Sovet hökumətinin Qarabağın ərazisini
bölüşdürməsi tarixi
2-ci yazı
Bu yazıda AMEA Tarix İnstitutunun araşdırması əsasında
Azərbaycanda Xalq Cümhuriyyətinin süqutundan sonra Sovet
hökumətinin Qarabağ ərazisini bölüşdürməsi
ilə bağlı atdığı haqsız addımlar
geniş şəkildə araşdırılır. Araşdırmada bu məsələlərin
kompleks şəkildə nəzərdən keçirilməli
olduğu qeyd olunur: “S.M.Kirovun mövqeyində dəyişiklik
oldu. 5 iyul qərarı qəbul edildikdən
sonra Azərbaycan rəhbərliyi tərəfindən onun həyata
keçirilməsinə başlanmalı idi. Bununla əlaqədar
olaraq Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi Rəyasət
Heyətinin həmin ilin 19 iyul tarixli iclasında Nərimanovun
Tiflis səfərinin yekunları bəyənilmiş, Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi
Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun 20 iyul tarixli
iclasında isə muxtar vilayətin konstitusiyasının
hazırlanması üçün komissiya
yaradılmışdı.
Burada bir məsələnin
aydınlaşdırılmasına ehtiyac yaranır. Artıq məlum
olduğu kimi, 5 iyul qərarı ilə Dağlıq
Qarabağa muxtariyyət verilməsində Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə həlledici
rol ayrılmışdı. Görünür,
1921-ci ilin iyulunda Kirovun Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsi rəhbərliyinə gətirilməsində
elə bu amil də mühüm rol oynamışdı. Məhz
Kirov faktiki olaraq Azərbaycanda rəhbərliyə keçdikdən
sonra Dağlıq Qarabağın muxtariyyət verilməsinə
rəsmi münasibət dəyişdi və bu proses iki ilədək
ləngidi. Ona görə də bu məsələ
ətrafında Kirovun mövqeyi və ona təsir edən amillər
xüsusi olaraq araşdırılmalıdır. Əgər
4 iyul iclasının protokolundan çıxarışa nəzər
salsaq görərik ki, o zaman Kirov Qarabağın dağlıq
hissəsinin Azərbaycanın hüdudlarında
saxlanmasının əleyhinə çıxmış, onun
Ermənistanın tərkibinə daxil edilməsinin isə
lehinə səs vermişdi. Azərbaycan Mərkəzi
İcraiyyə Komitəsi Rəyasət Heyətinin 19 iyul, Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi
Siyasi Bürosu və Təşkilat Bürosunun 20 iyul
iclaslarında və qeyd olunan qərarların qəbulunda Kirov
da iştirak etmişdi. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsi Siyasi Bürosu və Təşkilat
Bürosunun 26 sentyabrda bilavasitə Kirovun sədrliyilə
keçirilən iclasında onun mövqeyinin əksinə dəyişdiyini
görürük. İclasda iştirak edən 9 nəfərdən
(Kirov, Nərimanov, Axundov, Qarayev, Əfəndiyev, Stukalov,
Mirzoyan, Bünyadzadə, Hüseynov) 7-si Qafqaz Bürosundan
Dağlıq Qarabağın ayrılması haqqında qərarın
yenidən nəzərdən keçirilməsini xahiş etməyi
qərara alır, yalnız 2 nəfər - Nərimanov və
Bünyadzadə Qafqaz Bürosunun qərarının qısa
müddətdə yerinə yetirilməsinə tərəfdar
çıxır. Bu məsələ üzrə
materiallar toplamaq üçün komissiya yaradılır.
Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi
Komitəsi Təşkilat Bürosu üzvlərinin iştirakı
ilə Qarabağın məsul işçilərinin 21 oktyabr
konfransına rəhbərlik edən Bünyadzadə də
Kirovun mövqeyinə keçir. Belə ki, həmin
iclasda Dağlıq Qarabağın muxtar vilayət kimi
ayrılması xüsusi qeyddə məqsədəuyğun
hesab olunmurdu.
Beləliklə, məhz Kirovun rəhbərliyilə
Dağlıq Qarabağın muxtariyyəti məsələsinə
yeni münasibətin yarandığı ortaya
çıxır. Bu təsadüfi deyildi. Kirov nəinki öz şəxsi mövqeyinin, hətta
Qafqaz Bürosunun Dağlıq Qarabağı Azərbaycanın
ayrılmaz tərkib hissəsi olmasını təsdiq etmək
əvəzinə ona məcburi muxtariyyət verilməsi
haqqındakı qərarının və onun qısa müddətdə
həyata keçirilməsi zərurətinin yanlış
olduğunu yəqin etmişdi. Dağlıq Qarabağa
muxtariyyət verilməsi dekretləşdiriləndən 4 ay
keçdikdən sonra belə Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyətinin
8 oktyabr 1923-cü ildə Kirovun sədrliyilə keçirilən
iclasında Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi
haqqında qərarın əhali, xüsusilə türklər
(azərbaycanlılar) arasında təbliğ
olunmasının başa çatdırılmadığı
etiraf olunurdu".
Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi Azərbaycana
necə qəbul etdirildi? Araşdırmada bildirilir ki, hadisələrin belə
gedişi Qafqaz Bürosunun narahatlığına səbəb
oldu və 5 iyul qərarının Azərbaycana qəbul
etdirilməsi üçün təzyiqlərə
başlandı: "Bu iki yolla həyata keçirilirdi. Bir tərəfdən Azərbaycan rəhbərliyi
qarşısında tələb qoyulur, digər tərəfdən
Dağılq Qarabağın idarəçiliyi bura xüsusi
olaraq göndərilən erməni kadrları ilə möhkəmləndirilərək
həmin bölgədə Azərbaycanın təsirinin zəiflədilməsinə
cəhd edilirdi. Dağılq
Qarabağın muxtariyyətləşdirilməsi Zaqafqaziya
federasiyası və SSRİ-nin yaradılması prosesləri
ilə paralel gedirdi. Buna baxmayaraq, onun həyata
keçirilməsindəki problemlərə Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyasının irəli sürdüyü
şəkildə yenidən baxılmadı. Əksinə,
1922-ci ilin fevralında Zaqafqaziya kommunist təşkilatlarının
I qurultayında Orconikidzenin sədr seçildiyi Rusiya Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi,
5 iyul qərarının qəbul edilməsində olduğu kimi,
onun reallaşdrılmasında da inzibati-amirlik üsullarına
əl atdı. Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin 27 oktyabr
1922-ci il tarixli iclasında Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsinə 5 iyul qərarının
həyata keçirilməsi təklif edildi, Karakazovun
İcraiyyə Komitəsinin sədri təyin edilməsi,
Şadunsun məsul işə göndərilməsi
üçün Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsinə ezam edilməsi qərara
alındı. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər)
Partiyası Mərkəzi Komitəsinin 15 dekabr iclası
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin qərarını icra
üçün qəbul etdi, Azərbaycan SSR Xalq
Komissarları Soveti yanında Dağlıq Qarabağ işləri
üzrə Mərkəzi Komissiya (Kirov, Mirzəbekyan, Karakozov)
və 7 nəfərdən ibarət Komitə (1922, 15 dekabr -
1923, 24 iyul) təşkil edildi. Bütün
bunlara baxmayaraq Azərbaycana təzyiq yenə davam etdirildi.
Dekabrın 22-də Zaqfederasiyanın İttifaq
Soveti Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsinin
sürətləndirilməsi haqqında xüsusi qərar qəbul
etdi.
SSRİ-nin yaradılmasından sonra Zaqafqaziya Ölkə
Komitəsinin tələbləri daha sərt şəkil
aldı. 1923-cü ilin mayında Qarabağ Komitəsinin məruzəsi
Zaqafqaziya Ölkə Komitəsi plenumunun gündəliyinə
daxil edildi. İyunun 1-də Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi
Rəyasət Heyəti muxtariyyətin dekretləşdirilməsi
və onun layihəsinin üç gün ərzində Mərkəzi
Komitəyə təqdim olunması barədə qərar qəbul
etdi. Bu qərar Zaqafqaziya Ölkə Komitəsini
təmin etdi. Zaqafqaziya Ölkə Komitəsinin
plenumu iyunun 27-də Şaduns və Karakozovun məruzəsi əsasında
Dağlıq Qarabağa bir ay müddətində muxtar vilayət
statusu verilməsinin təmin olunmasını Azərbaycan
Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinə
həvalə etdi. İyulun 1-də Azərbaycan Kommunist
(bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət
Heyətinin iclası Kirovun sədrliyilə Qarabağ
haqqında məsələni dinləyərək 6 bənddən
(a-e) ibarət qərar qəbul etdi. (Rəyasət Heyətinin
adından) Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə
Komitəsinə Dağlıq Qarabağa muxtariyyət vermək,
mərkəz Xankəndi olmaqla "Muxtar Qarabağ vilayəti"
yaratmaq təklif olundu. Sərhədlərlə
bağlı məsələləri müəyyən etmək
üçün komissiya (Qarayev - sədr, üzvlər:
Karakozov, Sviridov, İldırım və Bünyadzadə)
yaradıldı və s.
1923-cü il iyulun 4-də Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi də eyni məzmunlu qərar qəbul etdi. Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsi iyulun 7-də M.B.Qasımov (1879-1949) və Ə.M.Xanbudaqovun (1893-1937) imzası ilə "Dağılq Qarabağ muxtar vilayəti yaradılması haqqında" dekret verildi. Dekret preambula, dörd bənd və müştərək komissiya yaradılması haqqında yekundan ibarətdir. Göründüyü kimi, Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsinin qərarı ilə dekretin adı arasında fərq var, çünki Qarabağın aran və dağlıq hissəsini muxtar vilayət kimi bir yerdə ayırmaq əvəzinə, yalnız Dağlıq Qarabağı ayırmaq qərara alınmışdı. Dekretin "Muxtar Qarabağ" vilayəti deyil, Muxtar Dağlıq Qarabağ Vilayəti adlandırılması diqqəti cəlb edir. Lakin sonralar o, Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti adlandırılır (işdə dolaşıqlıq yaratmamaq üçün biz də bu ənənəni davam etdirmək məcburiyyətindəyik, amma onu ilk rəsmi sənədlərdə qeydə alınmış mənada qəbul edirik). Dekret ciddi hüquqi sənəddən daha çox, primitiv məzmunu ilə fərqlənir. Preambulada tarixi xronologiya pozulur, faktlar təhrif olunur, Dağlıq Qarabağa muxtariyyət verilməsi zərurəti kifayət qədər əsaslandırılmır. Dekretin birinci bəndində ("1. Образовать из армянской части (?) Нагорного Карабаха автономную область, как составную часть (?) АССР, с центром в местечке Ханкенды") hüquqi-siyasi təhrifə yol verilir. Azərbaycan torpaqlarından Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılması və onun Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olmasının təsdiqi əvəzinə, müxtəlif cür təfsir olunan ifadələr işlədilirdi. Üçüncü bənddə isə Sovetlər qurultayı çağırılanadək Müvəqqəti İnqilab Komitəsi yaradılır. Bu da, heç şübhəsiz, vilayətin erməni rəhbərliyinə daha geniş hüquqlar verirdi və s. Azərbaycan Kommunist (bolşeviklər) Partiyası Mərkəzi Komitəsi Rəyasət Heyətinin 16 iyul (dekretdən 10 gün sonra!) tarixli iclasının qərarı ilə Şuşa şəhəri Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti tərkibinə daxil edildi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti üçün quberniya icraiyyə komitələri haqqında 1923-cü il əsasnaməsi qəbul və tətbiq edildi. Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında əsasnamə isə 26 noyabr 1924-cü ildə çap olundu".
Araşdırmada vurğularır ki, beləliklə, Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olan Qarabağ süni şəkildə aran və dağlıq hissələrinə parçalanmış və Azərbaycan rəhbərliyi Qarabağın dağlıq hissəsində sonradan məskunlaşmış ermənilərə muxtariyyət statusu verməyə məcbur edilmişdi. Özü də bu addım həmin hissədə - Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlıların rəyi nəzərə alınmadan, onların hüquqları kobudcasına tapdalanaraq və müvafiq rəy sorğusu keçirilmədən atılmışdı.
Elçin Qaliboğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 19 dekabr.-
S.13.