy doğular,
O da ataları kimi bəy olar!
Bəy bilikli və ağıllı olmalıdır,
Comərd və xoşxasiyyət də olmalıdır.
Bəylər biliklə xalqa baş oldular,
Ağılla elin işini gördülər.
Bəy adı bilik sözü ilə bağlıdır,
Biliyin lamı
getsə bəy adı qalar”.
Kitabda dövlət başçısı
olmağın zəruri
xarakterik xüsusiyyətləri
ilə yanaşı məqbul sayılmayan cəhətləri də göstərilir:
Sərvəti əldə etmək
üçün xalq varlı olmalıdır,
Xalqın varlı olması üçün yaxşı
qanunlar lazımdır.
Bunlardan
biri unudulsa, dördü də puç olar,
Dördü də unudulsa, bəylik puç olar.
Adı-sanı yayılsın deyə
bəy
Bu beş şeydən
uzaq olmalıdır.
Birinci -
tələsmək, ikinci
- xəsislik, üçüncü
- qəzəb,
Bunlara heç
vaxt məğlub olma, müqavimət göstər.
Bəyə əsla yaraşmayan
dördüncü şey
inaddır,
Yaramaz şeylərin
beşincisi isə yalançılıqdır”.
Elin, yəni dövlətin əsasının möhkəmliyi
üçün verilən
nəsihətlərdə deyilir:
Elin dirəyi, təməli və sağlamlığı,
Əsası və kökü
iki şeyə bağlıdır:
Bunlardan
biri xalq üçün yaxşı
qanun,
Digəri isə xidmətçilərə
verilən gümüşdür.
Xalq qanun sayəsində sevinc içində yaşamalı,
Pulu görən
xidmətçilərin üzü
gülməlidir.
Bu ikisi bəydən razı qalsa,
Bəyin
eli nizamlı
olar, bəy rahat olar.
Əgər bəy xalqa qanun verməsə,
Xalqı
qorumasa, xalqı talasalar,
O bəy xalqın içinə od
atmış olar,
El dağılar, bəyliyin
təməli yıxılar.
Hansı
bəy əsgərlərin
sevindirməsə,
Onda qılınclar
qından çıxmaz”.
“Qutadqu bilik” əsərində xalq yaradıcılığından gələn xalqın dövlətçilik haqqında
düşüncələrinin ən zəngin nümunəsini görürük. Kitabın əsas
məqsədi və qayəsi də dövlətçilikr, məmur
və vətəndaş
tərbiyəsidir. Əsər türk
dövlətçiliyinin yüksək
mənəvi-əxlaqi keyfiyyətlərini
təbliğ edir.
Ağaverdi Xəlil
araşdırmaçı
Xalq Cəbhəsi.- 2016.- 22 yanvar.- S14.