Cənubi azərbaycanlıların
yaratdığı ictimai-siyasi təşkilatların
ana dili uğrunda mübarizəsi
2-ci yazı
İslam inqilabı və onun nəticələri azərbaycanlıların və
digər xalqların öz kimliyini dərk etməsinə şərait yaratdı. İnqilabdan sonra
azərbaycanlıların türk
kimliyi uğrunda mübarizə aparmasına
baxmayaraq, eyni zamanda azərbaycanlı kimliyi, Azərbaycan xalqı və Azərbaycan dili anlayışından istifadə
etməsi zahirən bu sahədə qeyrimüəyyənlikdən xəbər
versə də, əslində azərbaycanlıların
real etnik strukturunun coğrafi xüsusiyyətləri
ilə bağlıdır.
Bu məsələni Azərbaycan Respublikasının
yaranmasından sonra onların özlərini siyasi-mədəni müstəvidə
konkret ad, eyni zamanda etnik coğrafi
məkanı əhatə
edən vahidlik anlamında təqdim etməsi kimi də qiymətləndirmək
olar. İslam inqilabından sonra
türk ictimai şüurunda azərbaycanlı
kimliyini təmərküzləşdirməyə
cəhd edilsə də, nəticə olaraq İranda cənubi azərbaycanlılarda
etnik kimlik kimi türklük, Azərbaycan Respublikasında
isə azərbaycanlı
kimliyi formalaşdı.
H.Raşidi də Azərbaycan
türk kimliyinin tərəfdarı kimi çıxış edir:
“Bu gün İran ölkəsinin siyasi sınırları içində
birləşən və
türk dilinin Azərbaycan ləhcəsində
danışanların ərazi
məhdudəsi tarixi Azərbaycan məhdudəsindən
fərqli deyil: tarixi Azərbaycanın sərhədləri 352 hicri
qəməri və ya başqa sözlə
1084 il bundan öncə dəri dilində yazılmış
“Bələmi” tarixində
güneydən - Həmədandan
başlayıb, şimalda
bugünkü Azərbaycan
Respublikasının şimal
şərqində yerləşən
Dağıstan Muxtar Respublikasının Dərbənd
şəhərinə qədər
uzanırdısa, bu gün də bu ərazi məhdudəsində
türk dilli və Azərbaycan hoviyyətli insanlar yaşamaqdadırlar”. Müəllif haqlı olaraq iddia edir ki,
siyasi sərhədlər
dəyişsə də,
etnik və mədəni sərhədlər
dəyişməyib.
Beləliklə, İslam inqilabına
qədər şiəlik
və fars dili milli kimliyin
formalaşması və
tanıtdırılmasında bəzi hallarda əsas vasitə olsa da, 1979-cu ildən sonra bu iki amilin
ifrat dərəcədə
təbliği və eybəcərləşdirilməsi Azərbaycan türklərinin
milli şüur səviyyəsinin yüksəlməsinə,
Azərbaycan-türk milli
kimliyinin qabardılması
və güclənməsinə
gətirib çıxaran
əsas səbəblər
kimi özünü göstərdi. Şiəlikdən
panirançı siyasi
xəttin reallaşdırlması
üçün vasitə
kimi istifadə olunması qeyri-fars xalqların, o cümlədən
azərbaycanlıların dini
kimlikdən tədricən
imtinasına və sosial, siyasi, iqtisadi istəklərinin ideoloji ifadəsi olaraq azərbaycanlı-türk
kimliyinin ön plana çıxarılmasına
rəvac verdi.
Gənclər və bəzi
ziyalılar arasında
isə tədricən
zəif də olsa iranlı kimliyindən də imtina tendensiyası müşahidə olunmaqdadır.
Bu tendensiya xüsusən
mühacir güneyli Azərbaycan türklərinin
müəyyən bir qismi arasında özünü daha qabarıq göstərir.
***
İran İslam rejiminin sabitləşməsi başa
çatdıqdan dərhal
sonra, 22 sentyabr 1980-ci ildə İran-İraq müharibəsi başlandı. Müharibə
hakim rejimə demokratik
qüvvələri əzmək
üçün əlverişli
şərait yaratmaqla
bərabər, öz mövqeyini “İslam ideoloji prinsipləri” çərçivəsində möhkəmləndirməyə imkan verdi.
Müharibənin gedişində şiəlikdən
geniş təbliğat
vasitəsi kimi məharətlə istifadə
olundu və əhalisinin əksəriyyətini
şiə inanclı insanlar təşkil edən İranın daxilində cəmiyyətin
birliyini təmin edən ən önəmli amillərdən
birinin şiəliyə
bağlı ənənələrin
olması öz təsdiqini tapdı.
Bu da hələ
müharibənin əvvəllərində
milli hüquqlar uğrunda mübarizə aparan azərbaycanlı fəalların öz soydaşları arasında
nüfuz qazanmalarına
mane olurdu. İslam
Respublikasının hakim dairələri
ölkəni müharibədən
xilas etmək üçün digər tərəfdən islam millətçiliyindən
deyil, İran millətçiliyindən də
istifadə edirdi. Bu zaman belə bir şüar ortaya çıxırdı:
“Mən islam üçün deyil, vətən üçün
ölürəm”. Belə bir
şəraitdə azərbaycanlılar
üçün də
vətən sevgisindən
doğan milli mənsubiyyət məsələsi
daha da qabardı.
Belə ki, azərbaycanlıların
farslarla birlikdə müharibədə iştirakı
iki xalqın daha yaxın ünsiyyəti üçün
şərait yaradırdı
və onlar öz dillərinin farslar tərəfindən
necə məsxərəyə
qoyulduğunun şahidi
olurdular. Farsların
bu cür davranışı azərbaycanlılarda
milli qürur hissinin güclənməsinə,
özlərini bir millət kimi tanımalarında, bir sözlə, milli özünüdərk prosesində
az da
olsa müəyyən
rol oynadı. ABŞ-ın İranda girov saxlanılan diplomatlarından biri Hari Tik xatirələrində
yazırdı: “Səddam
Hüseynin İrana hücumu inqilaba maraqları azaldıb, İranda millətçilik
əhval-ruhiyyəsini gücləndirdi.
İran özünü daha çox milli maraqlarına üstünlük
verib müharibə edən adi bir
ölkə kimi apardı”.
Müharibə faktoru öz həllini tapmamış milli məsələni arxa plana sıxışdırsa
da problemi daha da dərinləşdirdi. Milli hərəkatın
1980-88-ci illəri əhatə
edən II mərhələsini
siyasi mübarizənin
süstlük dövrü
kimi xarakterizə etmək olar. Əsas Qanunla elan olunan, qismən
təmin edilən məhdud azadlıqlar milli qüvvələrə
mübarizəni çox
məhdud dairədə,
mədəni sferada aparmağa az
da olsa bəzi
imkanlar açırdı.
Səkkiz illik müharibə
dövründə zəif
də olsa davam edən və əsasən milli-mədəni çərçivədə
aparılan mübarizə
isə daha çox xalq kütlələrinin maariflənməsini
təmin etməklə
milli hərəkatın
sosial bazasının genişlənməsində, milli
ideologiyanın formalaşmasında
müəyyən rol oynadı. Qeyd olunan süstlük
dövründə tarixin
müxtəlif mərhələlərində
İrana siyasi ideyaların daxil olmasında tranzit məntəqə rolunu oynayan Cənubi Azərbaycanda milli məsələnin dərinləşməsini
şərtləndirən amillərdən
biri də baş verən dəyişikliklərdən gələn
impuls idi. İslam İnqilabından sonra sovetlərin siyasətində
Vahid Azərbaycan məsələsi yenidən
qabarmağa başladı.
Həmin
dövrdə o taylı-bu
taylı Azərbaycan arasında əlaqələrdə
mədəni meyllərin
daha güclü olmasının şahidi oluruq və bu haqda növbəti
bölümdə bir qədər geniş bəhs olunub. 1981-ci ildə Bakıda
Respublika Yazıçılarının
VII qurultayında Azərbaycan
SSR-nın rəhbəri
H.Əliyev yazıçıların
Cənubi Azərbaycandakı
yazarlarla işbirliyinin
əhəmiyyətini vurğulayaraq
onların əsərlərinin
Respublikada və kənarda təbliğ olunmasının vacibliyini
bildirmişdi. Balaş Azəroğlunun
yaradıcılığında əks olunmuş Cənubi Azərbaycanla bağlı məsələlərə
işarə edərək
bunların milyonlarla azərbaycanlının arzusu
olduğunu qeyd etmişdi. Sovet Azərbaycanını cənubi azərbaycanlılar
üçün cəlbedici
edən amillərdən
digəri inqilabdan sonra İranda işsizliyin geniş vüsət alması olmuşdu. Qeyd olunan problem azərbaycanlıları
Astara sərhəddinə
gətirirdi ki, bu da Sovet
Azərbaycanı ilə
İran Azərbaycanı
arasında ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə
və gediş-gəlişin
artmasına, sərhədyanı
əhali arasında ünsiyyətin yaranmasına
səbəb oldu.
Onu da əlavə
edək ki, Sovetlər birliyi dağılan zaman Şimali Azərbaycanda da eyni problem yaranmış, əsasən
İranla sərhədyanı
bölgədə yaşayan
əhalinin Cənubi Azərbaycan şəhərlərinə
axını başlamış,
əlaqələr daha
da genişlənmiş,
sıxlaşmışdı. Beləliklə, həm İran İslam inqilabı, həm də sovetlərin dağılması ilə
yaranmış iqtisadi
böhran iki Azərbaycan arasında iqtisadi, ticarət əlaqələrinin yaranmasına
səbəb olmuş və onların bir-biri ilə təması qeyri-ixtiyari olaraq çoxalmış və bu da
hər iki tayda milli şüurun
dərinləşməsinə şərait yaratmışdı.
Cənubi azərbaycanlıların mübarizə tarixinin III mərhələsi 1989-cu ildən Məhəmməd Xatəminin təmsil etdiyi “islahatçıların” hakimiyyətə gəlməsinə (1997-ci il) qədər olan dövrü əhatə edir. 1989-cu ildə prezident seçilən H.Rəfsəncaninin beşillik proqramında əsas məsələ iqtisadi yüksəlişi təmin etmək idi. Hökumət fəaliyyətə iqtisadi islahatlar kursunu həyata keçirməklə başladı. Milli münasibətlər sahəsində isə hakimiyyət islam pərdəsi altında fars millətinin maraqlarının təmsilçisi kimi çıxış edirdi. Xomeyni dövründə nisbətən zəifləmiş panfarsist yanaşma yenidən güclənməyə başladı. Panfarsist düşüncə institutlarının sayı artırıldı. İslam ideologiyası altında fəaliyyət göstərən İİR-in ictimai ədaləti bərqərar edə bilməməsi, əksinə, farsçılıq ideologiyasının yeni formada və əvvəlki məzmunda davam etdirilməsi qeyri-fars etnomilli birliklərinin narazılığına səbəb olurdu. Lakin daxildə hakim elitanın müxtəlif cinahlarında təmsil olunan və bir-biri ilə qarşıdurmada olan, xaricdə müxalifət düşərgəsinin müxtəlif təşkilatlarında hakim rejimə qarşı əsasən ideoloji mübarizə aparmalı olan, lakin reallıqda daha çox öz aralarında didişən, siyasi cəhətdən zəif, kəmiyyət baxımından çoxsaylı siyasi, ictimai qurumların üzvləri olan azərbaycanlılar həmin çərçivədə fəaliyyət göstərdiklərindən rejimin siyasətində baş verən sosiallıqdan millətçiliyə keçidə lazımi reaksiya verə bilmədilər və verə də bilməzdilər.
Çünki qeyd edildiyi kimi, onlar bütün spektrlərdə təmsil olunsalar da təmsil etdikləri sosial qrupların, siyasi qurumların idealları və eləcə də həmin qurumların köməyi ilə öz şəxsi maraq və mənafeləri uğrunda mübarizə aparırdılar. Sosialist düşərgəsinin süqutu, suverenlik ideyasının yenidən canlanması, dünyanın böyük bir hissəsində etnik proseslərin siyasi aspektinin ön plana çıxması tarixən sosial-siyasi fəallığı ilə fərqlənən cənubi azərbaycanlı siyasi qüvvələrin tədricən etnomillətçi mövqeyinə keçməsini sürətləndirdi. 1989-cu il dekabrın ilk iki həftəsində Sovet-İran sərhəddinin hər iki tayında azərbaycanlılar toplaşır, tonqallar yandırır, “Cənubi və Şimali Azərbaycanın vəhdəti” şüarlarını qaldırmaqla bir-birilə əlaqə yaratmağa səy göstərirdilər. Arazın İran sahilindəki azərbaycanlılar Sovet Azərbaycanındakı qardaşlarının hisslərinə Azərbaycan türkcəsində şüarlar səsləndirməklə cavab verirdilər.
31 dekabr 1989-cu ildə azərbaycanlılar Sərhəd hərəkatı-milli həmrəylik aksiyası (ilk olaraq SSRİ-İran sərhəddinin Naxçıvan Muxtar Respublikasından keçən hissəsində başlandı) keçirərək sərhəd dirəklərini sökməyə başladılar (25 dekabr 1991-ci ildə Azərbaycan parlamentinin qərarı ilə 31 dekabr Dünya Azərbaycanlıların Həmrəyliyi Günü elan olundu). Onilliklər ərzində bir-birindən ayrı düşmüş şimallı-cənublu azərbaycanlılar Araz çayı üzərində qovuşdular. 1990-cı il yanvarın 18-də 5000-dən çox, 20-21 yanvarda isə 20 000 azərbaycanlının İran sərhəddini keçdiyi qeyd edilir. Əsas olan odur ki, hər iki taydakı fərqli sosial-mədəni inkişaf səviyyəsinə, sosial tərbiyəyə, fərqli ictimai baxışlara, davranışa malik azərbaycanlılar özlərini eyni kökdən olan millət kimi görürdülər.
Yeganə
Hacıyeva
Xalq Cəbhəsi.-
2017.- 29 dekabr.- S.14.