“Türkmənçay – 1828: Tarixi xronika”

2-ci yazı

Gülüstan traktatı aşağıdakı cümlələrlə başa çatdırdı: “Müqavilə min səkkiz yüz on üçüncü il oktyabr ayının on ikinci günü, İran hesablaması ilə min iki yüz iyirmi səkkizinci il Şəvval ayının iyirmi doqquzuncu günü Qarabağ mülkündə Zeyvə çayı yaxınlığındakı Gülüstan kəndində Rus ordugahında balanmışdır”. Seperat aktda Gülüstan müqaviləsinə yenidən baxılması haqqında İranın Rusiya imperatoruna xahişlə müraciət etmək hüququ təsdiq olunurdu.

...Rusiya çarı I Aleksandr Gülüstan müqaviləsi imzalanan zaman Napoleon Bonaparta qarşı müharibə cəbhəsində idi. Antifransız koalisiyası oktyabrın 13-19-da Leypsiq altında Napoleona qarşı vuruşurdu. Aleksandr Pavloviç (Blaqoslovennıy – Uğurlu); I Aleksandr (1777-1825) – 1801-ci ildə Rusiya taxtına çıxmışdı. Belə bir fikir var ki, atası Pavel Petroviçə (I Pavel) sui-qəsdin təşkilində iştirak etmişdi. Məhz I Aleksandrın dövründə Azərbaycan torpaqlarının ilhaq edilməsi başlamışdı. Rusiya bu dövrdə İsveçlə (1808-1809), İran (1804-1813), Osmanlı (1806-1812) dövlətləri ilə müharibə aparmışdı. Napoleon Fransası ilə 1812-ci il Vətən müharibəsi, rus qoşunlarının Avropa səfəri, 1815-ci il Vyana konqresi I Aleksandrın xarici siyasətində mühüm yer tutmuşdu. Bundan sonra daha çox dini-mistik təlimlərlə məşğul olmuşdu. Bu atasının qətli ilə izah edilir. 1825-ci ilin noyabrında Taqanroqda ölmüşdü. 1826-cı ilin martın 13-də Petropavlovsk soborunda dəfn edilmişdi. I Aleksandrın həmin vaxt ölmədiyi, tərki-diyarlığı barədə mülahizələr mövcuddur. Bu onun ölümündən 11 il sonra Sibirdə Fyodor Kuzmiç adlı bir zahidin peyda olması ilə əsaslandırılır.

1813-cü il 21 oktyabr, Leypsiq

I Aleksandr – A.N.Qolitsinə: - Qadir allah bizə dördgünlük döyüşdə bədnam Napoleon üzərində parlaq qələbə verdi.

...27 general, 300-dək top və 37 min əsgər tutuldu və biz artıq Frankfurt Mayndan iki keçidlikdəyik. Siz mənim qəlbimdə nələr baş verdiyini yəqin ki, anlayırsınız!.. [Валлотон А. Александр I.M., 1991, c. 224]

Rusiya Xarici işlər Nazirliyinin Gülüstan müqaviləsi haqqında hazırladığı manifest I Aleksandra çatdıqda, döyüş əməliyyatları Fransanın ərazisinə keçmişdi, çar ruh yüksəkliyi dövründə idi.

1813-cü il dekabr. İsveçrə. Fribur. I Aleksandrın rus qoşunlarına müracitənaməsindən:

- Düşmən Bizim Çarlığımızın özəyinə daxil olaraq bizə çoxlu ziyan vurdu, lakin bunun üçün dəhşətli işgəncəyə düçar oldu – Allahın insaniyyətsizlik və vəhşilik xoşuna getməz. – Onların işlərini unudaraq: onlara qisas və ədavətli deyil, dostpərvər və barışıq üçün uzanmış əl ilə yanaşaq. Rusiyalının şöhrəti, əleyhinə qalxmış düşməni diz çökdürmək və onun əlindən silahını aldıqda ona və onun dinc qardaşlarına xeyirxahlıq etməkdir. [Валлотон А. Александр I, c. 224-225] .

Bir tərəfdən Avropada sülhpərvərlik çağırışını imzalayan çar I Aleksandr, o biri tərəfdə Azərbaycanı bölən müqavilə haqqında Manifestə qol qoyurdu.

Gülüstan sülhü haqqında manifest: müəmmalı tarixçə

Çar I Aleksandr Friburda Gülüstan sülhü haqqında manifest layihəsini aldı və ... imza atdı. Zahirən burada hər şey öz qaydasında idi. Məsələ manifest təkrar Peterburqda qaytarıldıqda aydın oldu. Rumyantsev manifesti nəzərdən keçirərkən müqaviləyə görə Rusiyaya keçmiş Qarabağ və Gəncə xanlıqlarının adının buraxıldığını gördü.

Rumyantsev Nikolay Petroviç (1754-1826), 1807-1814-cü illərdə Rusiyanın xarici işlər naziri, 1810-1812-ci illərdə Dövlət Şurasının sədri olmuşdu.

Xarici İşlər Nazirliyi Rusiyaya ilhaq edilən torpaqların adının manifestə düzgün köçürülməsini “unutmuş”, hökmdar isə hansı torpaqların onun dövlətinə qatıldığını bilmirdi?! Əyalət bürokratiyası üçün belə bağışlanmaz olan bu hal Rusiya XİN-lə çar səviyyəsində baş verirsə, buna adi yanlışlıq kimi baxmaq olarmı? Bu faktın düzgün izahını vermək çətindir. Görünür, buna görə də Rusiyanın xarici siyasətinə dair sanballı bir sənədlər toplusunda [Внешняя политика России XIX начале XX века. Документы Российского Министерства Иностранных дел. М., 1970, первая сер., Т. VII – K.Ş.] ona münasibət bildirilmir. Lakin onun üzərindən sükutla da keçmək olmaz.

Hadisələrin sonrakı gedişi də nəzərə alınsa, Rusiya yeni zəbt edilən torpaqların hüquqi yol ilə təsbit edilməsinə ehtiyatla yanaşırdı. ...Rusiya ilə İran arasında sülh haqqındakı manifestin ilk variantında Qarabağ və Gəncə xanlıqlarının adı olmadığından hələlik bəyan edilmədi.

Kansler düzəlişdən sonra - 1814-cü il yanvarın 16-da onu yenidən çara göndərdi. Manifestin yeni variantı yalnız 1818-ci il iyulun 28-də elan olundu, müqavilə isə avqustun 19-da mətbuatda işıq üzü gördü. Bu, müəyyən diplomatik nəticələr üçün əsas verdi. Separat akt bağlamış İran tərəfi sülh haqqında manifestin bəyanı və onun nəşrinin ləngiməsilə müqavilənin ləğvi arasında əlaqə görür və bu sahədə fəal iş aparırdı...

***

İngilis və İran diplomatiyası Separat aktın verdiyi səlahiyyətdən istifadə olunmasını çox da ləngitmədi. Şah 1813-cü ilin noyabrında Mirzə Əbdülhəsən xana Gülüstan müqaviləsi üzrə müəyyən edilmiş sərhədlərin dəyişşdirilməsinə nail olmaq məqsədilə I Aleksandra müraciət etmək üçün Peterburqa yola düşməyi tapşırdı.

Elçilik 1814-cü il iyulun 21-də Tiflisə gəldi, sentyabrın 15-də müqavilənin ratifikasiya mübadiləsindən sonra Peterburqa yola düşdü... Mirzə Əbdülhəsən xan hələ yolda olarkən Ouzli Peterburqda Seperat akt üzrə missiyasını yerinə yetirməklə idi. O, avqustun 28-də I Aleksandrla və Nesselrode ilə görüşdü.

Nesselrode Karl Vasilyeviç (1780-1862) – 1816-1856-cı illərdə Rusiyanın xarici işlər naziri olmuşdu. 1845-ci ildən kansler idi. 1816-cı ildən İranla münasibətlər onun rəhbərliyi altında həyata keçirilirdi. Türkmənçay müqaviləsini Peterburqa gətirən A.S.Qriboyedov onun qəbulunda olmuşdu. [Тынянов Ю. Смерть Вазир-Мухтара. М., 1988]. 1853-1856-cı illərdə Krım müharibəsində Rusiyanın diplomatik cəhətdən təcrid edilməsində mühüm rol oynamış, 40 ildən sonra vəzifəsindən uzaqlaşdırılmışdı. Çarla görüşdə ümumi şəkildə İrana güzəştin nədən ibarət olduğunu müəyyənləşdirdi, bununla Qarabağ və Lənkəran xanlıqlarını nəzərdə tutduğunu bildirdi.

1815-ci il 10 aprel – 1816-cı il 22 may. Peterburq

...1815-ci il aprelin 10-da Mirzə Əbülhəsən xan da Peterburqa yetişdi. Onun gəlişilə İran və ingilis diplomatlarının səyləri birləşdi. Bu zaman dünyanın siyasi mərkəzi Parisə köçmüşdü. Napoleonun 100 günlük hakimiyyəti (1815, 20 mart-22 iyun) başa çatmaqda idi. Müttəfiqlər Avropanın siyasi xəritəsini yenidən biçmək ərəfəsində idilər.

İngiltərənin Rusiyadakı səfiri Ualpol yaranmış vəziyyəti münasib hesab edərək Mirzə Əbülhəsən xanla birlikdə onun adından Fransada olan I Aleksandra məktub yazaraq İran elçisinin Parisə gəlməsinə razılıq verməsi və torpaq güzəşt edilməsi haqqında xahiş etdi. Çar 15 avqust reskripti ilə xahişi qəbul etmədiyini bildirsə də, bu, İran-ingilis diplomatiyasının fəaliyyətini zəiflətmədi.

I Aleksandr Rusiyaya döndükdən bir həftə sonra, dekabrın 19-da Mirzə Əbülhəsən xan çara xahişlə müraciət etdi. 1815-ci ilin yanvarında isə Xarici İşlər Nazirliyinə nota verildi. Notada 1801-ci il sərhədlərinə qayıdılmasından bəhs olunurdu.

Avropada mövqeyini kifayət qədər möhkəmlədən Rusiya İran və İngiltərəyə cavab verməyin vaxtı çatdığını qərara aldı. Rusiya XİN-in notasında qaldıran məsələyə yalnız Rusiyanın Tehran elçiliyi zamanı cavab veriləcəyi bildirilirdi. İngilis səfirinə və İngiltərə hökumətinə Rusiya-İran danışıqlarına müdaxilə etməmək tövsiyə olunurdu.

Mirzə Əbülhəsən xan bununla missiyanın başa çatdığını görüb, mayın 22-də geriyə döndü. İngilislərin isə rusların tövsiyəsinə o qədər də ehtiyacı yox idi.

***

I Aleksandr Yermolovu 1816-cı ildə Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı təyin etdi.

Yermolov Aleksey Petroviç 1777-ci ildə anadan olub. 1812-ci il Vətən müharibəsinin qəhrəmanlarından biri kimi tanınıb. Qafqazdakı rus qoşunlarının baş komandanı olub. Burada Sərdar Yermolov adı ilə məhşurlaşmışdı. Qafqazın müsəlman xalqlarının, xüsusilə Azərbaycanın qəddar düşməninə çevrilmişdi. Şəki (1819), Şəmşədil və Qazax sultanlıqları (1819), Şirvan (1820), Qarabağ (1822) və Lənkəran (1826) xanlıqları ləğv edilmişdi.

Diplomatik fəaliyyətdə də kobudluğu və özbaşınalığı ilə fərqlənirdi. O, əvvəlcə Rusiya elçiliyinin rəhbəri kimi İranla münasibətləri kəskinləşdirmiş, 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsinin günahkarlarından olub.

Bütün bunlardan başqa Yermolov dekabristlərin ideallarına xəyanət etmiş, Qafqaz ordusunun çara andiçmə mərasimini keçirmiş, sonadək sədaqətli monarxist olmuşdu. A.S.Puşkin onun Qafqazdakı fəaliyyətini belə vəsf etmişdi:

Смирист, Кавказ, идет Ермолов

И, испуганный трудами

Бури боевой,

Их ведет, грозя очами,

Генерал седой.

Yermolov 1861-ci ildə 84 yaşında ölmüşdü. Rusiya-İran münasibətlərini qaydaya salmaq üçün nümayəndə seçilməsi məsələsi ortaya çıxdıqda çar bunu həll etməyi yeni baş komandana həvalə etdi. O isə bu vəzifəyə özünü məsləhət bildi. I Aleksandrın fərmanı ilə Yermolov eyni zamanda Rusiyanın İranda fövqəladə və səlahiyyətli naziri təyin olundu. Yermolovun elçiliyinin fəaliyyət istiqamətlərini müəyyən edən təlimat xarici işlər, maliyyə və digər nazirliklər tərəfindən hazırlanmışdı.

1816-cı il 29 iyul. Peterburq

I Aleksandrın Yermolova təlimatından: - Mənim diqqətimi Sizə çatdırmaqda məqsədim, keçmiş müharibədə Sizin göstərdiyiniz qulluq, Sizin əl xüsusiyyətinizi bilməyindəndir ki, mən Sizi İran şahının sarayına fövqəladə səfir təyin etmişəm. İran sarayının hazırkı zamanda məqsədi bizə keçən torpaqların qaytarılmasıdır. Əgər bizə keçən torpaqlardan Lənkəran xanlığı, Qarabağ və Gəncə xanlıqlarını geri qaytarsaq, İran sarayının arzusu yerinə yetərdi. Özümüzün İran dövlətinə qarşı hər hansı bir qəsdimizin olmadığını sübut etmək üçün, mən qərara alıram, olmazmı ki, İran dövlətindən bizə keçən torpaqlardan hər hansı bir hisəsini, bizə zərər verməyəcəksə, həmin dövlətə qaytaraq; mən öz tərəfimdən qərara alıram ki, Lənkəran xanlığı və Qarabağ xanlıqlarından bizə də torpaq düşsün; bu şərtlə ki, İran dövlətində də bizə həmin fikirdə olsunlar.

Mənim tələblərim bundan ibarət olacaq: birincisi, ticarətdə xeyrimiz; ...əgər Zənzəldə və Astrabadda da ticarət məntəqələrinə icazə alsaq, onda bu Həştərxanla ticarətdə böyük xeyir verər; İran dövləti ilə birgə qərara gəlmək lazımdır ki, o, hər şeydə öz neytrallığını nümayiş etdirsin, Rusiya da öz növbəsində İran dövlətinin öz qonşuları ilə apardığı müharibələrdə neytral olacaq.

Kərim Şükürov

Tarix üzrə elmlər doktoru, professor

Xalq cəbhəsi.- 20175.-27 aprel.- S.14.