“Şah İsmayıl” dastanının yayılma arealı

2-ci yazı

1828-ci ildə Azərbaycanın Rusiya imperiyası tərəfindən işğalından sonra mədəni irsimizin toplanmasında və nəşrində yeni mərhələ başlayıb. Folklor irsimizin toplanaraq SMOMPK məcmuələrində nəşri bunun tipik nümunəsidir. Məhz “Şah İsmayıl” dastanının ikinci nəşrinə biz bu məcmuədə (təəssüf ki, dastanımızın ilk nəşri rus dilində oldu) rast gəlirik. Dastan məcmuənin III və VII buraxılışlarında nəşr edilib. Bu barədə türkiyəli tədqiqatçı Pr.dr.Tuncer Gülensoy da “Şah İsmayıl” dastanının 1883-cü ildə rus dilinə tərcümə edilərək nəşr edildiyini yazıb. III buraxılışda nəşr edilmiş variant Salahlı kənd orta məktəbinin müəllimi B.Veniaminov tərəfindən toplanılıb. VII buraxılışda isə çox təəssüf ki, dastan erməni nağılı kimi çap olunub. Bunun isə köklü səbəbləri var. Məlumdur ki, “Şah İsmayıl” dastanı birmənalı olaraq Azərbaycan xalqının bədii təfəkkürünün məhsuludur və bütün müstəvilərdə etnosun düşüncəsini ifadə edir. Məcmuədə nağıl kimi qeyd olunmanı təsadüfən və yazıya alanın qüsuru kimi qəbul etmək olar. Digər istiqamətdə XIX yüzillikdə dastan, nağıl, hekayə terminlərinin eyni məzmunu işarələməsi ilə bağlı kifayət qədər faktlar var. Bu səbəbdən də mövcud nəşr nümunələrindəki vəziyyəti belə şərh etmək olar:

1. Variantlar yalnız təhkiyə formasında verilib. Nəzm hissə tərcümə edilməyib. Nəzərə alsaq ki, məcmuələrdəki materialları əmək, bədən tərbiyəsi müəllimləri toplayıb, onda məsələnin mahiyyəti daha da aydınlaşar.

2. XX əsrin 50-ci illərinə qədər dastanlar (“Koroğlu” dastanı istisna olmaqla) nağıl adlandırılıb. Folklorşünas M.H.Təhmasib dastan sözünün bir termin kimi məna anlamını və sinonimik sistemini şərh edərək yazır: “İstər yazılı, istərsə də şifahi ədəbiyyatımızda dastan daha çox ədəbi istilah kimi işlədilmiş və müxtəlif mənalar daşıyıb.

“Müxtəlif əsrlərin əlyazmalarında qeyd olunmuş qoşmaları nəşr etmək – onları oxucuların və tədqiqatçıların istifadəsinə vermək deməkdir. Heç bir yerdə qələmə alınmayıb, ancaq hafizələrdə yaşayan əsərləri toplayıb nəşr etmək isə onları unudulmaq, itib-batmaq təhlükəsindən xilas etmək deməkdir”. Bu sözlər “Nəcib məqsəd, gözəl nəticə” adlı məqalədə M.H.Təhmasib tərəfindən Hümmət Əlizadəyə ünvanlanıb. Çünki H.Əlizadə “Şah İsmayıl” dastanının nəşri tarixində böyük rol oynayaraq, bu dastanı itib-batmaq təhlükəsindən xilas edib. Variantın dilimizdəki ilk əlyazması ona məxsusdur. Görkəmli folklorşünas əlyazmanı 1928-ci ildə Tovuzda Aşıq Mirzədən toplayaraq 1929-cu ildə “Azərbaycan el ədəbiyyatı”, 1937-ci ildə isə “Dastanlar və nağıllar” kitabında nəşr etdirib. Dastan bəlli süjet xəttindən, bəlli motivlərdən, hadisələrdən ibarətdir.

Dastanın sonrakı nəşri Əhliman Axundova məxsusdur. Ə.Axundov “Şah İsmayıl” dastanını 1961-ci ildə “Xalq dastanları”, 1967-ci ildə isə “Azərbaycan dastanları” kitabında nəşr etdirib. Bəhlul Abdulla “Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri” kitabında “Şah İsmayıl” dastanı ilə bağlı görülən işləri təhlil edərək yazır: “Folklorşünas Əhliman Axundov dastanın daha mükəmməl variantını Zəyəmdə Aşıq Alıdan toplayıb”. Fikrimizcə, həm Hümmət Əlizadə, həm də Əhliman Axundov tərəfindən toplanan variantlarda məzmun, quruluş, hadisələrin gedişatı, dastanı bəzəyən şeirlər demək olar ki, bir-birinin eynidir. Yalnız bir-iki şeirdə çox cüzi fərq vardır ki, bu fərq də aşağıdakılardan ibarətdir. Həm Hümmət Əlizadə, həm də Əhliman Axundov tərəfindən toplanan variantlarda məşhur “Bənzəməz” şerinə nəzər salaq.

I bənd

Hurilər, pərilər yığılıb bağa,

Heç birisi Gülüzara bənzəməz.

İşvələri, qəmzələri, nazları,

Heç birisi Gülüzara bənzəməz.

II bənd

Kimi al geyinib, kimi qırmızı,

Kimi gül düşürür, kimi nərgizi,

Hamıdan göyçəkdir vəzirin qızı,

Heç birisi Gülüzara bənzəməz.

III bənd

Şah İsmayıl yandı-yandı tutuşdu,

Yığılan gözəllər bizə gülüşdü,

Gülşən bağçasın gülgülə düşdü,

Heç birisi Gülüzara bənzəməz.

Həmçinin Əhliman Axundovun variantındakı “Yar otağa qədəm basa” misrası Hümmət Əlizadənin variantında “Ağ otağa qədəm basa” kimi verilib.

Dastan Bəhlul Abdullanın redaktorluğu ilə 1987-ci ildə “Azərbaycan ədəbiyyatı inciləri” kitabında nəşr edilib. Kitabın sonunda Bəhlul Abdulla bu va¬riantın Əhliman Axundovun nəşrinin təkrar nəşri olduğunu qeyd edir. Daha sonra dastan Ayaz Vəfalı tərəfindən, təkrarən Bəhlul Abdullayev tərəfindən, eləcə də AMEA-nın Folklor İnstitutunun xətti ilə dəfələrlə nəşr edilib. Dastanın lerikli Aşıq Qurbanəlidən və Laçından toplanmış variantlarının bəzi nəzm parçalarına Folklor kitablarında rast gəlinir, lakin həmin variantların harda olması məlum deyil. Dastan sonuncu dəfə 2011-ci idə Folklor İnstitutunda Azərbaycan Folklor Külliyyatının XXII cildində nəşr edilib.

“Şah İsmayıl və Gülüzar xanım” dastanı ermənilər tərəfindən də xüsusi marağa səbəb olmuş və müxtəlif səviyyələrdə nəşr edilib. Erməni əlifbası ilə dastan ilk dəfə 1871-ci ildə İstanbulda, Hovsep Kafavyanın mətbəəsində Azərbaycan dilində nəşr edilib. “Şah İsmayıl” dastanının erməni dilinə tərcüməsi ilə bağlı professor İsrafil Abbaslı “Azərbaycan dastanlarının yayılması və təsiri məsələləri” (1) kitabında geniş məlumat verib. Əlyazmanın ermənicə Həllac oğlu, N.Kalaşev kimi variantları olub. Dastanın erməni dilinə tərcümə edilmiş ilk variantı Civaniyə məxsus olub. Civaninin vəfatından sonra dastanı Ağek Mxitaryan erməni dilinə tərcümə edərək nəşr etdirib. İ.Abbaslı qeyd edib ki, dastanın həm nəzm, həm də nəsr hissəsi erməni dilinə tərcümə edilib. “Şah İsmayıl”ın ermənicəyə tərcümə olunmuş hər iki çapı xalq romanının Azərbaycan-Türk variantına istinadən hazırlanıb”. Buna görə də orijinalla tərcümə arasında əsaslı fərq nəzərə çarpmadığını qeyd edən İ.Abbaslı kitabda variantların dilimizdə qısa məzmununu verib. Məzmunlara nəzər saldıqda eynilikləri (övladsızlıq, səyahət, pirani qoca, mübarizə) aydın görə bilirik. Yalnız Civani öz tərcüməsinə cüzi əlavələr edib. Tərcümələrdə də qəhrəmanın atının adı Qəmərdaydır. Türk və Təbriz variantında olduğu kimi, İsmayılın təhsilini Daniel verir. Əlyazmalarda Azərbaycan variantlarından fərqli olaraq buta motivinə rast gəlirik (buta motivi yalnız dastanın türk variantındadır). Gülpərinin adı Pəri kimi verilmişdir. Hər iki tərcümə xoş ovqatla tamamlanır.

Nəzm sistemində də şeirlər digər variantlarla eynidir. İsrafil müəllimin tərcümə etdiyi nəzm parçası ilə digər variantdakı nəzm hissəsini müqayisə edək:

Şah İsmayıl eşqə yandı, tutuşdu,

Qızlar ilə halallaşdı, görüşdü.

Gülşən bağçasına vəlvələ düşdü,

Heç birisi Gülüzarə bənzəməz.

Şah İsmayıl yandı-yandı, tutuşdu,

Kızlar ile helallaşdı, görüşdü.

Gülşen bağçesine velvele düşdü,

Heç birisi Gülüzare benzemez.

İ.Abbaslı bu tərcümələrə münasibət bildirərək bir məqamı xüsusi olaraq qeyd edir: “Hər iki tərcümənin həm müsbət keyfiyyətləri, həm də çatışmayan cəhətləri çoxdur. Lakin ümumilikdə götürülərsə xalq romanı bütün məzmun və məna incəliyi, mündəricəsi ilə öz ifadəsini erməni dilində tapa bilib.

“Şah İsmayıl” dastanının erməni sənətkarlarının tərcümə-təbdili ilə yayılması bu əsərin ermənilər arasında nə dərəcədə sevildiyini, yalnız şifahi dinləmələrdə deyil, həm də yazılı tərzdə əldən-ələ gəzdiyini, geniş oxucu kütləsinin istəyini qazandığını təsdiq edir”. Dastan təkcə Qafqazda deyil, həm də Kiçik Asiyada da xüsusi marağa səbəb olub, auditoriyanın rəğbətini qazanıb.

“Şah İsmayıl” dastanına, nəinki, Azərbaycan folklor məkanında, hətta türk folklor mühitində də genişliklə təsadüf olunur. Türk folklor arealında “Şah İsmayıl” həm osmanlı türkcəsi, həm də latın qrafikasında nəşr edilib. Dastanın Osmanlı türkcəsi ilə nəşr edilmiş variantlarının ortaq xüsusiyyətləri bəzi kiçik fərqlər nəzərə alınmazsa, demək olar, hamısının bir qaynaqdan qidalanaraq kiçik fərqlərlə fərqlənməsidir. Nüsxələr arasında hadisələrin gedişatında, quruluşunda, şeirlərin sırasında elə də böyük fərqlər yoxdur. Əlyazmalar içərisində ən qədimi “Tophane-i Amire” mətbəəsində 1855-ci ildə nəşr edilmiş nüsxədir. Əlyazma daşbasma üsulu ilə basılıb. Nüsxə 40 səhifədən ibarətdir. 37 və 38-ci səhifələr yoxdur. Dastana uyğun minatür şəkillər də var. Onu da qeyd edək ki, 1855-1924-cü illərdə dastanın daşbasma və əlyazma şəklində 25-ə qədər nüsxəsi tapılıb.

İkinci bir nüsxə 1912-ci ildə çap olunmuş 40 səhifəlik nüsxədir. Kitabın içində cizgi tipli rəsimlər də var. Dastanın məzmununda ciddi fərq yoxdur. Osmanlı türkcəsində yazılan digər bir nüsxə Əbul Qasım Firdövs tərəfindən 1916-cı ildə işıq üzü görüb. Mətbəə hərfləriylə çap edilən dastanda hekayənin dili və üslubu dəyişdirilib, roman halına salınıb. Bu nüsxə Türk folklorunda romanlaşdırılmış ilk mətnlərdəndir. 64 səhfiədən ibarət olan variant Osmanlı türkcəsində adı olan yeganə variantdır. Latın qrafikasıyla nəşr edilmiş dastanların qaynağı haqqında demək olar ki, heç bir məlumat yoxdur. Belə ki, dastanların naşirləri kitabların girişində heç bir ön söz qoymayaraq dastanları öz adlarıyla nəşr etdirmişdilər. Türkiyədəki daşbasmaların dilini düzəldərək çap edilən ilk kitab 1931-ci ildə Süleyman Tevfik Özdoroğlunun əməyinin məhsuludur.

Latın qrafikası ilə “Şah İsmayil” dastanın nəşrində Muharrem Zeki Korgunalın da əməyi olub. Dastan 56 səhifədən ibarətdir. Digər bir variant Səlami Münir Yurdatap tərəfindən yazıya alınıb. Dastan 63 səhifədən ibarətdir. Yurdatap hadisələrin gedişatına bir çox dəyişikliklər edərək, dastanı hamının anlaya biləcəyi sadə bir dilə çevirib. Variantdakı şeirlərə isə heç bir müdaxilə olunmayıb.

Latın qrafikasıyla nəşr edilən növbəti nəşrin müəllifi Rezzan Güneydir. Dastanın süjet xəttində, hadisələrin gedişatında ciddi fərq yoxdur. Dastanın toplanmasında və nəşrində Pertev Naili Boratavın rolunu xüsusilə qiymətləndirmək lazımdır. Belə ki, Ankara Unversitetinin Dil və Tarix, Coğrafiya fakültəsinin folklor arxivində “Şah İsmayıl” adını daşıyaraq qorunan altı variantdan üçü P.N.Boratav tərəfindən toplanıb.

Kəmalə İsmayılova

Araşdırmaçı

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 8 iyul.- S.14