Milli dövlətçilik düşüncəsinin
işığında
Yunus Oğuzun
"Atabəy Eldəniz" romanı haqqında
Müstəqillik
dövrü Azərbaycan ədəbiyyatında tarixi roman
janrına yenidən qayıdış xalqın milli-mənəvi
özünüdərk proseslərinin dərinləşdirilməsinə,
çoxəsrlik təcrübə və ənənə əsasında
müasir mərhələdə müstəqil dövlətçiliyin
daha da möhkəmləndirilməsinə xidmətin ifadəsidir. Müxtəlif
ədəbi nəsillər bu ənənəvi janrda tarixə
müasirlik işığında yanaşmağın fərqli
örnəklərini nümayiş etdirirlər. Bu baxımdan tarixi roman janrına ardıcıl olaraq
müraciət edən Yunus Oğuzun
yaradıcılığı xüsusilə diqqəti cəlb
edir. Əvvəla, Yunus Oğuz müstəqillik
dövründə Azərbaycan ədəbiyyatının
ümumi mənzərəsində tarixi roman janrının
mövqeyinin möhkəmlənməsi sahəsində
mühüm addımlar atır. İkincisi
isə o, Azərbaycanın dövlətçilik tarixinin
böyük ədəbi salnaməsini yaradır, tarixi şəxsiyyətlərin
xidmətlərinin yaddaqalan bədii vasitələrlə xalqa
çatdırılmasına geniş meydan açır.
Son onillikdə bu janrda yazdığı əhəmiyyətli
bədii əsərlərlə Yunus Oğuz yeni dövrün
müasir tarixi romançısı kimi böyük ad
qazanmışdır. Yunus Oğuz "Nadir şah",
"Təhmasib şah", "Əmir Teymur - Zirvəyə
doğru", "Əmir Teymur - Dünyanın hakimi",
"Şah arvadı və cadugər", "Sultan Arp
Aslan" və sair romanlarında Azərbaycanın və
türk dünyası tarixinin müxtəlif dövrlərini
bütün yönləri ilə əhatəli şəkildə
təsvir etməklə müasirlərimizin milli gen
yaddaşının oyanışına və dövlətçilik
təfəkkürünün qüvvətlənməsinə
məsuliyyətlə və şərəflə xidmət
edir. Yazıçının
romanlarındakı milli dövlətçilik ideyası və
azərbaycançılıq ruhu tarixi mövzuların
müasir dövrlə, yeni tarixi epoxa ilə üzvü surətdə
əlaqələndirilməsinə geniş imkan yaradır.
Onun hər romanı ümumtürk tarixinin və
Azərbaycan gerçəkliyinin böyük bir
epoxasının mahiyyətinin açılmasına, dövlətçilik
ənənələrimizin reallıqlarının diqqət mərkəzinə
çəkilməsinə işıq salır. Yunus Oğuz Azərbaycan tarixində mühüm yer
tutmuş görkəmli dövlət xadimlərinin
romanını yaratmaqla yeni nəsillərdə köklər və
budaqlar haqqında obyektiv və dolğun təsəvvürlərin
formalaşmasına böyük töhfə verir. Beləliklə, Yunus Oğuzun tarixi romanları Azərbaycan
dövlətçilik tarixinin mənşəyi, inkişaf mərhələləri,
böyük şəxsiyyətləri və ibrət dərslərinə
həsr olunmuş bədii əsərlər silsiləsi kimi
mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Onun tarixi romanları Azərbaycan dövlətçiliyinin
XX əsrdə meydana çıxması haqqındakı
uydurmalara tutarlı cavabın ifadəsi kimi də ciddi maraq
doğurur. Bütün bunlar müstəqillik
dövrünün oxucusunun tarixi ənənələrlə təmasda
müasir mərhələdə qarşıda duran vəzifələrin
mahiyyətini və məsuliyyətini daha aydın surətdə
dərk etməsinə şərait yaradır.
Yunus Oğuzun növbəti
"Atabəy Eldəniz" romanı onun
yaradıcılığında tarixi roman janrının
davamlı inkişaf proseslərində olduğunu göstərir. Əsərdə, tarixdən
paytaxtı Naxçıvan şəhəri olmaqla
"Atabakani-Azərbaycan" adı ilə tanınan Azərbaycan
Atabəyləri dövlətinin (1136-1225) yaranması, fəaliyyəti,
bu dövlətin qurucularının hünər və qəhrəmanlığı
bütün tarixi miqyası və ictimai-siyasi qüdrəti ilə
əksini tapmışdır. Azərbaycan
anlayışının yalnız coğrafi ərazi deyil, mənəvi
vətən və torpaq, cəmiyyət və dövlət
kimi təşəkkülü, formalaşması, yüksəlməsi
roman boyu oxucunun gözü qarşısında canlı
lövhələrdə əksini tapır. Müəllif
sonda: "Eldəniz ilk Atabəy oldu ki, Azərbaycan atabəyliyini
dövlət səviyyəsinə qaldırdı və "Azərbaycan"
sözü çoğrafi məna ilə yanaşı, siyasi
mənada işlədilməyə başlandı..."
vurğulayır. Bununla da oxucunun diqqətini Azərbaycan
Səfəvilər dövlətindən daha dörd əsr əvvələ
çəkir, "Xətainin qılıncının
suvardığı" ərazilərin hələ XII əsrdə
Atabəy Eldəniz tərəfindən Azərbaycan atabəyliyində
əhatə olunduğunu bəyan edir.
Romanın əsas qəhrəmanı
Azərbaycanın I Böyük Atabəyi Şəmsəddin
Eldənizdir.
Tarixçilər adətən qeyri-adi istedada
malik bu tarixi şəxsiyyətin Səlcuq sultanı Mahmudun
sarayına bir qul kimi satılıb, möhkəm iradəsi,
güclü xarakteri, misilsiz bacarığı sayəsində
hökm sahibinə - Atabəyə çevrilməsini məxsusi
vurğulayırlar. Roman qıpçaq türklərindən
olan Şəmsəddin Eldənizin həyat yolunu izləməklə,
həm də belə bir tarixi versiyanı bədii şəkildə
təsdiqləyir ki, Eldəniz əsir düşmüş
hökmdar nəslindəndir və qəhrəmanın ali dövlət mərtəbəsinə
yüksəlməsində qan yaddaşının şəksiz
rolu vardır: "O, Uran tayfasının əsilzadələrindən
idi. Elə uşaqlıqdan hər şeyə
diqqətlə fikir verir, olanları və söylənənləri
yaddaşına həkk etməklə o biri
yaşıdlarından fərqlənirdi. Amma,
atasının uduzduğu döyüşlərdən birində
qənimət kimi bacılarını, anasını və onu
əsir götürdülər. Sonradan onu
anasından, bacılarından ayırıb qul kimi Dərbəndə
apardılar. Tale onun ömrünə nə
yazıb o bunu bilmirdi. Bildiyi o idi ki, hara
getməyindən asılı olmayaraq çox
çalışmalı, ağlı və zirəkliyi sayəsində
özünü göstərməlidir".
Romandakı belə bir məqam
da qiymətlidir ki, müəllif Eldənizin Dərbənd
qıpçaqlarından olduğunu bədii şəkildə
əsaslandırır. Bununla da gələcəkdə Azərbaycanın
Atabəyi olan qəhrəman bu torpağa heç də fateh
kimi qədəm qoymur, doğma Vətənə, yurduna
dönmüş olur və burda Azərbaycan türk dövlətini
təsis edir. Ümumən
yazıçının bədii təxəyyülü tarixi
həqiqətləri bədii cəhətdən daha da zənginləşdirməklə
uğur qazanır. Roman Abbasilər
dövründə Yaxın Şərqdə hakim olan Səlcuqlar
imperiyasının reallıqlarına, bu imperiyanın ərazilərində
meydana çıxan məmlük dövlətlərinin xəritəsinə
güzgü salmaqla, Səlcuq imperiyasının
gücünü və gücsüzlüyünü əyani
olaraq göstərir. Yazıçının
uğurudur ki, o əsərində Azərbaycan türk dövlətinin
meydana çıxmasını da məhz həmin tarixi
kontekstdə işıqlandırır. Tarix
kitablarından alınaraq bəlli həqiqətlərə
çevrilmiş hadisələr roman boyu həm süjetin əsasında
durmaqla, həm də xronoloji mozaika şəklində haşiyələrdə
yer almaqla oxucunun tarixi yaddaşını oyadır, tarixin xəritəsini
müasirliyin mənzərəsinə çevirir.
Bu baxımdan romanın
kompozisiyası maraq doğurur. Əsər sanki
xronologiya şəklində qurulmuşdur. Bədii
parçalarda 1118-ci ildə Şəmsəddin Eldənizin Dərbənddən
ayrılaraq, Səlcuq sarayına daxil olmasından 1187-ci ildə
oğlu Cahan Pəhləvanın Azərbaycan Atabəylər
Dövlətini zirvəyə çatdırdığı məqamadək
tarixin rəqəmləri vurğulanır. Amma heç də hadisələri
ardıcıllıqla təsvir etməklə yox, tariximizin bu
şərəfli dövrünə müxtəlif bucaqlardan
işıq salmaqla oxucunu özünə cəlb edir. Tarixin mənzərəsi gah irəliyə
qaçıb, gah da geriyə dönməklə (1118, 1136,
1133, 1136, 1187, 1136 və s.) artıq bəlli bir
anlayışın - Azərbaycan Atabəyinin tədricən
formalaşan obrazını müxtəlif məqamlardan
göstərməyə xidmət edir. Yunus Oğuzun bu
tip mozaik kollaj üsulunu son illər
romançılığımızda işlənən
uğurlu və orijinal bədii forma hesab etmək olar.
Bununla belə, roman heç
də tarixin kölgəsində qalmayıb, həm mövcud
hadisə və şəxsiyyətlərin fəaliyyətinə
dair məlum faktların və təfərrüatların bədiiləşdirilməsi,
həm də yazıçı fantaziyasından doğan və
əsəri tamamlayıb daha da zənginləşdirən əlavələrlə
inkişaf etdirilir. Bu baxımdan romanda təqdim olunan əsas
süjet xətti Eldəniz - Mömünə Xatun münasibətləri
ailədaxili proseslərin sədlərini aşaraq, hakimiyyət
və şəxsiyyət problemlərinin
işıqlandırılmasına səbəb olur. Romanın əsas konfliktini də Sultan Toğrulun
ölümündən sonra tale ulduzları qovuşmuş bu
iki tarixi şəxsiyyətin qüdrətli siyasi-mənəvi
birliyi ilə onlara qarşı çevrilmiş düşmən
qüvvələr arasındakı münaqişə və
mübarizə təşkil edir. Qardaşının
ölümündən sonra taxta çıxmış sultan Məsudun
Eldənizi II Toğrulun oğlu şahzadə Arslanşaha Atabəy
təyin etməsi və Arranın paytaxtı Bərdəyə
hakim göndərməsi münaqişənin
düyününü vurur. Eldəniz-Mömünə
Xatun tandeminin məqsədlərinə doğru zəfər
yürüşləri bir yandan Bağdad xəlifəsinin
hakimiyyətə can atan səlcuq şahzadələri və
onların atabəylərini daim qızışdırması,
bir-birinə qarşı qoyması şəraitində, digər
tərəfdən isə daha qorxunc qüvvə - xilafəti və
Səlcuqları gizli şəkildə təqib edən, qətllər
vasitəsilə vahimə yaradaraq saraylardan xərac toplayan,
özünü "batinilər" adlandırmış,
lakin xalq arasında daha çox "xaşxaşilər"
adı ilə tanınan dini terror təşkilatının
daimi hədə və təzyiqləri mühitində davam
edir.
Şəmsəddin Eldənizin
Möminə Xatuna sədaqətinin əsası ilk dəfə
hələ sultan sarayında, onu xaşxaşi sui-qəsdindən
qurtarması ilə qoyulur və daha sonra xaşxaşilər tərəfindən
hər iki qəhrəmana qarşı dəfələrlə
hazırlanmış qətllərin qarşısı
alınır.
Xaşxaşilərin başçısı Sahibi-əzəmi
Nurəddin Məhəmməd Saninin uzaqgörənliklə
Şəmsəddin Eldəniz və Mömünə Xatunu
ayırmaq niyyəti ürəyində qalır: "Bu, o deməkdir
ki, iki ağıllı adam birləşib,
tezliklə nəinki Arran və Azərbaycana hakim olacaqlar, həm
də o biri Atabəylərə təsir gücünü əllərində
saxlayacaqlar. Bizə də xərrac verməyəcəklər."
Beləliklə, möhtəşəm türbəsi bu gün
də qədim Azərbaycan torpağı Naxçıvanda
ucalan Mömünə Xatunla Eldənizin az qala qırx illik
birgə həyatı və ayrılmaz ittifaqı, nəticədə
Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin qurulması tarixi
simvola çevrilir.
Şəmsəddin Eldəniz və Möminə Xatun romanda xarakter səviyyəsində təqdim olunan surətlərdir. Yazıçı Şəmsəddin Eldənizin sadəcə zahiri portretini cızmaqla qalmır, obrazı bütünlüklə daim hərəkətdə, əməli fəaliyyətdə, hadisələrin gedişi prosesində yeni cizgilərlə zənginləşdirir və tamamlanır. "Atabəy Eldəniz" romanındakı aşağıdakı müəllif təqdimatı oxucunu Atabəylər dövlətinin başçısını yaxından tanımağa hazırlayır: "Saray mühiti ona çox şeyləri öyrətmiş, çox mətləblərin sirrini açmışdı. Birincisi, qaradinməz olmaq, heç kimə qoşulmamaq və sirr verməmək. İkincisi isə ağana, sahibinə sədaqətlə qulluq etmək. "Tülkü öz yuvasına hürsə qotur olar". Belədə həm başı salamat qalar, həm də hörmətli olarsan. Bütün bunları o sarayda əxz etmişdi." Bundan başqa, Yunus Oğuz Şəmsəddin Eldənizin saray mühitində düzlüyü və sədaqəti hər şeydən üstün tutması ilə nüfuz qazandığını göstərir. Onun əvvəlcə sultan Toğrulun mətbəx başçısı (əl xivan salar), daha sonra mühafizə xidmətinin əmiri olması məhz həmin əxlaqi-mənəvi keyfiyyətlərin sayəsində mümkün olmuşdur. Sultan Məsud tərəfindən Atabəy təyin edildikdən sonra da düzlüyünü, sədaqətini qoruyub saxlaması Şəmsəddin Eldənizi ucaldır. Saray intriqalarından, Atabəylər arasındakı çəkişmələrdən özünü kənarda saxlamağa çalışması tarixi məqam yetişdikdə qılıncını işə salıb qələbələr qazanmasına şərait yaradır. Beləliklə, müəllif dövlətçilikdə müdriklik, sədaqət və məsuliyyəti əsas prinsiplər kimi müasir oxucunun nəzərinə çatdırır.
Romandan görünür ki, Şəmsəddin Eldənizin Möminə Xatuna sevgisi və sədaqəti intəhasızdır. Müəllifin təqdimatından aydın olur ki, Şəmsəddin Eldəniz hər zaman xatununu qorumaqla, xəyanətdən tam uzaq olmaqla yanaşı, bütün dövlət tədbirlərində də onunla məsləhətləşir, onsuz addım atmır. Bu sevginin gücü o qədərdir ki, Şəmsəddin Eldəniz Möminə Xatunun vəfatından sonra allahından onları ayırmamağı istəyir və duası müstəcəb olur. Şəmsəddin Eldəniz bir Atabəy kimi himayəsində olan oğulluğu şahzadə Arslanşaha da sədaqətlidir. Buna görə də o, Arslanşahı həm qoruyur, həm də gələcək taxt-tacın sahibi kimi hərtərəfli yetişdirməyə çalışır. Bir ata kimi istər Arslanşaha, istərsə də oğulları Cahan Pəhləvan və Qızıl Arslana münasibətində Atabəy Eldəniz əsl türk xarakteri nümayiş etdirir: səhvlərinə həssasdır, arxalarında durur, onlara döyüş təlimləri verir, ova aparır, hünərlərindən böyük qürur duyur. Sultan taxtına oturduğu zaman Arslanşah bədxahların təhriki ilə, ölkəni idarə edən Atabəyindən şübhələndiyi zaman Mömünə Xatun onu bu yanlışdan daşındırır: "Bunların heç birinə fikir vermə, oğlum! Atabəy həyatını neçə dəfə təhlükəyə atıb, neçə dəfə sənin həyatın uğrunda mübarizə aparıb. Sən sultan olmaq üçün o yaxın ətrafını və qulamlarını ölümə göndərib. Səndən yaşça böyük şahzadələr onun sayəsində kənarda qaldı. Sultan taxtına o səni çatdırdı. İndi həm o, həm də oğlanları sənin xidmətindədir. O sənin düşmənlərinlə döyüşür, mübarizə aparır, onlara sarsıdıcı zərbələr vurur. Sənə imkan verir ki, belə şeylərə fikir verməyəsən. Sənin qəlbinsə belə şeylərdən azaddır. Atabəy kiməsə bəxşiş verir, yaxud nəyisə geri alırsa, bu yalnız sənin hakimiyyətinin möhkəmləndirilməsi üçündür..."
Ağıllı, siyasətcil və qurucu bir hökmdar kimi Şəmsəddin Eldənizin xarakteri ölkəyə hakim olduğu illərdə qabarıq şəkildə üzə çıxır. Sultandan əvvəlcədən dikbaş əmirləri yerinə oturtmaq iznini almış Eldəniz ona biət etməmiş Beyləqan əmirinə divan tutmaqla tezliklə ölkədə qayda-qanun yaratmağa nail olur. Hakimiyyətdə o ədalətli olduğu qədər də qətiyyətlidir. Düşməni duyuq salmadan qabaqlayıcı tədbirlər görür. Böyük uzaqgörənliklə bütöv Azərbaycanın sabahına baxaraq, ölkənin paytaxtını Bərdədən əvvəlcə Gəncəyə, daha sonra Naxçıvana köçürür və bununla Azərbaycanı alınmaz qalaya çevirir. Şəmsəddin Eldəniz bu addımları atarkən baş məsləhətçisi Mömünə Xatunun fikirlərinə yüksək ehtiramla yanaşır:"- Belə düşünürəm ki, bir necə ildən sonra Gəncəni özünə paytaxt seçəcəksən. Əgər belə edəcəksənsə, o zaman Naxçıvan da paytaxt olsun. ...Atabəy təəccüblə soruşdu:
- Gəncəni başa düşdüm, amma niyə məhz Naxçıvan?
Möminə Xatun, elə bil ondan bu sualı gözləyirdi.
- Ona görə ki, Naxçıvan qalası dörd tərəfdən - Əlincə, Sürməri, Dağmar və Fağnan kimi güclü qalalarla əhatə olunub. Gəncə qalasını almaq asandır, çünki düzənlikdə, yol üstündədir. Naxçıvan qalasını isə almaq çox çətindir, ona görə ki, Naxçıvanı almamışdan öncə, gərək sıldırımlarda yerləşən bu qalaları keçəcən. Bir də gələcək xəzinənə yaxın olasan, yəni Əlincə qalasını deyirəm. Onu heç almaq mümkün deyil. Yuxarıdan bir daş buraxsan, bir qoşun qırılar.
Eldəniz yenə təəccüblə soruşdu:
- Sən bunları nə
zaman öyrəndin, Xatunum! Dediklərini heç mən də
bilmirdim.
- Bəs, mən kimin Xatunuyam... Atabəyin. Bizim qəlbimiz təkcə bir yerdə
döyünməli deyil, həm də
ağıllarımız bir yerdə işləməlidir..."
Yazıçı göstərir
ki, dövlət xadimi və sərkərdə kimi Şəmsəddin
Atabəy Eldənizin hünəri taxt-tacın varisi Arslanşah
sultan taxtına çıxandan sonra parlayır. İlk Böyük Atabəy
titulunu alan Eldəniz qanuni Sultan hakimiyyətini
ayrı-ayrı separatçı sultanlıqlara
parçalanmış dağınıqlıqdan xilas etmək
üçün ağıllı siyasətlə
qılıncının kəsərini birləşdirir. Xəlifənin
onun əleyhinə olan qüvvələri birləşdirməsinə
imkan vermədən əleyhdarlarını bir-bir məğlub
edir; kimisi ilə qohumluq, kimisi ilə dostluq münasibətləri
qurur, xəyanətkarlara qarşı isə amansız olur:
"Beləliklə, Böyük Atabəy çox qısa
müddətdə geniş bir ərazini - Qafqaz
dağlarından tutmuş, ta Kəngər (Fars) körfəzinə
qədər yerləri öz hakimiyyəti altında birləşdirdi.
O, Azərbaycanı, Arranı, Şirvanı, Tiflis
qapılarına qədər əraziləri, Həmədanı,
Gilanı, Mazandaranı, İsfahanı, Reyi həm idarə
edir, həm də o hakimləri, atabəyləri təyin
edirdi. Xəzinə xərclərinə o nəzqrət
edir, orduya çağırış da yalnız onun icazəsi
ilə həyata keçirilirdi. Sultan və xəlifədən
sonra sultanatlıqda onun adına xütbə
oxunurdu. Mosul, Kerman, Xuzistan, Xilat, Arzan ər-Rum,
Marağa atabəyləri və Şirvan hakimi onun vassalı
sayılırdı. Belə şəraitdə, yəni
hakimiyyətin bir əldən idarə olunması, çox tez
bir zamanda sultanatlıqda daxili hərc-mərcliyi,
qarşıdurmaları, müharibələri aradan
qaldırdı və bu ərazilərin iqtisadi inkişafı
sürətlə artmağa başladı... Yerin əsl sahibi
Böyük Atabəy idi"
Romançı bununla sanki
tarixlə yanaşı, müasir dünyanın geopolitik mənzərəsinə
də nəzər salır, böyük türk birliyinə
önəm verməklə, həm də hər cür
separatçılığa qarşı dövlətin
güclü və möhkəm olması ideyasını təcəssüm
etdirir.
"Atabəy Eldəniz"
romanında Möminə Xatun obrazı möhtəşəm
Azərbaycan qadınlığının simvolu kimi
verilmişdir.
O, ağıl və tədbiri ilə Atabəy Eldənizdən
şəxsiyyətin bütövlüyünə və
hakimiyyətinin qüdrətinə böyük dayaq olan
Möminə Xatunu aradan götürmək üçün
müxtəlif tədbirlərə əl atılır. Əks tərəfin məkrli siyasətinin və
hiyləgər simasının fonunda Möminə Xatun
müdrikliyi və ayıqlığı ilə daha əzəmətli
görünür. Yunus Oğuzun təqdimatında
Mömünə Xatun geniş dövlətçilik təfəkkürünə
malik olan sədaqətli Azərbaycan qadınlarının
ümumiləşmiş obrazı kimi
canlandırılmışdır.
Yunus Oğuz Möminə
Xatunun mənşəyinin qədim türk qövmü ilə
bağlı olduğunu oxucuya təqdim edir. Müəllif romanda bunu
Baş Dədənin diliylə Oğuz xaqan haqqındakı
miflə bağlayır: "Oğuz Xaqanın kökü Nuh əleyissalamın
oğlu Yafəs xanın oğlu Olcay xandan gəlir və deyilənə
görə taciklərin Əfrasiyab, bizim də Alpər Tonqa
adlandırdığımız xaqanın vaxtında olub. Deyilənə görə, türkman dilinin ən
gözəl və düzgün ləhcəsi Xaqaniyyə ləhcəsi
olub. Xaqandan doğulan bütün qız
uşaqlarına Xatun deyərdilər.
Nəticə dərhal sual verdi:
Deməli, baba, Möminə
Xatun Alp Ər Tonqa nəslindəndir?
Baş Dədə
gülümsündü:
- Belə
çıxır..."
Mömünə Xatunun mənşəyi
və şəcərəsi haqqındakı fikirlər nəticə
etibarilə Azərbaycan dövlətçiliyinin tarixi
köklərinə və milli ictimai-siyasi təməllərinə
aid ümumiləşmiş qənaətlər kimi
mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Ümumən romanda qədim
türk əfsanələri bədii qaynaqlarla tarixi hadisələrə
uğurla sintez olunmuşdur. Batini və batil elmlərdən
söhbət gedərkən Xızır peyğəmbər və
İbrahim peyğəmbər haqqında rəvayət, Hun hökmdarı
Mətə - Mete barəsində Dədənin söylədikləri
cərəyan edən hadisələrin ruhuna tam uyğun gəlir.
Eyni zamanda, Mete xanın dilindən səslənən torpaq həqiqəti
haqqındakı qənaətlər bu günün aktual
idealını ifadə edir, oxucuda dərin vətənpərvərlik
hissləri oyadır: "Mətə xan hay vurur, obanın,
elin igidlərinə xəbər yollayıb onları
toplayır. Deyirlər xeyirdirmi? Deyir bəs, yarağa sarılmalıyıq. Bizim eldən torpaq istəyirlər. Deyirlər
Xaqan, atın getdi dinmədin, yəhərin getdi dinmədin,
yüyənin getdi dinmədin, ay sağ olmuş, indi deyirsən
bir qarış torpaqdan ötrü dava eyləyək? Vəzir-vəkil, igidlər bunu deyəndə, Mətə
xan qayıdır ki, at da, yəhər də, yüyən də
özümünküydü. Bunlar
yalnız mənə aiddir. Torpaq
elin-obanındı. Hünərim nədir,
ondan kiməsə bir qarış verim. Bunun
qarşısında söz var? Haydı atlanın davaya!.."
"Atabəy Eldəniz"
tarixi romanındakı Baş Dədə obrazı bədii təxəyyülün
məhsuludur, sanki özündə Dədə Qorqud
obrazını rəmzləşdirir. Tarixdən ismaililər kimi məlum
olan, özlərinə gizli elmlərin sahibi - batinilər deyən
təriqətin üzvləri romanda şər qüvvələri
təmsil etdiyindən Baş Dədə əsl batin elminin
bilicisi kimi buna qarşı qoyulmuşdur. "Biz "batinlər"deyilik. Biz batin elmi ilə
məşqul olan insanlarıq. Xaşxaşilər ona
görə özlərini "batin" adlandırırlar ki,
guya xəlvəti iş görürlər, xəlvəti qərar
verirlər, xəlvəti xərac istəyirlər,
alınmayanda xəlvəti qətlə yetirirlər. Bax, o "batin" deyilən xaşxaşilərin fəaliyyətinin
məğzi, mahiyyəti bundan ibarətdir. Biz isə, yəni batin elmi ilə məşğul
olanlar xəlvəti qərar çıxarmır, nəinki xəlvəti
xərac almırıq, ümumiyyətlə heç kimdən
xərac istəmirik. Bizim elmimizdə qətl
deyilən anlayış yoxdur, Allah-Təalanın verdiyi cana qətllə
qıymaq küfrdür və bu, bizə yaddır". Zaman və müdriklik kimi şərəfli bir
missiyanı uğurla daşıyan Baş Dədə türklərin,
ulu əcdadlarımızın qədim zamanlardan müasir
dövrümüzə qədərki şanlı tarixini
oxucuya çatdırır. Səlcuqların
ictimai-siyasi mövqeyini və aqibətini Baş Dədə
obyektiv şəkildə dəyərləndirir.
Görüşünə gəlmiş Mömünə Xatun
və Atabəy Eldənizin gələcək taleyini də,
Arslanşahın 25 il sonra taxt-taca yiyələnəcəyini
də əvvəlcədən bildirib onları uğurlayan da
Baş Dədədir. Əsərdə Baş Dədənin
görüşünə gəlmiş dahi Nizami Gəncəvinin
obrazı Atabəylər dövlətinin ədəbiyyat və
mədəniyyətin inkişafındakı böyük rolunu
diqqət mərkəzinə çəkir. Eyni zamanda romanın finalında Əcəmi
obrazının meydana çıxması Azərbaycan tarixinin
Atabəylər dövrünün əzəmətini əks
etdirməyə zəmin yaradır. Müəllifin
çox yığcam şəkildə memar Əcəmi
haqqında təqdim etdiyi bədii material bu böyük
dühanın yüksək mənəvi dəyərlərini
və qeyri-adi sənət qavrayışını oxuculara
çatdıra bilir. Doğrudur, romanda
Nizami və Əcəmi obrazları geniş yer tutmur. Bununla belə, görünür ki,
yazıçı XII əsr Azərbaycanından söz
açarkən mövcud reallıqları əsas götürərək
Nizami Gəncəvi və Əcəmi Naxçıvani
faktorundan yan keçmək istəməmişdir. Bu mənada Nizami və Əcəmi obrazları
romanda Atabəylər epoxasının bütöv mənzərəsini
canlandırmağa xidmət edən mühüm bədii vasitədir.
"Atabəy Eldəniz"
tarixi romanının "Baş Dədə indi zaman və məkandan
kənardadır, axtarmağa dəyməz!" sözləri
ilə bitməsi Azərbaycan dövlətçiliyini əbədi
olacağından xəbər verən ədəbi bəyanatdır. Əslində
romanın təhkiyəsi Baş Dədənin əbədiyyətə
qovuşduğu nöqtədən - 1187-ci ildən
qurulmuşdur. Keçmiş əhvalatları
da, gələcək tarixi hadisələri də Nəticəyə
danışan əfsanəvi Baş Dədə obrazı Azərbaycanın
milli dövlətçiliyinin rəmzidir. Bununla
yazıçı romana simvolik məna vermişdir. Baş Dədənin tarixi həqiqətləri Nəticəyə
ötürməsi ciddi ictimai mahiyyət daşıyır.
Nəticə - yeni nəsillərin ümumiləşdirilmiş
obrazıdır. Fikrimizcə, Nəticə adı da təsadüfi
seçilməyib, həm konkret olaraq "Atabəy Eldəniz"
tarixi romanının məntiqi yekununu, həm də
yazıçının Azərbaycan dövlətçiliyinin
nəsillərdən-nəsillərə keçəcək gələcəyi
ilə bağlı idealını ifadə edir.
"Atabəy Eldəniz" - Azərbaycan
dövlətçiliyinin qədim tarixə və böyük
ənənələrə malik olduğunu bədii həqiqətlər
vasitəsilə təsdiq edən roman kimi mühüm əhəmiyyət
daşıyır. Milli dövlətçilik
düşüncəsi ruhunda yaranmış bu əsər
müstəqil dövlətimizin müasir inkişaf yoluna da
gur işıq salır.
Xalq cəbhəsi.-
2017.- 27 aprel.- S.12-13.