“Türkmənçay – 1828: Tarixi xronika”

“Xalq Cəbhəsi” qəzeti professor Kərim Şükürovun “Türkmənçay – 1828: Tarixi xronika” kitabından hissələri təqdim edir. Kitabda çar Rusiyası ilə İran arasında Azərbaycan torpaqlarının bölüşdürülməsini başa çatdıran 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən bəhs olunur. Araşdırmalardan aydın olur ki, Türkmənçay müqaviləsindən ən çox qazananlardan biri ermənilər olub. Onlar Rusiyanın işğal etdiyi Azərbaycanın Qarabağ, Naxçıvan, İrəvan və b. xanlıqları ərazisinə köçürülüb, bundan isrifadə edərək ərazi iddialarına, azərbaycanlılara qarşı soyqırımlarına başlayıblar.

1-ci yazı

Azərbaycanın əlverişli təbii-coğrafi şəraiti, geostrateji mövqeyi, təbii sərvətləri, əməksevər insanlarının zəhməti hesabına yaranan zəngin var-dövləti və s. bütün uzaq və yaxında yerləşən dövlətlərin diqqətini cəlb edib. Dostluq, əməkdaşlıq və ticarət əlaqələrinə əsaslanan sülh münasibətləri ilə birgə təcavüzkar, iddialı niyyətlər də olub. Tarix göstərir ki, ikincilər üstünlük təşkil edib, Azərbaycan tarixində yadelli hücumlarına qarşı mübarizə, zülm və əsarət əleyhinə çıxışlar xətti başlıca yer tutub. Təəssüf ki, bəzən düşmən güclü olub, öz niyyətlərini həyata keçirməyə nail ola bilib. Belə tarixi dövrlərdən biri də XVIII yüzilin sonları - XIX yüzilin başlanğıcında yaranıb, nəticədə Rusiya ilə İran arasında bağlanmış Gülüstan (1813) və Türkmənçay (1828) müqavilələri ilə tarixi Azərbaycan torpaqları bölüşdürülmüşdü. Lakin məsələ bununla bitməmiş, Azərbaycan torpaqlarının Rusiya və İran daxilində bölüşdürülməsi də davam etdirilmişdi. Azərbaycanın siyasi, sosial-iqtisadi və mədəni inkişafı ciddi problemlərlə qarşılaşmış, ölkənin və xalqın yaradıcılıq və quruculuq potensialının həyata keçirilməsi, dünya birliyində layiqli yerini tutması, qüdrətli bir dövlətə çevrilməsi yolunda ağlagəlməz əngəllər yaradılmışdı. Gülüstan və Türkmənçay dövründə yaşayan və bundan sonra dünyaya gələn hər bir nəsil bunu öz üzərində hiss edib. Buna müxtəlif reaksiyalar olub. Lakin bütün hallarda belə bir sual hər kəsi düşündürüb: bu necə olmuşdu? Bu barədə müxtəlif kitablarda bəhs olunub, ədəbi-bədii əsərlərdə söz açılıb. Ermənistan Respublikasının gizli müttəfiqləri ilə birlikdə Azərbaycana qarşı işğalçı müharibəsi və Dağlıq Qarabağı qoparmaq cəhdləri bu sualı bir daha aktuallaşdırır, tarixdən nəticə çıxarmağı zəruri edir...

Hörmətli oxucu, artıq aydın olduğu kimi Sizə “Türkmənçay – 1828. Tarixi xronika” adlandırdığımız bir əsər təqdim edirik. Bu çoxtərəfli və geniş bir əsərdir. Burada başlıca müəllif ideyası əsas hadisənin baş verməsini təmin edən olaylar, onların baş verdiyi yer, tarix, iştirakçıları və onların baxışları haqqında ilkin məlumatları bir araya gətirmək, oxucunu onların “müşahidəçisinə” çevirməkdən ibarətdir. Bu zaman hadisələrin şərhinə müəllif müdaxiləsi minimuma endirilir, oxucu hadisələr barəsində söz sahibinə çevrilir. Yermolov, Paskeviç və başqalarının xatirələrindən sətirlər, Qriboyedovun Abbas Mirzə ilə Qraziədin kəndində danışıqlardan (1827, 20-25 iyul) verdiyi dialoq nə dərəcədə səmimidir və digər suallara oxucu özü də cavab tapa bilər.

Rusiyanın Azərbaycan torpaqlarındakı işğalçı müharibəsi və 1804-1813-cü illər Rus-İran müharibəsi başa çatmaqda idi. Hərbi əməliyyat meydanındakı uğursuzluqlar və Napoleonun məğlub olması (1812-ci il Vətən müharibəsi - K.Ş.) ilə rus qoşunlarının Avropaya yürüşü nəticəsində beynəlxalq münasibətlərdə yaranmış dəyişikliklər İranın Rusiya ilə müqavilə bağlamasını sürətləndirdi. Sülh haqqında son danışıqlar başlanmışdı. Danışıqlar üçün Qarabağın Gülüstan kəndini Rtişşev seçmişdi. Rtişşev Nikolay Fyodoroviç - general-leytenant. 1812-1816-cı illərdə Qafqaz xəttində və Gürcüstandakı rus qoşunlarının baş komandanı olmuşdu.

1813-cü il oktyabr. Qarabağ. Gülüstan kəndi

...Gülüstanda Rusiya tərəfini Rtişşevin nümayəndə heyəti təmsil edirdi. İran tərəfdarı Mirzə Əbülhəsən xanın 354 nəfərlik nümayəndə heyəti iştirak edirdi. Mirzə Əbülhəsən xan Şirazi - İranın London və Peterburqda səfiri işləmiş, xarici işlər naziri olmuşdu. Rus tarixşünaslığında A.S.Qriboyedovun qətlinin təşkilatçısı kimi qələmə verilir. Fətəli şahın razılığı ilə həmin tərkibə daxil olan ingilis müşavirləri Qor Ouzlinin rəhbərliyi ilə vasitəçilik missiyası yerinə yetirirdilər. Fətəli şah Qacar (Baba xan) (1766-1834) - İran hökmdarı. Ağa Məhəmməd şahın qətlindən sonra hakimiyyətə gəlmişdi (1797-1834). Rus-İran müharibələrinin aparılmasını vəliəhd Abbas Mirzəyə həvalə etmişdi. Rusiya tərəfi qüvvədən düşən rus-İran müqavilələri istisna olmaqla digər müqavilələrin də yeni sülh müqaviləsində bir daha təsdiqini vacib sayırdı. İran elçisi əvvəlki dövrlərdə Rusiya və İran arasında bağlanmış müqavilələrin şah arxivlərində olmadığına görə (?!) məzmunundan xəbərsizliyini əsas tutaraq müqaviləyə onların təsdiqi barədə xüsusi maddə daxil olunması haqqında Rusiyanın iddiasını qəbul etmədi. Bütün bunlar müqaviləyə daha çox preliminar - ilkin səciyyə verir, onun dəyişdirilməsi və ya bu işdə diplomatik fəallığa şərait yaradırdı.

Qoşun sıralarından hər iki tərəfin əsirlərinin dəyişdirilməsi haqqında məsələ müzakirə olunub rəsmiləşdirilərkən diplomatiya tarixində daha bir nadir hadisə baş verdi. Müqavilənin rus nüsxəsindən fərqli olaraq fars nüsxəsində əsirlərin qaytarılması (3 ay müddət qoyulurdu) ilə fərarilərin qaytarılması (könüllülük əsasında idi) eyniləşdirildi. Ruslar bundan yalnız sonralar, həmin maddələrin reallaşdırılması ortaya çıxanda xəbər tutdular. Rtişşev danışıqlar zamanı hökumətinin təlimatında Lənkəran xanlığının müstəqilliyinin tanınması haqqındakı göstərişi ölkəsinin mənafeyinə əlverişli şəkildə dəyişdirərək, xanlığın Rusiya himayəsində qalmasına nail oldu.

Fətəli şahın İran şahı (vaxtilə II Yekaterina (1762-1796) Ağa Məhəmməd şahın (1795-1797) bu hüququnun tanınmasından imtina etmişdi), oğlu Abbas Mirzənin vəliəhd kimi tanınmasında razılıq olmasına baxmayaraq müqaviləyə ayrı maddə daxil etmədi. Abbas Mirzə (1789-1833) - İran hökmdarı Fətəli şahın oğlu. 1799-cu ildə vəliəhd elan olunmuş, Azərbaycana (Cənubi- K.Ş.) vali təyin edilmişdi. Dövrün tarixi hadisələrində fəal iştirak etmişdi. 1804-1813, 1826-1828-ci illər rus - İran, 1821-1823-cü illər İran-Osmanlı müharibəsində orduda komandanlıq etmişdi. Hər iki rus-İran müharibələrində məğlub olmuş, Türkmənçay müqaviləsini imzalamışdı. İslahatçı, mütərəqqi dəyişikliklərin tərəfdarı olmuşdu. Nasir Nəcmi onun haqqında xüsusi kitab yazıb (Nasir Nəcmi. Abbas Mirzə. Bakı, 1993).

İngilis diplomatiyası İrana gələcək sülh müqaviləsinin nəticələrinə yenidən baxılması hüququ verilməsinə çalışırdı. Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi isə sülh müqaviləsinə yenidən baxılması ideyasına hər vəchlə müqavimət göstərir, ona qəti və son sənəd kimi baxmaq istəyirdi. Lakin Rtişşevlə XİN-in mövqeyində uyğunsuzluq yarandı. O, Ouzlinin belə bir xahişlə müraciətinə cavab məktubunda güzəştə getdi və İran hökumətinin elçiləri vasitəsilə bu barədə çara müraciət etmək hüquqlarının saxlanmasının mümkünlüyünə işarə etdi. İngilis diplomatına bu işarə də kifayət idi və o, bundan məharətlə istifadə etdi. Sonrakı yazışmalarda bu fikrin ayrıca maddə kimi deyil, Separat akt şəklində imzalanması barədə razılıq əldə olundu. Xarici işlər naziri sülh danışıqları haqqında Rtişşevin məlumatını aldıqda baş komandan səhvə yol verdiyini gördü, vəziyyəti düzəltmək məqsədilə oktyabrın 21-də ona rəsmən müraciət etdi. Rtişşev göstərişi aldıqda artıq gec idi. Gülüstan müqaviləsi preambula, 11 maddə və Separat aktdan ibarət idi.

Birinci maddədə dəbdəbəli ibarələrlə bildirilir ki, tərəflər arasında “mövcud olmuş düşmənçilikvə narazılığa həmin müqavilə ilə bu gündən etibarən və gələcəkdə son qoyulur”.

İkinci maddə tərəflər arasındakı sərhədləri müəyyən edirdi. Müqavilənin qüvvədə olduğu müddətdə Rusiya ilə İran arasında ən mübahisəli maddə ikinci maddə oldu. Maddə özü də dəqiqliyinə görə diplomatik standarta cavab vermirdi. Bu maddə Sperat aktla birlikdə sərhədlərin dəyişdirilməsinə cəhd edilməsinə əsas verirdi. Üçüncü maddədə İran, Gəncə, Qarabağ, Şəki, Şirvan, Quba, Bakı və Lənkəran xanlıqlarının, Şərqi Gürcüstan və Dağıstanın Rusiyanın hakimiyyəti altına keçməsini etiraf edirdi. Üçüncü maddə də ikinci maddə ilə əlaqədar idi, burada da Lənkəran xanlığının torpaqları üçün mübahisəyə əsas qalırdı. İranda taxt-tac uğrunda şahın oğlanları arasında mübarizə adi hal idi. Buna yol verməmək üçün müqavilənin dördüncü maddəsində şahın müəyyən etdiyi vəliəhdə lazım gəldikdə Rusiya çarı tərəfindən kömək göstərilməsi nəzərədə tutulurdu. Lakin Rusiya İranın daxili işlərinə geniş müdaxiləsinə yol verməmək üçün belə bir kömək yalnız xahiş etdikdə göstərməli idi. Beşinci maddə ilə Xəzər dənizində yalnız Rusiyaya hərbi donanma saxlamaq hüququ verildi. Bu maddə ilə Baltik dənizi, Qara dəniz Xəzər dənizinə sahib olmaq uğrunda Rusiyanın apardığı məqsədəyönlü işğalçılıq planının həyata keçirilməsində yeni qələbəsi təsdiq olundu. Bu maddənin İngiltərə əleyhinə çevrilməsi mülahizəsində də müəyyən həqiqət var. Altıncı maddə ilə əsirlər və fərarilər məsələsi həll edilməli idi.

Yeddinci maddə ilə diplomatik heyətlərin qarşılanması, konsulluqlar açılması dəqiqləşdirildi. Bu maddəyə əsasən İranda rus səfirliyi təşkil edilmişdi.

Səkkizinci, doqquzuncu və onuncu maddələr ticarət və gömrük məsələlərinə həsr edilmişdi, yalnız ticarət sahəsində müəyyən dəyişikliklər özünü büruzə verdi. Müqavilənin sonuncu, on birinci maddəsində deyilirdi: “Bu müqavilə imzalandıqdan sonra hər iki ali dövlətin müvəkkilləri qarşılıqlı surətdə və tarixə salınmadan bütün yerlərə onun haqqında lazımi xəbər və hər yerdə hərbi əməliyyatların dərhal dayandırılması barədə əmrlər göndərsinlər.

İki bərabər hüquqlu nüsxədə (fars dilinə tərcüməsi ilə birlikdə) yazılmış və saziş bağlayan ali tərəflərin yuxarıda göstərilmiş Müvəkkilləri tərəfindən imzalanaraq onların möhürləri ilə təsdiq edilmiş və qarşılıqlı surətdə dəyişdirilmiş bu ədəbi sülh Müqaviləsi Əlahəzrət Bütün Rusiya İmperatoru və Əlahəzrət İran Şahı tərəfindən bərqərar ediləcək və Əlahəzrətlərin öz əlləri ilə imzalanmış təntənəli Ratifikasiyalarla təsdiq olunacaqdır. Bu müqavilənin həmin təsdiq olunmuş nüsxələri bu Ali Saraylardan, qarşılıqlı surətdə göndərilməklə, onların yuxarıda adları çəkilmiş Müvəkkillərinə üç ay müddətindən sona çatdırılacaq”.

Kərim Şükürov

Tarix üzrə elmlər doktoru, professor

Xalq cəbhəsi.- 20175.-26 aprel.- S.14.