Xəlil Rzanın sənət missiyası

2-ci yazı

X.Rza məsuliyyətli orijinal şair olduğu kimi, həm də məsuliyyətli, yaradıcı mütərcimdir. Onun bu və ya digər orijinal mətnin üzərində işi nəinki saatlarla, həm də günlərlə, aylarla, hətta illərlə davam edir. Bunu «Gözlə məni» şeirinin ikinci tərcüməsi də yaxşı sübut edib. Yuxarıda qeyd etdik ki, ikinci tərcümə bir sıra xüsusiyyətləri ilə səciyyəvidir. Birinci, orijinalın formal – struktur tərəfi tərcümədə fərdi yaradılır, ikinci, tərcüməyə orijinal mətndəkinə uyğun bəzən ifadələrin ekspressiyasını gücləndirən ifadələr əlavə olunur, üçüncü, tərcümə mətni sanki klassik ədəbiyyatımızda özünə çoxdan yer almış beytlərin vasitəsi ilə daha dolğun verilir və şeir daha yaxşı «həzm» edilir.

X.Rza orijinalın heç də bütün söz və ifadələrini qoruyub saxlamaq məqsədi güdməyib. O, əsgərin sevgilisi ilə görüşəcəyi günün gələcəyinə oxucunu inandırır. Bununla belə o, orijinalın Azərbaycan oxucusuna yaxınlaşması üçün öz arsenalında olan sərbəstlikdən istifadə etsə də, volyuntarizmə yuvarlanmır. Mütərcimin «желтые дожди» ifadəsini «zərdab yağışlar» kimi verməsi birinci tərcümədə yer almış «özgələri» ifadəsinin ikincidə «başqaları» ilə əvəzlənməsi, yaxud orijinaldakı «Выпьют горькое вино/ На помин души…/ Жди. И с ними заодно/ Выпить не спеши» misralarının «Acı şərab içənlər qoy yad edib məni,/ Yox, tələsmə qaldırmağa sən piyaləni» şəklində tərcümə etməsi «Gözlə məni» şeirinin tərcüməsinə yeni rəng qatır. Şeirin tərcüməsində ekspressiya daha da güclənir və «Кто не ждал меня, тот пусть/ Скажет: «Повезло» - tərcümədə «Dözməyənlər qoy dözməsin, daş ömrüm-günüm» kimi oxucuya çatdırılır. İkinci tərcümədə orijinal mətnə nisbətən bir neçə söz və ifadə artıq işlədilsə də (“acığına dönəcəm, gülüm, daş ömrüm - günüm, dönmədim külə, piyaləni, qolum - qanadım” və s.), qarşımızda mükəmməl tərcümə nümunəsinin yaradılması şübhə doğurmur.

«Gözlə məni» şeirindəki orijinalda tez-tez təkrarlanan «Жди меня, и я вернусь», yaxud «Жди» sözləri və ifadələri olduğu kimi tərcümədə də maraqlı poetik mənzərə yaradır. Orijinal mətndə olduğu kimi tərcümə mətnində də «Gözlə məni», «Gözlə» ifadələrində şeirin başlıca emosional məna yükü əksini tapır. Söz və ifadələrin belə sintaktik hərəkəti şeirə maraqlı nəğmə ritmikliyi gətirir. Şeirin tərcüməsi K.Simonovun əksər poetik priyomlarını uğurlu saxlamaqla, orijinalın ruhunu onun özəl xüsusiyyətlərinə uyğun yaradır.

X.Rza bir tərəfdən bütün mütərcimlik praktikasında orijinala yaxından bağlılığı nümayiş etdirirsə, digər tərəfdən, orijinal mətnlə «sərbəst» davranmağı sevir. Belə sərbəstlik ona heç də orijinal mətndən kənarlaşmağı diktə etmir. Bu, nəinki ona tərcümə etdiyi şairin özünəməxsusluğunu dərk etməyə, həm də orijinalın koloritini saxlamağa imkan verir. Yeri gəlmişkən qeyd edək ki, K.Simonov lirikası ona qədərki klassik rus poeziyasından qaynaq alaraq inkişaf edib, mövzu, məzmun və forma cəhətdən xüsusilə zənginləşib. Əlbəttə, X.Rza lirikası da öz xüsusiyyətlərinə görə Nizami, Füzuli, Vaqif poeziyasından güc almış və formalaşıb. Yəni hər iki şairin yaradıcılığına milli poetik ənənə kifayət qədər təsir göstərib. Elə buna görə də hər iki şairin yaradıcılığında romantik vüsətlə, realist cizgilər qarşılıqlı şəkildə yaşamaqdadır. Bu, hər iki şairin yaradıcılığının danılmaz xüsusiyyətləridir. K.Simonov kimi X.Rza da tərcümə zamanı məhz bu iki qütbü saxlamağa çalışıb.

Məlum olduğu kimi, hər hansı tərcümə nə qədər dəqiq və orijinala yaxın olsa da, o əslin yaradıcılıqla yaradılması nəticəsində zühur edir. Özgə milli zəminə düşməklə, orijinal mütləq transformasiyaya məruz qalır. Lakin belə transformasiya iki istiqamətdə gedə bilir. Birinci halda orijinal daha böyük dəqiqliklə digər dildə yaradıcılıqla ortaya qoyulur və bu orijinala heç bir xələl gətirmir, başqa bir halda isə o arzuolunmaz dəyişikliklərə məruz qalmaqla, əsərin məna və mahiyyətinə xələl gətirir. Birinci yol nə qədər əsaslı və özünü doğruldursa, ikinci yol o qədər əsassız və təhlükəlidir.

X.Rza K.Simonovdan etdiyi «Gözlə məni» şeirinin tərcüməsinin təhlili göstərir ki, onun üçün birinci yol xarakterikdir və məhz burada X.Rza tərcüməçilik istedadı və bacarığı öz əksini tapır.

K.Simonovun «Gözlə məni» şeiri bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqə və vəhdətdə olan ritm, melodiya, arxitektonika, üslub, məna, obraz, emosional məzmun (bu cəhət özünü şeirdə daha yüksək şəkildə əks etdirir – N.T.) və onların qarşılıqlı münasibətlərində daha qabarıq şəkildə büruzə verir və bu elementlər oxucu təfəkküründə sintetik effektə hesablanır. X.Rza ikinci tərcümədə orijinalın məzmununu daha böyük dolğunluqla yarada biləcək tərcüməyə üstünlük verib. Belə olduqda tərcümənin estetik və idraki əhəmiyyəti də önəmli olur. X.Rza ikinci tərcümədə orijinalın vərdiş olunmuş arxitektonikasını pozsa da, onun səslənməsini, ritmini, intonasiyasını yetərincə adekvat yaratmağa imza atıb.

Nəinki bütün poetik nümunələrdə, həm də K.Simonovun «Gözlə məni» şeirində ritm kifayətqədər dolğun eşidilir. Tanınmış tərcümə nəzəriyyəçisi və praktiki Mixail Lozinski «Şeir tərcüməsi sənəti» məqaləsində ritmin aşağıdakı əhəmiyyətinə diqqət çəkir: «Ritm poeziyanın ən dərin, ən mühüm təşkiledici başlanğıcıdır. Ritmin çoxtərəfliliyi…, müxtəlifliyi bizə müxtəlif cür təsir edir və təsadüfi deyil ki, şairlər özləri üçün lazımi deyimi bu və ya digər ritmik qiyafəyə bürüyürlər… Şair-mütərcim hər şeydən öncə tərcümə etdiyi şeirin ritmini yaratmağı bacarmalıdır». Yəqin elə buna görə də X.Rza belə bir magistraldan çıxış edərək K.Simonov şeirinin ritmini doğru-düzgün verməyə çalışıb. Mütərcim sanki bilirdi ki, şeir tərcüməsində ritmin seçilməsi tərcümənin çıxış nöqtəsidir, lakin ritmin yaradılması da adi, sıradan olan məsələlərdən deyil. Məsələn, orijinaldakı:

Жди, когда наводят грусть

Желтые дожди,

Жди, когда снега метут,

Жди, когда жара,

Жди, когда других не ждут,

Позабыв вчера.

- misralarını X.R.Ulutürk birinci tərcümədə:

Gözlə, kədər gətirəndə

Soyuq yağışlar.

Gözlə məni, qar yağanda

İsti düşəndə.

Gözlə, bezib özgələri

Gözləməyəndə.

- kimi veribsə, ikinci tərcümədə həmin sətirlər aşağıdakı kimi təqdim olunub:

Gözlə, kədər gətirəndə zərdab yağışlar

Qızmar gündə, qarlı gündə, dumanda-çəndə

Gözlə, bezib başqaları gözləməyəndə.

Hər iki tərcümənin nümunə gətirdiyimiz misraları yetərincə poetik olması ilə yanaşı, həm də orijinal müəllifinin ritminə X.Rza sayğı ilə yanaşmasını əks etdirir.

Akad. B.Nəbiyev X.Rzanın Musa Cəlilin «Moabit dəftəri»nin tərcüməsi ilə bağlı hələ 80-ci illərdə yazırdı ki, X.Rzanın dörd misraya məxsus dörd sözün qafiyədaşlığından əlavə «səng», «biləng», «tüfəng», «cəng» anlayışlarının yaratdığı qəhrəmanlıq ahənginə, «yağılar yadında», «dişimlə didərəm» ifadələrində yaşanan bədii alliterasiya səliqəsinə nəzər yetirərək, məzmunu qabarıq şəkildə meydana çıxaran poetik biçimin gözəlliyini qeyd edərək, «Moabit dəftəri»nin tərcüməsini tərcümə yox, həqiqi bədii möcüzə adlandırıb. Xəlil Rzanın bu yolla tərcümə etdiyi şairlərə göz işığı, ürək alovu, mənəvi qüvvət bəxş etdiyini söyləyib.

X.Rza Musa Cəlilin «Moabit dəftəri»nin tərcüməsi üzərində işləyərkən orijinalın digər məqamları ilə yanaşı, həm də tatar dilinin qafiyələrini Azərbaycan dilində qoruyub saxlamağa çalışıb. Bunu «Yalnız, yalnız azadlıq», «Son nəğmə», «Ölüm ərəfəsində», «Sevgilimə», «Sən unudarsan», «Xədicə», «Mənim nəğmələrim», «İgidlik haqqında», «Azadlıq marşı», «Dvinaya», «Bağışla, ey Vətən», «Sayıqlamalar», «Qapı ağzında», «Timolu eşq», «Birə», «Tabut», «Ana bayramı» şeirlərinin tərcüməsində yaxşı görürük. «Ana bayramı» şeirinin orijinalından bir parçasını nümunə gətirib onu X.Rza tərcüməsi ilə müqayisə edək:

Ana aldı alsu bayraknı,

Kuzen sürtte, küze açıldı.

Karşısında toraqay rətle,

Kin kükrəklə batır laçını.

X.R.Ulutürk tərcüməsi:

Ana al bayrağın ipək telini,

Sürtdü gözlərinə, gözü açıldı.

Oğlunun çiyninə qoydu əlini,

Bir az da yüksəldi onun laçını.

Parçanın tərcüməsindən göründüyü kimi mütərcim Musa Cəlilin «açıldı-laçını» qafiyələrini eynilə saxlamağa müvəffəq olub.

X.Rzanı rus, belarus, ukrayna, tatar, Şimali Qafqaz türk xalqları, Orta Asiya türk xalqları şairlərindən etdiyi tərcümələrdə orijinaldan birbaşa çevirmə daha çox düşündürüb. Mütərcimin belə tərcüməyə meylini onun «Moabit dəftəri»nin tərcüməsinə dair» məqaləsində də tapırıq. O, yazır: «Ürəyimdə qızğın bir arzu baş qaldırmışdı: Musa Cəlili ruscadan çevirmiş şairlərimizdən fərqli olaraq (Böyükağa Qasımzadə və Ələkbər Ziyatayı nəzərdə tuturdu – N.T.) görəsən bu əsərləri birbaşa orijinaldan tərcümə etmək olmazmı? Fikrimi o çağlar «Məmməd İbrahim» imzası ilə şeirlər yazan Məmməd Araza açanda sevindi və tünd qırmızı rəngli, qalın bir kitabı şəxsi kitabxanasından götürüb mənə bağışladı… İndi mənim əlimin altında bütöv bir xəzinə vardı. Lakin başqa bir canlı xəzinəni yaşadığım evdə tapdım (X.Rza o vaxtlar özünün kirayədə yaşadığı evi nəzərdə tuturdu – N.T.). Ev sahibi Fatma xanım ağbirçək və üzü nurlu bir tatar qadın idi. Evində çoxlu tatar kitabları olduğundan və «Kazan odları» jurnalına illik abunə yazıldığından anlayırdım ki, Musa Cəlili anmaqda və mənimsəməkdə, dilini və milli simasını qoruyub saxlaya bilmiş bu ziyalı qadından yardım və qüvvət almaq olar. Yanılmamışdım. Ancaq çox keçmədən bəlli oldu ki, Fatma xanım «Moabit dəftəri»ndən hər hansı şeiri həyəcansız, göz yaşı axıtmadan dinləyə bilmir… Mən sonralar görkəmli sovet yazıçısı Konstantin Simonovdan tutmuş şairin həyat yoldaşı Əminə Cəlilə və qüdrətli tədqiqatçısı Rafael Mustafinə qədər bir sıra Cəlilşünasların məqalə və xatirələrini, oçerk və monoqrafiyalarını oxuyub öyrənə bildim. Lakin açığını deyim ki, Musa Cəlil tərcüməsində heç bir qaynaq mənə Fatma xanımın göz yaşları qədər güclü təsir və yardım göstərməyib… Türkdilli xalqların ədəbiyyatları sferasında bədii tərcümənin ləyaqət meyarı olaraq bəzən vəznin, qafiyənin saxlanılmasını şərt qoyurlar. Bizcə, bu şərt heç də ləyaqət meyarı ola bilməz. Burada ləyaqət meyarı şairliyin zəruri səsidir, orijinalda əksini tapmış bədii gerçəkliyin yenidən canlandırılmasıdır».

Nizami Tağısoy

Professor

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 26 iyul.- S.14.