“Dədə Qorqud kitabı”nda işlənmiş bəzi şəxs adlarının etimologiyası

“Dədə Qorqud kitabı” qədim Türk Dünyasını hərtərəfli öyrənmək baxımından əvəzsiz mənbə rolunu oynayan elə bir monumental əsərdir ki, öz dəyərini bütün zamanlar üçün əbədi saxlayacaq. Qalın Oğuz dövlətinin, onun adlı-sanlı igidlərinin şərəfinə düzülüb qoşulmuş bu boylar toplusu gələcək nəsli torpaq, yurd sevgisi ilə yaşayıb yadelli işğalçılarla amansız mübarizəyə səsləyir, onlarda döyüşkənlik əzmi, ata-anaya hörmət, ərə sədaqət, qadına sevgi, yoldaşa qayğı kimi ülvi hisslər oyadır. Oğuz kişisi, oğuz qadını üçün şərəf sayılan məsələlərdən biri də onun adıdır. Oğuz zamanında ad (Dədə Qorqud, Qara Günə, Burla xatun, Dəmür güç, Qıyan güc, Bamsı Beyrək, Banı Çiçək, Qan Turalı Qara Günə, Burla xatun, Dəmür güç, Qıyan güc, Bamsı Beyrək, Banı Çiçək, Qan Turalı və b. ) təsadüfi verilməyib. O, bu adı daşıyan şəxsin mahiyyətini bütövlükdə ifadə edir. Bu mənada abidənin dilində işlənimiş bəzi şəxs adlarının əslinə uyğun açıqlanmadığı müşahidə olunmaqdadır.

Tarixi minillikləri aşan oğuz etnosunun yaranışından süqutuna qədərki yaşam dünyasını əks etdirən “Dədə Qorqud” eposu araşdırıldıqca ilk baxışda sadə, aydın görünən bir çox məsələlərin hələ dəqiq öyrənilmədiyi üzə çıxır. Bu baxımdan bədii mətnin sətir-sətir yenidən təhlil edilməsi göstərir ki, abidənin lüğət ehtiyatı düşünüldüyündən də qədim olub, daha əski çağlarla bağlı sözləri özündə yaşatmaqdadır. Belə sözlərin bir qrupu şəxs adlarında daşlaşmış şəkildə öz ilkin mənasını qoruyub saxlayır. Qorqudşünaslıqda fikir ayrılığı ilə müşahidə edilən antroponimlərdən bir neçəsinin etimoloji açımı üzərində dayanmaqla həmin adların qəhrəmanın xarakterinə, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyinə və göstərdiyi hünərinə uyğun verildiyini bir daha təsdiq etmək istərdik.

Qara Günə. Türk naşirləri ata və oğul münasibətlərində olub bir nəsli təmsil edən Qara Çünə, Qara Budaq antroponimlərini ayrı yazdıqları halda, Azərbaycan naşirləri bitişik yazıblar. Həmçinin ata adını O.Ş.Gökyay “Kara Güne”, M.Ergin, S.Tezcan və H. Boeschoten “Kara Göne” şəklində, H.Araslı, F.Zeynalov və S.Əlizadə, eləcə də Ş.Cəmşidov “Qaragünə” şəklində transkripsiya ediblər. Əgər “Kitab”ın dilində 25 dəfə işlənmiş “Günə” şəxs adı bütün məqamlarda təyinedici “Qara” sözü ilə işlənibsə, “Budaq” adı aşağıdakı variantlarda verilib:

1) Qara günə oğlı Qara Budaq;

2) Qara Günə oğlı Dəlü Budaq;

3) Qara Günə oğlı Budaq;

4) Qara Budaq;

5) Dəlü Budaq;

6) Budaq.

Göründüyü kimi, bu təyinedici söz Qara Günə adında antro¬ponimin ayrılmaz tərkib hissəsi kimi həmişə işlənirsə, Budaq adının əvvəlində buraxıla və yaxud “dəli” sözü ilə əvəz edilə bilir. Göstərilən variantlar və “qara” sözünün Qara Aslan Məlik, Qara Çəkür, Qara Təkür, Qara Tükən Məlik şəxs adlarının tərkibində işlənilməsi göstərir ki, Qara Günə və Qara Budaq adları ayrıca yazılmalıdır. Lakin digər adlarla müqayisədə onların işlənilmə səbəbləri fərqli amillərdən irəli gəlir.

İstər Oğuz, istərsə də yağı adlarında “Qara” sözünün işlədilməsi onların cəmiyyətdə tutduqları mövqe və yüksək vəzifə ilə bağlıdır. Ulu dilçi M.Kaşğari Xaqaniyyə xanlarına “Qara//Kara” deyilməsini xüsusi qeyd edir. Buradan anlaşılır ki, “qara” sözü şəxs adlarının əvvəlində “böyük, qüdrətli” anlamını daşıyıb. Qədim türk şəxs adlarında, o cümlədən “Dədə Qorqud” eposundakı antroponimlərdə “qara” apelyativinin bu dərəcədə geniş işlədilməsini Ə.Tanrıverdi də həmin sözün “böyük, qüdrətli, güclü” mənasını ifadə etməsi ilə əlaqələndirir. Lakin Günə və Budaq adlarında “Qara” sözünün işlədilməsi bu Oğuz igidlərinin güc və qüdrətini ifadə etməkdən əlavə, nəsildən nəsilə keçən bir əlamətin göstəricisi kimi çıxış edir. Boyların dilində Qara Günə 2 dəfə “qara buğa dərisindən beşiginiñ yapığı olan” bir igid kimi səciyyələndirilir ki, bu birləşmədəki “beşik” sözünün semantik açımı araşdırılan məsələyə bir aydınlıq gətirə bilər.

Tədqiqat göstərir ki, Ş.Cəmşidovu çıxmaq şərtilə, əksər qorqudşünaslar onu müasir anlamda şərh ediblər. Budaq kimi bir igidin atası olan azman bir kişiyə belə bir deyimin yapışdırılması Ş.Cəmşidova yersiz göründüyü üçün o, “beşik” sözünü fars mənşəli “püşək” kimi oxuyub. Əlizadə bu mülahizəyə qarşı çıxaraq yazır: “Bizə aydın deyil ki, bu söz “püşək” şəklində necə və niyə oxunmalıdır? Əvvəla, “püşək” yox, “puşak” (farsca “puşidən” feilindən) sözü mütləq “vav” hərfilə yazılır (“örtük” mənasındadır). İkincisi, mətndəki “yapıq” sözü də sadəcə “örtük” mənasındadır; (bu söz tarixən ancaq yeniçərilərdə geyilən üst geyimin adı (yapıncı) mənasında işlənmişdir). Beləliklə, həmin cümlədə “beşik” sözünü “puşak” kimi qəbul etməli olsaq, “beşiyin örtüyü” kimi məntiqsiz, mənasız birləşmə alınar. Nəhayət, “beşik” sözü dastanlarda qəhrəmanların təyin vəsflərinin bədii məntiqinə uyğundur, çünki bütün təsvirlərdə oğuz qəhrəmanlarının keçmiş həyatına işarələr var”.

Tutarlı şərhdir, lakin “beşik” sözünün Qara Günənin körpəlik dövrünə işarə kimi açıqlanması açıq qalır. Odur ki, faktlara başqa yöndən baxılmalıdır. Abidədə haqqında danışılan oğuzlar ovçuluq və maldarlıqla məşğuldurlar. Bu həyat tərzi onların dünyagörüşünə, adət-ənənələrinə dərindən sirayət edib. Ardıcıl şəkildə nəzərə çarpdırılan təsvirlərdən aydın olur ki, onlar müxtəlif heyvanların: samur, keyik, qoyun, keçi, dəvə dərisindən tikilmiş paltar geyirlər. Məsələn, Qazan xanın dayısı Aruz qoca “altmış ərgəc dərisindən kürk eyləsə, topuqlarını örtməyən, altı ögəc dərisindən külah etsə, qulaqlarını örtməyən” ərən kimi təsvir olunur. Hətta Beyrək dəvə çulu (bütöv soyulmuş dəri) geyib toya gəldikdə eyib sayılmır. Göstərilən deyimdə də Qara Günə qara buğa dərisindən “beşiginiñ yapığı”, yəni örtüyü olan bir igid kimi təqdim olunur. Lakin bu açım hələ məsələyə tam aydınlıq gətirmir. Belə ki, buradakı “beşik” sözünün özü də tamamilə fərqli mənada işlədilib.

Orxon yazılarından “Kül tiqin” və Bilgə kağan” abidələrində təkrarlanaraq işlənən aşağıdakı cümlənin tərkibində “qohum, nəsil, əqrəba” mənalı arxaik “bişük” sözü sözünə rast gəlinir: Bir kişi yanğılsar oğuşu budunu bişükünge tegi kıdmaz ermiş. Bu sözün “bisük” şəkilində transkripsiya variantına üstünlük verilməsinə baxmayaraq, əski türk əlifbasında s~ş səslərini bəzən eyni hərflə verilmə faktı, eləcə də türk dillərində kifayət dərəcədə geniş yayılmış s~ş əvəzlənməsi onun M.Ergin oxunuşunda verildiyi kimi “bişük”variantını da istisna etmir. “Bisük/bişük” variantları ilə yanaşı, bəzi mənbələrdə “nəsil” mənalı “beşik” variantının qeydə alınması bu sözlərin eyni anlamlı sözün müxtəlif fonetik şəkilləri olduğuna şübhə yeri qoymur. Deməli, şərh edilən cümlədəki “beşik” sözü müasir dilimizdə “körpə uşaqları yırğalamaq üçün yatacaq” mənasını deyil, daha qədim “nəsil” anlamını yaşatmaqdadır. Buradan belə çıxır ki, Qara Günə üst geyimi (yapığı) qara buğa dərisindən olan bir nəslin başçısıdır. Günə və Budaq ata-oğul adlarında “qara” sözünün işlənilməsi də məhz bu amillə bağlıdır. Etimoloji baxımdan tarixən həm “tərbiyə”, həm də “tərbiyə olunmaq”, “yetişmək” mənalarını bildirən “bes/bis/biş” feil-ad korrelyativ kökündən -ik/-ük şəkilçisi ilə düzəlmiş “bisük/bişük/beşik” sözü “tərbiyə edilən, yetişdirilən” anlamındadır. Maraqlıdır ki, bu qədim söz kökü müasir dilimizdə hələ də işlək olan “yetişdirmək, boya başa çatdırmaq” mənalı “bəslə-” feilinin tərkibində ilkin anlamını saxlamaqdadır.

Bu oğuz igidinin adının açımı da xüsusi maraq doğurur. “Dədə Qorqud kitabı”nda işlənmiş şəxs adlarını monoqrafik tədqiqat səviyyəsində araşdıran Ə.Tanrıverdi “Qara Günə” şəxs adını bitişik yazmaqla onu etimoloji baxımdan belə izah edir: “Qaragünə” antroponimindəki “qara” apelyativi “böyük, qüdrətli”, “günə” isə ismin yönlük halında işlənən ən böyük planet anlamlı “gün” /günəş/ mənasındadır”. Sözün mənşəyini qədim türk təfəkkürü ilə bağlayan alim onu “böyük günəş” anlamlı antroponim hesab edir. Əgər haqqında danışılan ad “Qara Gün” şəklində işlədilsə idi, bu fikirlə razılaşmaq olardı. Lakin “Günə” sözünün yönlük hal şəkilçili “Gün” sözü kimi açıqlanması bu ehtimalı zəiflədir. Fikrimizcə, bütün Oğuz bəylərinə verilən adlar kimi, “Günə” adı da onun xarakterinə, cəmiyyətdə tutduğu mövqeyə görə şərh olunmalıdır.

Eposun məzmunundan məlum olur ki, Qara Günə Oğuz elinin başçılarından biri sayılan Qazan xanın qardaşı olmaqdan əlavə, elin ən ağır günündə, çətin məqamlarında öz ağıllı məsləhətləri ilə çıxış yolu göstərən şəxslərdəndir. Bu, bir neçə epizodda, xüsusilə “Qazan xanın evinin yağmalanması boyu”nda qabarıq şəkildə öz əksini tapıb. Ovda ikən qara qayğılı yuxu görən Qazan xan onu yozmağı qardaşından xahiş edir. Yaxud, sonuncu boyda Beyrəyin ölüm xəbərini eşidib yeddi gün yas saxlamaqla divana çıxmayan Qazan xanın yanına köməkçisi Qılbaşla birgə məhz Qara Günə girir, ona məsləhət verir. O, Qazan xana ən sadiq şəxslərdəndir. Görünür, elə buna görə də Oğuz elində qarşıdurma yaradan dayısı Aruza qalib gəlib atdan saldıqdan sonra Qazan xan onun başını kəsməyi qardaşı Qara Günəyə əmr edir. Adına ayrıca boy olmasa da, ağlı, düşüncəsi ilə seçilən bu Oğuz bəyinin “Günə” adı ilə tanınması, fikrimizcə, dövlətə sədaqətlə xidmət etməsi, düzlüyü ilə bağlıdır. Odur ki bu adın türk dillərinin bir çoxunda və qədim mənbələrdə “doğrultmaq, düzəlmək; iqrar etmək” mənası daşıyan “gön-//gün-//kön-” feilindən ad düzəldən -ə şəkilçisi ilə yarandığını ehtimal edirik. M.Kaşğari lüğətində həmin feilin -i şəkilçisinin artırılması yolu ilə yaranmış “düz, düzgün” mənalı “köni” sözünün tərkibində qeyd edilməsi və inanılan adama “köni ər” deyilməsi faktı bu ehtimalı daha da gücləndirir. Bu faktlar göstərir ki, “Günə” adı “etibarlı, düzgün” anlamlarını ifadə edir.

Asif Hacıyev

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 6 iyun.- S.14.