“Azərbaycanda formalaşmış
multikulturalizm dəyərlərinin dini müstəvidə əks-sədasının
köklərini də araşdırmaq maraqlıdır”
Nəriman Qasımoğlu: “Bunları
milli-mədəni irsimizin məşhur nümunələrində
aydın görürük”
Azərbaycan çoxmillətli, qonaqpərvər bir
diyardır. Burada tarixən birgə yaşayan xalqlar, toplumlar
özlərini azad, firavan hiss ediblər, çünki onlar
özlərinə həmişə tolerant münasibət
görüb, sıxılmadan yaşayıb, yaşayır və
mədəniyyətlərini yaşadırlar. Bu gün ölkəmizdə başqa xalqların
nümayəndələri öz ana dillərində təhsil
ala bilir, öz dini inanclarına uyğun ibadət edir,
heç bir ögey münasibətlə üzləşmədən
müxtəlif sahələrdə öz töhfələrini
verirlər.
Dinşünas-alim
Nəriman Qasımoğlu bildirib ki, polietnik və
çoxkonfessiyalı Azərbaycanda formalaşmış
multikulturalizm dəyərlərinin dini müstəvidə əks-sədasının
köklərini də araşdırmaq xeyli maraqlıdır və
bunları milli-mədəni irsimizin məşhur nümunələrində
aydın görürük: “İlk olaraq azərbaycanlıların
qəhrəmanlıq dastanları sırasında yer alan ən qədim yazılı abidəsi
“Kitab-i Dədə Qorqud” obrazlarının həyatında
multikulturalizm yaşantılarının necə yer
aldığına diqqət edək. Və
öncə onu vurğulayaq ki, dastandakı qəhrəmanların
müsəlman dindarlığı mühafizəkarlıqdan
xeyli uzaq bir məzmundadır. Azərbaycanlıların
əcdadları ilk müsəlmanların bu cür təqdimatında
hətta din xadimləri zümrəsi də yer almır. Qorqud qəhrəmanlarının
tapındığı din falçı, pir, molla, imam dini
deyil, sözün birbaşa mənasında Quran-da ifadəsini
tapan xalis dindir, Tanrı dinidir. Oğuz
türkünün Tanrıyla təması mistik aləmə
qapılanların, məbədlərdə gün keçirənlərin,
guşənişinlərin ibadətinə əks məzmundadır.
Bu məzmun sırf həyati müstəvidə
və təktanrılığın insan üçün nəzərdə
tutulan təyinatına tamamilə uyğun gəlir ki,
Tanrıdan qəbul görür. Bamsı Beyrək boyunda
olduğu kimi: “Ol zamanda bəylərin alqışı
alqış, qarğışı qarğış idi. Duaları müstəcəb olurdu”.
Kitabdakı boyların biri “Qanlı Qoca oğlu
Qanturalı” boyudur. Burada əhvalat belə qurulur ki, gənc
Qanturalı evlənmək üçün “kafir”
qızının — sarı donlu Selcan xatunun, Trabzonun xristian
başçısının qızını seçir.
Oğuz bəyləri üçün bu dini mənsubiyyət
heç bir mənada başqalıq ifadə etmir.
Qanturalının gələcək həyat yoldaşında
görmək istədiyi yalnız bu keyfiyyətlərdir: “Baba,
mana bir qız alı ver kim, mən yerimdən
turmadan ol turğac gərək! Mən qaraqoç atıma
binmədən ol binmək gərək!…”
Selcanla evlənməsinə qızın atasından icazə
üçün Qanturalı ağır sınaqdan keçərək
özü də təbii ki, bir igidlik nümunəsi sərgiləmli
olur, bir buğa, ardınca da bir aslanla
çarpışır. Sınağını qələbə ilə
başa vurub Selcan xatunla öz yurduna yola düşür.
Qızını müsəlman oğuz gəncinə
verdiyindən peşmançılıq çəkən
Trabzon təkuru onların ardınca qoşun göndərir.
İki gəncin üstünə bu dəfə
düşmən qismində qələn təkur
döyüşçülərini Qanturalı ilə Selcan
xatun – biri müsəlman, o biri xristian inanclısı olaraq
birgə dəf edirlər”.
O, əlavə
edib ki, dastan boyu Selcan xatuna dini baxımdan heç bir
ögeylik sərgilənmir: “Əksinə, onun qəhrəmanlığının
təsvirində şəxsinə məhrəm bir münasibət
ifadə olunur. Selcan obrazı qadına ailə
namusu, qəbilənin şərəfi, mənəvi-əxlaqi
təmizlik və qəhrəmanlıq nümunəsi kimi
baxılan oğuz qadınlarının mühitində tam
doğmalaşmış birisidir ki, bu keyfiyyətlərin
hamısını Azərbaycanlı oxucu onda görür.
Və buna görə də bu xristian Selcan xatunu
müsəlman oğuz qızlarından fərqləndirə
bilmir. Məsələn, müsəlman
oğuz qızı Banuçiçəkdən.
“Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək boyu”nda yer alan bu obraz da Selcan xatun əlamətində bir
qızdır. Onunla nışanlanmış Bamsı Beyrək
də öz atasına eyni xüsusiyyətlərə malik bir
qızla evlənmək istədiyini bəyanlamışdı:
“Baba, mana bir qız alı ver kim, mən
yerimdən turmadan ol turğac gərək! Mən qaraqoç
atıma binmədən ol binmək gərək!…”
Bu gəlinlərdən biri müsəlman
oğuz qızı Banuçiçək, o birisi xristian
qızı Selcan xatundur. Hər ikisi Azərbaycan
oxucusu üçün eyni dərəcədə
doğmalıqla dastanda tərənnüm edilir.
“Kitab-i Dədə Qorqud”da başqa bir qadın obrazı
da var ki, o da dini mənsubiyyətcə xristiandır, ancaq
oğuz qadınlarının içində deyil, düşmən
tərəfdədir. “Baybörənin oğlu Bamsı Beyrək
boyu”nda bu xristian qızı düşmən cəbhəsində
olsa da Azərbaycanlı oxucunun rəğbətini qazanır.
Bu, Bayburd hasarı bəyinin qızıdır.
Beyrək onun atasının əsirliyində
olarkən bu oğuz bəyinə aşiq olur. Dustaqxanada
ona yaxınlaşıb deyir: “Əgər səni hasardan
örkənlə aşağı sallasam, sağ-salamat
ata-ananın yanına getsən, məni burda gəlib
halallığa alarsanmı?” Beyrək bu xristian
qızının şəxsiyyətini uca tutduğuna görə
müqəddəs oğuz andı içir: “Oğuz yurduna
salamat çatsam, gəlib səni halallığa almasam,
qılıncımla doğranım! Oxuma sancılım! Yer
kimi çatlayım, torpaq kimi sovrulum!”. Xristian qızının əsirlikdən azad etdiyi
Beyrək öz nişanlısı Banuçiçəyə
qovuşur və təbii ki, xristian qızı ilə evlənmək
andına xilaf çıxır. “İç
Oğuza Dış Oğuz asi olub Beyrək öldüyü
boy”da Beyrəyin həlak olması bu andına xilaf
çıxmağının nəticəsi kimi də
aldğı cəza ilə bağlı bir assosiasiya
yaradır”.
Onun
sözlərinə görə, Qədim azərbaycanlıların
cəmiyyətinə multikultural ovqat
yaşantılarını gətirən obrazları dahi Azərbaycan
şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvinin
yaradıçılığında da mühüm yer tutur:
“Çoxmədəniyyətliliyə yüksək dəyər
verilməsi intibah şairi Nizami dühasının mahiyyətindədir.
Etiqadca müsəlman olan, beş poemadan ibarət “Xəmsə”si
ilə dünya şöhrətli şair bütün bu əsərlərinə
Allaha münacatlarla başlayır, Məhəmməd peyğəmbərin
tərifini verir və bütün bunlarla bərabər
başqa dinlərə elə bir məhəbbət sərgiləyir
ki, bunun təyinatı böyük mənada oxucuya çoxmədəniyyətlilik
şüuruna sahiblənməyi bir dəyər kimi təlqin
edir.
“Sirlər
xəzinəsi” poemasında “Ədalətli və insaflı
olmağa dair” söhbətdə şair hökmdarları nəzərdə
tutaraq onlara ağıllı, tədbirli, ədalətli
olmağın, xalqın gözündə ucalmağın
yolunu dinlərdə ifadə olunan ilahi təlimatlara əməl
etməkdə görür və deyir:
Dini sevib
qorumaq sənin borcundur hər gün,
Bu yolda
can qoyublar haqqsevərlər haqq üçün”.
Maraqlıdır
ki, bu misraların ardınca şair peyğəmbərlər
içində nümunə kimi İsa Məsihi
xatırladır: “
Hər kəs
ki, İsa kimi duyub, sevib insanı
İnsafı sayəsində tutub cümlə cahanı.
Poemada
İsa Məsihin sevgi təliminin bir uzatısına həm də
sevgili qadına münasibətin obrazlı ifadəsində
rast gəlinir:
Mənim
eşq bayrağım bənd olunca bir yerə,
Vəfa qoxusu gəldi başqa bir yandan yenə.
Açıq
deyim: bir yarın rayihəsi, nəsimi
Mənə
ürək, can verdi İsa nəfəsi
kimi.
Son sətirdə İsa Məsih möcüzələrindən
birinə — İsa nəfəsilə ölülərin dirilməsinə
işarə kontekstində məşuqdan gələn sevgi
impulslarının təsirilə aşiqin həyat
qazanması obrazlı şəkildə vurğulanır.
Poemada təbiət
təsvirlərinə aid belə sətirlər var:
İsa
dilli, nisgilli ömrü bir günlük süsən
Sübhə müjdə verməkdə Musanın pak əlindən.
Burada bir günlük ömrü olan süsən
çiçəyi çağa ikən dil açan İsa
ilə müqayisə edilir. Bu çiçək
həm də Tövratda və Quranda vəsfi keçən
Musanın cibinə sallıb çıxarmağı ilə bəmbəyaz
işıq saçan əli kimi nurludur, görünməyilə
sübhün gəlişini müjdələyir.
Nizami
öz poeziyasının multikultural təyinatına da işarə
vuraraq yazır:
Hər
hücrəyə köçürdüm şeiri, şeriyyəti
mən,
Çıxartdım meyxanədən, ucaltdım sənəti
mən.
Birdəfəlik
tullayıb zünnar ilə xirqəni
Zahidlər, rahiblər də gəlib tapdılar məni.
Bu sətirlərdə Nizami öz poeziyasının
dininindən asılı olamayaraq hamıya aid olduğunu vurğulayır
və bildirir ki, onun yazıları təkcə xirqə geyinən
müsəlman sufilər üçün deyil, bundan bellərinə
qıldan toxunmuş kəmər – zünnar bağlayan məsihilər-xristianlar
da faydalana bilərlər.
Yeri gəlmişkən,
onu da qeyd edək ki, Nizaminin din dünyasında İsa Məsihə
verilən yüksək dəyər Quran mətnilə də əlaqəli
görünür və oxucuda multikulturallıq ovqatını
yaradan İsa Məsih və başqa obrazlara müraciətlər
Nizaminin müsəlman etiqadının bir hissəsi kimi müəyyənləşir.
Quran ayələrində Adəmdən Xatəmə — sonuncu
peyğəmbər Məhəmmədə qədər
bütün Tanrı elçiləri, o cümlədən Nur,
İbrahim, Musa, İsa və b. islam
elçiləri, yəni Tanrıya təslimiyyətdə
olmuş elçilər kimi təlqin edilir. Bu mənada
ibrətamizdir ki, Nizami multikulturalizmi eyni zamanda bir dini etiqad
ifadəsi kimi də səciyyələnə bilir”.
Alimin
fikrincə, Nizaminin “Yeddi Gözəl” poemasında isə
çoxmədəniyyətli mühitin həyati bir mənzərəsi
ilə rastlaşırıq: “Müəllif yeddi iqlimdən
olan fərqli inanc sahibləri qadın tiplərini – hind, rum,
slavyan, Məqrib, Xarəzm, Çin, türk qadınlarını
hökmdar Bəhramın ətrafında bir araya gətirir və
bu qadınlar ona dünyanın müxtəlif bölgələrində
baş vermiş əhvalatları nəql edirlər. Əsəri
tədqiq edən müasir araşdırmaçılar burada
orta çağ dünyasının kosmik modelinə diqqət
çəkir, bu modeldə məkanın yeddi iqlimə
bölündüyü, hər iqlim və hər iqlimdəki
ölkənin göyün bir qatına uyğun
sayıldığını, yeddi gözəlin də
ayrı-ayrılıqda mənsub olduqları iqlimlərə
uyğun simvollarlla bəzədilmiş saraylarda yerləşdirilməsini
qeyd edərək maraqlı qənaətlərə gəlirlər.
Qənaətlərdən biri budur ki, əsərin
baş qəhrəmanı Bəhramın hər iqlimə aid
bilinən ulduzun rəngində geyinərək həmin
sarayları ziyarətini kosmik harmoniyaya qoşulmanın simvolu
kimi qavramaq lazım gəlir. Əsərdə
Bəhramın bir şəxsiyyət kimi kamilləşməsi
prosesi də gedir. Və bu kamilləşmənin
məhz multikultural mühitdən keçərək baş
tutması oxucuda şüuraltı olaraq o fikri möhkəmləndirir
ki, ümumın bəşərin real tərəqqisində
multikulturalizmin alternativi yoxdur.
Ümumiyyətlə, dahi Nizaminin bədii təfəkkürü
multikulturalizm impulsları ilə yüklü bir məzmunda
olduğundandır ki, onun milyonlarla müsəlman oxucusu,
öz dillərinə tərcümələrdə onun əsərlərini
oxuyan xristianlar, yəhudilər, buddistlər və b. zaman-zaman
bu ovqatı yaşamalı olurlar”.
Əli
Xalq Cəbhəsi.-
2016.- 29 yanvar.- S.9.