Mədəni-mənəvi
düşüncəmizin Eynəli bəy Sultanov zirvəsi
Milli-mədəni fikir tariximizdə mühüm yeri olan
görkəmli ziyalı və publisist qələm sahibi Eynəli
bəy Sultanovun yaradıcılığına bir sıra
rakurslarda nəzər salınsa da, son dövrlərə qədər
onun irsinin hərtərəfli və dərindən öyrənilmiş
mənzərəsinin olmadığını qeyd etmək zəruridir. Tarixə,
tarixi fikrə hörmətlə yanaşmaq həm də milli
yaddaş məsələsidir. Eynəli bəy
Sultanov da milli yaddaşımızda özünə abidə
ucaltmış təfəkkür sahiblərindəndir. Onun digər istiqamətlərdə fəaliyyətini
nəzərə almadan belə, yalnız publisistik yöndə
çalışmalarına diqqət çəkdikdə bu
işıqlı düşüncə
daşıyıcısının ilk növbədə milli məfkurə
yönümündəki işlərinin əhatəliliyi
göz önündə canlanır. Milli mədəni- bədii
publisistik düşüncəmizin az qala
üç onilliyə (1892-1918) yaxın bir zaman kəsiyini əhatə
edən və tariximizə dirçəliş dövrü
kimi daxil olan bu illər özünəqədərki dövrdən
sonra xalqımızın kamil mədəni epoxaya yüksəlməsində
Eynəli bəy Sultanovun zəhməti özünəməxsus
mənzərə yaratmaqda. Əlbəttə,
son vaxtlarda E.Sultanovun mədəni-ədəbi və publisistik
irsinə müraciət canlanmaq¬dadır. Burada
ilk növbədə böyük ziyalının anadan
olmasının 150 illik yubileyi ilə əlaqədar
Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri
Vasif Talıbovun verdiyi fərmanının da rolu nəzərəçarpandır.
Elə bu fərmanın işığında və Milli Elmlər
Akademiyasının vitse-prezidenti, Nizami adına
Ədəbiyyat İnstitutunun direktoru, akad. İsa Həbibbəylinin
müqəddiməsi ilə Eynəli bəy Sultanovun həyat
və yaradıcılığı, İzzət Maqsudov,
İradə Əsədova və Elxan Məmmədovun tədqiqatları
və monoqrafik araşdırmaları Azərbaycanın oxucu
ictimaiyyətinə təqdim olunub. Yaxşı ki, E.Sultanovla
bağlı adda-budda olsa da, müxtəlif illərdə alimlərimiz
– Əli Sultanlı, Əziz Şərif, Əziz Mirəhmədov,
İ.Həbibbəyli, Vilayət Quliyev, Xeyrulla Məmmədov,
Əflatun Məmmədov, Abbas Hacıyev, Aida Feyzullayeva və
başqa bu kimilər bəzi işlər həyata
keçiriblər. Bununla belə, E.Sultanovun həyat
və yaradıcılığına, onun
yaradıcılığındakı folklor mənbələrinə
müstəqillik dövründə daha davamlı müraciət
özünü göstərib. Elə
İ.Həbibbəylinin, İ.Əsədovanın, E.Məmmədovun
və başqalarının bu dövrdən gördüyü
işlər də bu kontekstdə daha dəyərlidir. Bu işlərə qədər XX əsrin 60-cı
illərində İzzət Maqsudovun böyük publisistin həyat
və yaradıcılığına həsr etdiyi namizədlik
dissertasiyası da bu yöndə aparılan ardıcıl
işlərin səmərə¬liliyinə xidmət etməkdədir.
Akad İ.Həbibbəylinin redaktəsi
altında E.Sulta¬novun yaradıcılıq taleyinə
işıq salan kitab da qeyd etdiyimiz rakursdan maraqlı mənbələrdən
hesab olunmaqdadır. Burada İsa Həbibbəyli
oxuculara Eynəli bəy Sultanovun publisistik irsini daha tam və
müfəssəl şəkildə təqdim edib. İsa Həbibbəylinin (“Ýéíàëû-áåê Ñóëòàíîâ. Ïóáëèöèñòèêà”. Áàêó, “Elm və
təhsil”, 2016, 472 ñòð.) təqdim etdiyi bu kitab onun topladığı, tərtib
etdiyi və müqəddimə müəllifliyi ilə ortaya
çıxıb. Bəri başdan deyək ki, kitab
formatına, kompozisiya və strukturuna, materialların
seçilib yerləşdirilməsinə, məzmununa görə
yetərincə səriştəli qələm sahibinin əlindən
çıxdığını sübut etməkdədir.
Nəşrin maraqlı cəhətlərindən
biri budur ki, müəllif onu rusdilli oxuculara ünvanlayıb.
Eynəli bəy Sultanovun publisistik irsi əsasən
rus dilində olsa da, bu irsin bizim dövrümüzdə
geniş rusdilli oxucu kütləsinə
çatdırılması heç də asan məsələ
deyil. Eyni zamanda nəzərə almalıyıq ki, XIX əsr
və XX əsrin əvvəllərindən rus dilində
çap olunmuş materialların indiki halda, bu gün
yayılma imkanları da məhduddur, bu zaman E.Sultanovun
publisistik irsinin rusdilli oxuculara
çatdırılmasını kifayət qədər
produktiv addım hesab etmək göz önündə dayanar.
“Eynəli bəy Sultanov. Publisistika” kitabı
akad. İ.Həbibbəylinin E.Sultanov və
onun yaradıcılığını lakonik şəkildə
çevrələyən ön sözündən
başlayır ki, burada alim böyük publisistin bütün
irsinə eksklüziv münasibət sərgiləyir, onun
haqqında mükəmməl fikir ortaya qoyduqdan sonra
kompozisiya-struktur baxımından birinci bölmədə
E.Sultanovun 1892-1918-ci illər ərzində dövrü mətbuatda
işıq üzü görmüş məqalələri,
ikinci bölmədə E.Sultanovun yazdığı və nəşri
naməlum olan məqalələri yer almaqdadır. Həm
birinci, həm də ikinci bölmədə yer almış məqalələrin
mündəricəsi ilə tanış olduqda E.Sultanovun mədəniyyət,
ədəbiyyat, tarix, dil, din, folklor, mifologiya, adət-ənənə,
mərasim-ritual, ilahiyyat, coğrafiya, ictimai elmlər, siyasət,
ideologiya və s. bağlı fundamental təsəvvürlərə
malik olduğunu görmək mümkündür.
İ.Həbibbəylinin
giriş məqaləsi ilə tanış olan oxucu E.Sultanovun
hələ məktəb illərində aldığı təhsili,
rus ədəbiyyatından yaxşı xəbərdarlığı,
doğma ana dili və ədəbiyyatla yanaşı,
fransız, latın, yunan dillərini yaxşı bilməsi,
onun XIX əsrin 90-cı illərində “Ziyalı məclisi”,
“Müsəlman Şiə Dram İncəsənəti Cəmiyyəti”
kimi mədəni mərkəzlər yaratması,
Naxçıvanda maarif işinin yayılması və
genişləndirilməsi ilə yaxından məşğul
olduğu haqda dolğun təsəvvürlər yaradır.
Müqəddimədə E.Sultanovun qeyd edilənlərlə
yanaşı, Azərbaycan xalqının etnik və mədəni
tarixini, Azərbaycan teatrının xüsusiyyətlərini dərindən
bildiyin¬dən onun publisistik irsi səriştəliliyi və
professionallığı ilə seçilməkdədir. E.Sultanov mükəmməl
teatr tənqidçisi ixtisasına yiyələnməsə də,
onun C.Məmmədquluzadənin “Ölülər”, N.Nərimanovun
“Nadir-şah”, Ü.Hacıbəylinin “Arşın mal alan”,
“Əsli və Kərəm”, Şekspirin “Otello”, Volterin “Sultan
Osman” və s. dramlara ilə bağlı resenziyalarında bu əsərlərin
dramatik, tarixi, faciəvi məqamlarının ortaya
qoyulmasında aydın və səmərəli nəzər
nöqtələri özünü büruzə verməkdədir.
Bütün
bunlar E.Sultanovun dövrün tələblərindən
çıxış edib milli mədəniyyətimizi necə
inkişaf etdirməyə can atdığını, zamanın
xalqımız qarşısında qoyduğu mühüm
problemləri necə dərindən dərk etdiyini, azadlıq
uğrunda aparılacaq mübarizənin siyasi, ideoloji,
maarifçilik və mədəniyyət məsələlərində
rolunu qiymətləndirməklə dini xürafata və siyasi
geriliyə qarşı dayanmadan öz töhfələrini
verdiyini təsdiqləməkdədir. E.Sultanov Azərbaycanda
şiə və sünnü sektalarının yersiz
münaqişələrini, müsəlmanlıqda cəhalətə
səsləyən motivləri, Aşuranın mahiyyətini,
tatar (türk) ziyalısının həmin dövrdəki vəziyyətini,
türk-Qafqaz, türk-rus münasibətlərini
ardıcıl, obyektiv praqmatik yöndən təhlil edən
fikir adamlarındandır.
Son üç onilliyə yaxın bir müddət ərzində
biz ermənilərin etnik kimliyini, milli-mənəvi keyfiyyətlərini
nə qədər intensiv və ardıcıl müşahidə
edib öyrənsək də, görünür, bu işin bir
sıra tərəflərini hələ də yetərincə
ortaya çıxara bilməmişik. Bunu ona görə qeyd edirik ki,
E.Sultanov öz publisistik çıxışlarında hələ
o vaxtlar ermənilərin iç üzünü yetərincə
açmağa müvəffəq olub. Onun məqalələrində
məsələyə xeyli yer ayrılsa da, biz E.Sultanovun iki
“Ermənilər arasında xuliqanlıq” məqalələrinə
nəzər salmaqla kifayətlənirik. Birinci
məqalədə müəllif erməniləri ona görə
xuliqan adlandırır ki, onların belə
davranışı, sosial-dağıdıcı və əqli
obeskurantizmin (inamı qırılmanın) ən
aşağı həddi və elemantar insan səliqə-sahmanı
anlayışından uzaq görünür. Elə
buradaca nümunə olaraq Eçmiədzində yaşayan
Sukias adlı bir arxiyepiskopla bağlı baş vermiş hadisəyə
nəzər salaraq, onun ermənilərin çoxunun onun gəlmədiyini,
qatı klerikal, retroqrad, cəhalətpərəst
olduğundan, ictimai prinsiplərinə görə tamamilə rəğbət
bəsləmədiklərini və Eçmiədzin
monaxlarının intriqasında iştirak etdiyini söyləməklə,
bir qrup şəxslərin 80 yaşlı bu arxiyepiskopa necə
orijinal divan qurduqlarını təsvir edir. E.Sultanov göstərir
ki, Eçmiədzin ətrafındakı monastrdan bir neçə
yüz erməni yığılaraq bu qoca Sukiası ortaya qoyub
onun üzünə, gözünə, ağzına
tüpürüb, burunlarını silib üstünə
atmaqla elə sözlərlə söymüşlər ki, onu
az da olsa özünə hörmət edən insanın nə
hərflə təsvir etməsi, nə də tələffüz
etməsi mümkün deyil. Qoca isə öz yepiskop
xaçı ilə insanların içində
üz-gözünə tüpürülmüş,
bulaşmış, təhqir olunmuş şəkildə getmişdir...
(s.456).
E.Sultanov fikirlərinə davam edərək Qafqaz ingilislərinin,
fransızlarının və isveçrəlilərinin də
arximandrit Qarapetlə də eyni məhkəmə
quracaqlarından danışarkən Qarapetin onun bundan xəbər
tutduqda haradasa qaçıb gizləndiyini yazır (s.456). Zənn edirik
ki, klassik erməni xisləti, erməni xarakteri, erməni
“kimliyi” E.Sultanov tərəfindən uğurla göstərilmişdir.
Ermənilərin mahiyyətini faş edən
ikinci məqalədə də, demək olar ki, onların belə
sifətinə obyektiv incəliklə yönəldilir və
ermənilərin bütün hallarda yalançı,
ikiüzlü, ən başlıcası prinsipsiz olduqları
göz önünə gətirilir. Sadəcə olaraq
birinci məqalədə baş qəhrəman kimi patriarx
ormanları, arxiyepiskop Sukias və arximandrit Qarapet
çıxış edirsə, burada qəhrəman rolunda
jurnalist Atanasyan, pedaqoq Miralyan, Dövlət duma üzvü
Ter-Avetikyan və hansısa bir Ditoq çıxış edir. Adlar, soyadlar müxtəlif olsa da, mövqe, fəndlər,
yanaşmalar bir-birindən heç də ciddi şəkildə
fərlənmir.
E.Sultanov
Türkiyə erməniləri ilə bağlı (əslində
Ermənistan yaratmağa hesablanmış) siyasəti də tənqid
etməklə Türkiyədən olan “zavallı
qardaşları” üçün yığılan pulla ermənilərin
öz ciblərini doldurmaqla “Ermənistanın qurtuluşu
uğrunda “mübarizə” aparanları biyabır edir və
fikrinə belə bir nidayla davam edir: “Allaha şükür ki,
indi Türkiyədə parlament var! Hər
hansı dırnaqsız parlament!” (s.431). E.Sultanovun
türklərin etnik kökləri, türk və Azərbaycan
dilinin vəziyyəti, türk dillərinin ləhcələri,
türk dilinin öz zənginliyi ilə Avropa dillərinə
formaca yaxınlığı və s. məsələlərə
obyektiv dəyəri, Azərbaycan balaları üçün
çatışmayan dərsliklərin Türkiyə türkcəsindən
çevrilib onların öhdəsinə verilməsi (s. 460)
kimi məsələlərə münasibəti də həmin
dövr üçün gərəkli hesab edilməkdədir.
Qeyd etdiyimiz məqamlar bir daha sübut edir ki, Eynəli bəy
Sultanovun fəaliyyəti yetərincə coxcəhətli
olmaqla mədəniyyətimizin, ictimai fikrimizin və ədəbi
düşüncəmizin çeşidli spektrlərini əhatə
edib. Belə böyük bir maarif xadimi və publisistin
yaradıcı irsinin dərindən öyrənilməsi mədəni-ədəbi
fikir tariximizin daha ətraflı təhlilinə bu gün də
böyük ehtiyac duyulduğunu sübut etməkdədir.
Bu baxımdan adını çəkdiyimiz
kitabın dəyəri göz qabağındadır.
Nizami Tağısoy
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 1 aprel.-
S.14.