Bayatı şəklində deyilən laylalar

Ailədə uşağın doğulması nəslin davamı kimi qiymətləndirilib və həmişə şadyanalıqla qarşılanıb. Heç təsadüfi deyil ki, toy günü oxunan mahnılarda, icra olunan bir sıra rituallarda da gəlinə övlad arzulanır. Məsələn:

Anam, bacım, qız gəlin,

Əl-ayağı düz gəlin.

Yeddi oğul istərəm,

Bircə dənə qız, gəlin.

Və yaxud gəlin bəy evinə gəlib oturan kimi tez onun qucağına oğlan uşağı verirlər və s. Təbriz yaxınlığında yerləşən Heriski kəndində qız gəlin köçəndə onun cehizinə bir gəlincik də qoyardılar. Bu gəlinciyə amağa deyərdilər. Sibir türklərində qadın əcdada emeqe/əməqə deyirmişlər. Bu, ulu ananın simvoludur. Qadın nəsli xəttiylə gəlirmiş. Digər tərəfdən də gəlinin cehizinə gəlinciyin qoyulmasını yeni evlənən cütlüyə övlad arzusu kimi də yozmaq olar.

Azərbaycanda uşağın doğulması ilə bağlı silsilə mərasimlər başlayır; uşaq görməsi, uşağın və zahının qırxının tökülməsi, süd dişinin çıxması ilə bağlı hədiyin bişirilməsi, qırx tükünün qırxılması, oğlan uşaqlarının sünnət olunması və s. Bütün bu mərasimlərin keçirilməsi, orada icra olunan ritualların bolluğu onu göstərir ki, türklər ailədə uşağın doğulmasına və yaxşı tərbiyə almasına nə qədər həssasdırlar. Uşağın yaxşı yetişməsində laylaların da əvəzsiz rolu var. Layla ana ilə uşaq arasında ilk ünsiyyət vasitəsidir. Layla övladla onun nəsil şəcərəsi, soykökü arasında bir bağ yaradır. Laylaların insanın mənsub olduğu millətlə əlaqəsinin tarixdə də örnəkləri var. Heç təsadüfi deyil ki, ukraynalıları assimilyasiya etmək istəyən rus çarı Yelizaveta heç nəyin kömək etmədiyini görəndən sonra əmr verdi ki, onlara xalq mahnılarını və beşik nəğmələrini oxumaq yasaqlansın. Məhz bu göstərişin icrasından sonra ukraynalıları slavyanlaşdırmaq mümkün oldu. Görkəmli yazıçı Çingiz Aytmatov da özünün məşhur “Əsrə bərabər gün” romanında verdiyi “Manqurt” əfsanəsində laylanın insan həyatında oynadığı rolu bədii dillə çox gözəl canlandırıb. Nayman ananın manqurta çevrilmiş övladına keçmişini xatırlatmaq istəyi uğursuzluqla nəticələnəndən sonra hər şeydən əli üzülən bədbəxt ana oğlunun başını dizlərinin üstünə alıb ona layla çalmağa başlayır. Məhz bu zaman “manqurtun soyuq, heç nə ifadə etməyən üzündə ilıq bir təbəssüm oyanır”. Yəni layla insana kimliyini, hansı millətin övladı olduğunu xatırlatmaq gücündə olan ən qiymətli dəyərlərimizdən biridir.

Azərbaycan laylalarını nəzərdən keçirərkən görürük ki, onların böyük bir qismi bayatı formasında deyilir. Bu bayatıların bəzən mətninin içində laylay kəlməsi ilə qarşılaşırıq. Yəni bu mətnlərdə işlədilən laylay sözü bayatının ayrılmaz tərkib hissəsidir. Əgər onları bayatının içərisindən çıxarsaq, mətnə xələl gələr:

Laylay, beşiyim, laylay.

Əvim-eşiyim, laylay.

Sən get şirin yuxuya,

Çəkim keşiyin, laylay.

Laylay dedim ucadan,

Ünüm çıxar bacadan.

Allah səni saxlasın,

Hər dərtdən, qızılcadan.

Bəzən də bayatının mətnində laylay sözünə rast gəlmirik. Amma söyləyici bu mətni bizə layla nümunəsi kimi söyləyib. Əslində söyləyicinin təqdimatı olmasaydı belə, mətnin məzmunu da onun beşik başında deyildiyini göstərir.

Karvan gedər enişə,

Yükü dönər yemişə.

Yasdığında gül bitsin,

Döşəyində bənöşə.

Söyləyici, demək olar ki, söylədiyi hər laylanın sonuna “Laylay, balam, a laylay” nəqarətini artırır. Bəzən oxşamaların yerinə görə bayatı kimi deyilməsinin, bəzən də bu prosesin əksinin şahidi oluruq. Yəni konteksindən asılı olaraq bayatının funksiyası dəyişə bilir. Başqa sözlə desək, konteks funksiyanı şərtləndirən başlıca amil kimi çıxış edir. Məsələn, aşağıdakı bayatı beşik başında oxunan zaman layladırsa, uşağı əzizləyən zaman oxşamaya çevrilir:

Bir balam, bircə balam,

Gül balam, gülcə balam.

Gümüş nədi, qızıldı,

Qızıldan külçə balam.

Xalq inanclarına görə, gümüş oğlanı, qızıl da qızı simvolizə edir. “Qız qızıla dönübdü, yox xəbəri oğlanların” və yaxud “Qız qaldıqca qızıla dönər” deyimləri də qızılın qızın simvolu kimi işlənməsindən xəbər verir. Folklor toplamaları zamanı dəfələrlə müşahidə etmişik ki, insanın keçirdiyi həyat tərzi, həyatında baş verən hadisələr bu və ya digər formada söylədiyi mətnlərə də təsir edir. Söyləyici istər-istəməz bundan yan keçə bilmir. Erməni zülmü nəticəsində yerindən, yurdundan aralı düşmüş insanların dedikləri bütün folklor nümunələrində gördükləri vəhşətin izləri və vətən həsrəti açıq-aydın duyulur. Onlardan qeydə aldığımız laylaların da bir qismi bu nisgili daşıyır:

Aran yerin arpası,

Laylay balam, a laylay.

Qərif qızın körpəsi,

Laylay balam, a laylay.

Qarabağın dağlıq və səfalı ərazilərindən gəlib nisbətən aranda və isti ərazidə yerləşən qaçqın baba öz nəvəsini ürək ağrısıyla “aran yerin arpası” adlandırır. Xalq inanclarında bir qayda olaraq, arpa oğlanın, buğda qızın simvoludur. Qarabağlılardan qeydə aldığımız bir inanca görə, oğlan uşağının qırxını tökən zaman suya 40 dənə arpa dənəsi, qız uşağını qırxdan çıxaran zaman suya 40 dənə buğda dənəsi atırlar. Və yaxud Şəki rayonunun Göynük kəndlərində “Oğlan uşağı gündə bir arpa dənəsi boyda, qız uşağı gündə bir buğda dənəsi boyda böyüyər” deyirlər. Burada dediklərimizdən belə bir nəticə çıxara bilərik ki, bu layla oğlan uşağının beşiyinin başında oxunan layladır. Bununla yanaşı, söyləyicinin xarakteri də onun hansı tipdə folklor nümunəsini deyəcəyini şərtləndirən əsas amillərdən biridir. Baməzə söyləyicilərin oxuduqları laylaların, söylədikləri oxşamaların mətnləri də yumoristik biçimdə olur. Məsələn, Şəkidən qeydə alınmış layla və oxşamalarda Şəki yumorunun təzahürlərinə rast gəlirik:

Laylası var – aşı, daşı,

Məməsi var – mərmər daşı.

Körpə balam cənnət quşu.

Anası qaravaşı, atası çöllər quşu.

Layla, balam, layla.

Ana və atanın qaravaş, çöllər quşu şəklində simvolizə edilməsi valideynlərin övladın xidmətçiləri olmasına bir işarə kimi də dəyərləndirmək olar. Eyni laylanın digər variantında isə uşağın atası “bəylər başı”, anası “xanımlar yoldaşı” kimi dəyərləndirilir:

A laylay, bala, laylay.

Körpə quzum, laylay,

Laylay, balam, laylay.

Laylayim aşə-aşə,

Beşiyi mərmər daşə.

Atası beylər başi,

Anası olsun xanımnar yoldaşi.

Laylay, balam, laylay, laylay, balam, laylay.

Laylay, balam, yatasanı.

Qızılgülə batasan.

Bu oxşamada xoruzun oğlanın, fərənin qızın simvolu olması açıq-aydın duyulur. Eyni zamanda burada oxşamanı deyənin arzusunu dilə gətirməsi ilə yanaşı, müsəlman psixologiyasını da görürük. Yəni mən oğlan övladı istəmişdim, amma Allahın verdiyinə şükür. Simvolların işləndiyi bayatı nümunələri Azərbaycan folklorunda çoxdur. Həmçinin bayatı formasında deyilən, bəzən də deyilməyən layla və oxşamalarda da simvolların işlədilməsi ilə kifayət qədər rastlaşırıq. Aşağıda verdiyimiz oxşama nümunəsi bayatı formasında deyilməsə də, oradakı simvollar eyni semantik cərgədə dayanır və paralelizmin ünsürlərinə çevrilir:

Dağda darılar,

Sünbülü sarılar,

Qoca qarılar,

Bu balama qurban.

Dağdakı darıları, sünbülü sarıları və qoca qarıları psixoloji paralelizmin ünsürləri də adlandırmaq olar. Yəni sünbülün saralması ilə insanın qocalması arasında bir bənzərlik verilərək, hər şeyin yaşlısı körpə balaya qurban edilir. Ahısqa türklərinin də folklorunda bayatı formasında deyilən nənnilər geniş yayılmışdır. Maraqlı burasıdır ki, onlardan qeydə alınmış nənnilər arasında süjetli nənnilərə də rast gəlinir. Onlardan biri belədir: “Poşalar (dilənçilər )bir dəvəyə uşağı mindirib bir meşə ilə gedirmişlər. Ağac uşağın qundağına ilişir, uşaq qalır. Gəlin qayınatası ilə söyləmirmiş. (Ümumiyyətlə, ahısqalılarda gəlin qayınata, qayınana, qayın ilə danışmazmış). Gəlin utanır, deyə bilmir ki, uşaq qaldı. Başlayır ağlaya-ağlaya nənni deməyə. Qayıdıb baxırlar ki, uşağı qarğa-quzğun öldürüb”.

Küknar, dalın qırılsın,

Dibə balta vurulsun.

Dibində yavrum bulunsun,

Nənni, yavrum, nənni,

Nənni körpəmə, nənni.

Sənə nənni diyamadim,

Yavru tatli, doyamadim.

Gəlin idim, diyamadim,

Nənni, yavrum, sənə nənni,

Nənni, körpəm, sənə nənni.

Bölgələrimizdə həmçinin nəsr formasında deyilən laylalarla da üzləşirdik. Həmin nümunələrdə söyləyicinin arzuları ilə yanaşı, onun durumu da öz əksini tapıb: “Laylay, laylay, balam, laylay, laylay, laylay. Bala, diyirəm, səni böödərəm, ərsiyə getirərəm, oxudaram, bi məkana çıxardaram səni. Yuxla, balam, laylay. Şirin yuxuyə get, balam, laylay. Bala, anan çox fəqir olufdu, yoxsul olmuşəm. Sizə üreyim isdiyənnəri eliyə bilməmişəm. Laylay, balalarım, laylay, laylay, laylay. Bala, get şirin yuxuyə. Mən durum gidim işimin üsdünə. Atan gələr, üreyınız isdiyənnəri getirər iş yerinnən. Laylay, balalarım, laylay, laylay”.

Layladan danışılanda ilk əvvəl yada beşik başında oxunan nəğmələr düşsə də, bu terminə həm də yasda deyilən bayatılarda rast gəlirik. Buradan belə bir qənaətə gəlmək olar ki, bu xalq dünyaya gələnini layla ilə qarşılayır, dünyadan gedənini də layla ilə yola salır:

Ay laylay, belə laylay,

İlləllah belə laylay.

Heç bəndələr çalmasın,

Siz çaldınız belə laylay.

Bölgələrimizdə folklor toplayarkən laylanın daha çox qadınlar tərəfindən söylənildiyini gördük. Bununla yanaşı, hərdənbir layla deyən kişi söyləyicilərlə də rastlaşdıq, ancaq onların repertuarı qadın söyləyicilərlə müqayisədə çox kasıbdır. Sonda böyük təəssüf hissi ilə qeyd edək ki, hazırda layla söyləyən insanların, demək olar ki, hamısı yaşlı qadınlardır. Onlar da laylaları daha çox şeir kimi deməyə meyillidirlər. Hərdənbir bizim xahişimizdən sonra laylaları xüsusi avazla oxuyurdular. Gənc qadınlar artıq beşik başında layla demirlər. Bu da çox yaxın gələcəkdə milli sərvətimiz olan laylaların tamamilə unudulmasına gətirib çıxaracaq.

Ləman VAQİFQIZI

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, dosent

Xalq cəbhəsi 2017.- 1-3 iyul.- S.14.