Tənbur ifaçılığı və hayla yaradıcılığı

2-ci yazı

1939-cu ildə Balakən şəhərində doğulmuş Əhmədova Səyyarə Molla qızının dediyinə görə, kolxozda briqadir işləyən dayısı ilə tez-tez iməciliklərə get¬məyi sevərmiş. Odur ki, Balakən iməciliklərini yaxşı xatırlayır. Onun dediyinə görə, Balakən iki dövlətin – Rusiya və Gürcüstanın sərhəddində yerləşdiyi üçün bu rayonun qadınları daha sərbəst və müstəqildirlər. Və iməciliklərdə də daha fəal iştirak edərmişlər. Əhmədova Səyyarə Balakən iməciliklərini iki yerə böldü: ev və saray iməcilikləri. Hər bir kolxozun ərazisində saray üçün böyük bir ərazi ayrılardı. Həmin ərazinin üstü örtülər, içində isə tütün ramkaları üçün işıqla işləyən müxtəlif qurğular quraşdırılardı. Kolxozda işləyən hər bir ailənin sarayın içində öz yeri və qurğusu olardı. Bu yerlər bir-birindən xüsusi arakəsmə ilə ayrılmazdı. İşləyən hər kəs bir-birini görərdi, söhbətləşərdi. Tütün və qarğıdalı iməcilikləri sarayda, barama və yun iməcilikləri isə evlərdə keçirilərdi. Əhmədova Səyyarə daha çox saray iməciliklərində olduğunu qeyd etsə də, ev iməciliklərini də təsvir etdi. Kənddə əvvəlcədən ev iməciliklərinin keçirilməsi bilinərdi. Yəni bircə kəlmə söz bəs edərdi ki, kəndin cavanları, qızı-gəlini, ətraf qohum-qardaş, qonşular – hamı iməcilik keçiriləcək evə yığılıb cərgə ilə otursun. Ortada isə meydan şəklində boş bir yer buraxılardı. İməciyə gələnlər axşamüstü gələr, işin qurtarmasından sonra dağılışardılar. Bu, bəzən gecənin yarısına qədər davam edərdi. İməciliklərdə gələnlərə çay-çörək verilməzdi. İşləyənlərin yorulmaması üçün iməciliyə dambırçı dəvət olunardı və bütün iməciliyin gedişində işləyənləri dambırçı müşayət edərdi. İməciliyə yığılanlar işləməklə yanaşı, dambır musiqisinin sədaları altında rəqs edər, oxuyar, şənlənərdilər. Belə iş şəraitində iməcilik camaatı heç yorulmaz, əksinə, razı halda iməcilikdən ayrılardılar. Səyyarə xanımın söylədiklərinə görə, iməciliklərə əvvəllər kəndin bütün cavanları yığışardılar, yəni oraya qohum-yad olmasına baxmayaraq bütün gənclər toplanardılar.

İməcilərdən başqa el şənliklərinə, kiçik toylara, əsgər yola salma məclislərinə də dambırçılar çağırılarmış. Söyləyicilərin bir qismi yalnız dambırla aparılan toy gördüyünü xatırlamadı. Onların dediklərinə görə, Balakən toylarında gündüzlər nağara-zurna çalınar, gecələr isə toya dambırçılar, mey çalanlar (balabançılar) dəvət olunarmış. Belə söyləyicilərin fikrincə, dambır daha çox xudmani məclislərin alətidir. Bir qisim söyləyicilər isə keçmiş Balakən toylarının dambırla keçirildiyini qeyd etdilər. 1950-ci il təvəllüdlü Balakən rayonunun Tülü kənd sakini Qarayev İbadullah Zeynalabdin oğlunun dediyinə görə, belə toylar mey və dambırın müşayəti ilə keçirilərmiş. Odur ki, bu iki çalğı aləti bir yerdə olarsa, buna mey-dambır deyərmişlər. O, mey-dambırlı toyların çox gözəl olduğunu da qeyd etdi. İbadullah kişi həmçinin tamamilə dambırla keçirilməyən toyların səhərisi günü toy evinə dambırçının dəvət olunduğunu və üz görümlüyündə (Üz görümlüyü – gəlinin üzə çıxarılma məclisi. Toyun üçüncü günü keçirilərdi - L.S.) dambırın çalındığını da dedi. Balakənlilər toylarda dambır çalanlara, mey çalanlara şabaş verəndə gətirib şapqasının altına qoyarlarmış. Şabaş dambırçının, zurnaçının gözünün üstündən sallanarmış. Çox bəyəndikləri ifaçının isə şabaşını alnına yapışdırarlarmış.

Yaşlı insanlar həmçinin 1970-1975 illərdən sonra Balakən rayonunda palatka toylarının keçirilməyə başladığını qeyd edirdilər. O vaxtadək söyləyicilərin dili ilə desək, “Balakəndə palatka toyları mod deyilmiş”, toylar açıq havada keçirilirmiş. Yağış yağarsa, yalnız xörək bişirilən yerin – ocaqlığın üstü örtürülərmiş. Müasir dövrdə dambırla toyda yalnız bir-iki mahnı ifa olunur. Ümumiyyətlə, rayonda hər hansı bir məclis olsa, insanların kefi saz olan kimi məclisə dambırçılar gətirirlər. Dambırçıya məclis sahibi pul verir. Bundan başqa, dambırçı məclisə yığışan adamların adlarını çəkir, onlara uyğun haylalar deyir, bunun müqabilində pul alır. Eyni zamanda onlar, orada baş verən müxtəlif situasiyalara uyğun atmacalı haylalar da deyərək, bir-biri ilə deyişərək məclis əhlini şənləndirirlər.

Padarov İlqarın dediyinə görə, məclis başlayanda əvvəlcə təmtəraqla dambırçını gətirirdilər. Dambırçı da əvvəlcə özünü naza qoyardı. Həyətə girən kimi həyətdəkilərlə, xüsusilə də qadınlarla zarafatlaşmağa başlayardılar. Bunlara tünd zarafat deyərdilər. Bayramov Cəbrayıl Əbdülfəttah oğlunun verdiyi məlumata görə, Tülü kəndində 1950-ci illərdə hər 3-4 evdən bir dambırçalan var idi. Bu kənddə sadəcə söz qoşmaq dəb deyildi, həm də yaxşı deyişmə bacarığına da malik olmaq lazım idi. Deyişməsiz dambır çalıb-oxumaq tülülülərin dili ilə desək, tovdan sayılmazdı. Tülünün Qıraqoba adlanan hissəsində gecələr insanlar bir yerə yığışar, dambır deyişmələrinə qulaq asarmışlar. Bu deyişmələrdə bağlamalar da deyilərmiş. Dambır havaları. Dambırda ifa olunan bəzi havaların adlarını öyrənə bildik: “Tərəkəmə” (Bu havanı avarlar “Takıma” adlandırırlar.), “Aqquş” (Bu havaya avarlar Əkkoş deyirlər.), “Gəlin gətirən” (Bu hava gəlin qapıdan çıxarkən çalınır.), “Çay daşı, çaylax daşı”, “Ay aman, aman”, “Hacı Murad”, “Qərib hava”, “Köhnə hvva”, “Cütçü”, “Sıçrama” (Söyləyicilərin dili ilə desək, daha çox dəlihuy adamların havası idi, çünki bu havaya oynayan adam hərdənbir sıçramalı idi), “Yerli hava” və s.

Yerli hava. Rəqsə əvvəl qızlar çıxardı. Qız birinci dövrəni vurmamış o qızı tanıyan, ya o qızdan xoşu gələn, ya da sadəcə oynamaq istəyən bir oğlan birdən ortalığa atılaraq oynamağa başlayardı. Səyyarə müəllim oğlanın rəqsə çıxmasını “özü də çox qəribə şəkildə ortaya atılmaq” adlandırdı. Bəzən eyni zamanda iki oğlanın ortaya atılması ucbatından dava da düşərdi. Qızla oğlan heç vaxt yanaşı oynamazdılar, aralarında müəyyən məsafə olardı. Qadın elə fırlanardı ki, qarşısındakı kişi çaşmasın. Kişi oynayan zaman gözünü qadından çəkməz, baxışları ilə onun hərəkətlərini izləyərmiş. Qadın isə kişiyə deyil, ayağının altına baxar, sağ əlini isə gözünün üstə tutar, üzünü sanki gizlədərmiş. Qadın fırlanar, fırlanar, sonra qəfildən istiqamətini dəyişərdi. Bütün diqqətini qadının üstündə cəmləşdirən kişi rəqsini qadının hərəkətlərinə uyğun qurur, qadın istiqamətini dəyişdiyi zaman kişi də elə etməli idi ki, arxası qadına tərəf düşməsin. Kişi oyunçunun arxasının qadına tərəf düşməsi onun pis rəqs etməsi deməkdir. Bu rəqsdə qadınla kişi üzbəüz oynamalı idilər. Bu oyun o qədər uzun çəkmir, yəni saatlarla oynanılan oyun deyil, bütün elementlər göstəriləndən sonra əvvəlcə qadın dayanır, iki dəfə əl çaldıqdan sonra çıxırdı. Dambırçı Qarayev İbadullah Zeynalabdin oğlunun dediyinə görə, Bəxtiyar “Yerli hava” rəqsini özünəməxsus şəkildə, yaxşı, amma bir qədər dəyişilmiş şəkildə çalarmış. Səyyarə müəllim onu da qeyd etdi ki, “toylarda görürsən diyir ki, bizim yerli havanı çal, Bəxtiyarınkını yox. O deməhdi ki, düzgün yerli hava çal”.

1941-ci ildə Balakən rayonunun Şambul kəndində doğulmuş Dambırçı Qaralov Əli Həbullah oğlunun dediyinə görə, “Yerli hava” üç mərhələdən ibarətdir. Birinci rəqsdə yalnız bir nəfər oğlan çıxır oynayır. O, bir neçə dövrə vurduqdan sonra tamaşaçılar dambırçıdan tələb edirlər ki, bəsdir, ikincini çal. Dambırçı ikinci havanı çalır, ikinci havada da tək-tək rəqs edirlər. Üçüncü havada isə cüt-cüt oynayırlar. Yəni oyuna çıxan gənc bəyəndiyi qızı da oyuna dəvət edir və onlar birgə rəqs edirlər. Bəzən isə bu mərhələni də oğlan özü tək oynayır.

Qaralov Əli Həbullah oğlunun dediyinə görə də “Yerli hava” üç mərhələdən ibarətdir. Birinci havada qadınla kişi oynayır. Oyuna əvvəl kişi çıxır, sonra qadın. Oynayarkən qadın baxışları ilə kişinin ayaqlarının hərəkətini izləyir, kişi də qadının ayaq hərəkətlərini izləyərək öz hərəkətlərini ona uyğun qurur. “Yerli hava” əsl Balakən havasıdı. Bu mərhələdə kişi həmin havada oynamağı bacaran hər hansı qadını oyuna dəvət edir. Qadın rəqsə çıxa da bilər, çıxmaya da. “Yerli hava”nın bu mərhələsini “Ər-arvad” oyunu da adlandırırlar. İkinci hava çalınanda tək kişi oynayır. Tək kişi oynayıb qurtarandan sonra deyirlər, ə, bir “Gemiqulu” çal. Bunun adına “Sıçrama” da deyirlər. Bunu axsaya-axsaya oynayırlar. Üçüncü havada isə cüt kişi oynayır. Zoğala gedən. “Zoğala gedən” havasında ancaq kişilər oynayardılar. Dörd kişi meydana çıxardı. Əvvəl hamısı eyni cərgədə oynayar, sonra iki-iki ayrılardılar. Bir qədər oynadıqdan sonra, sonra yer dəyişdirərdilər, yəni cütlüklər ayrılardı. Onların yer dəyişməsi də çox qəribə olarmış, onların necə yer dəyişdiyini müşahidə etmək çox çətin olarmış. Kimin kimlə oynayacağı əvvəlcədən müəyyən olunmurdu, çünki öncədən məşq etmirdilər. Söyləyicinin dediyinə görə, “Zoğala gedən” nadir rəqs idi, az-az hallarda oynanılardı, çünki o havanı hamı oynaya bilmirdi.

Onu da qeyd edək ki, oyun havalarında hayla oxunmaz, oyun havaları sadəcə, oynamaq üçündür. Yuxarıda adlarını qeyd etdiyimiz havaların bir qismi (“Tərəkəmə”, “Yerli hava”, “Sıçrama” və s.) oyun havaları, bir qismi isə hayla oxumaq üçün çalınan havalardır (“Çay daşı, çaylaq daşı”, “Qərib hava”, “Köhnə hava” və s.). Oyun havalarında, adətən, hayla deməsələr də, hayla deyilən havalarda həm də oynayırlar. Dambırçılar ifa edərkən çox zaman ifa etdikləri mahnıların adlarını bilmir, sadəcə, çalıb oxuyurdular. Bəzən də havaları dambırçıların adları ilə adlandırırdılar. Məsələn, Ata Bilalın havası, Ata Kamalın havası və s.

Ləman Vaqifqızı (Süleymanova)

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 15 dekabr.- S.14.