Dədə Qorqud obrazı və motivləri müstəqillik dövrü Azərbaycan şeirində

3-cü yazı

Məmməd Aslanın “Sahibin hanı” şeirində sahibini düşmən hiyləsi ilə itirmiş atın fəryadı eşidilir. Şeirdə Şuşanın işğalı zamanı sahibsiz qalmış bir atın həyəcanlı anları təsvir edilir. Dərədə güllələr altında sağa – sola vurnuxduğu lentə alınmış at sahibini axtarır.

Göy pərişan, yer küskündür,

Nə pis dövran, nə pis gündür?

Yetimliyin nə miskindir,

Səfil at, sahibin hanı?!

Şairin yaratdığı mənzərə birbaşa “Kitabi-Dədəd Qorqud”la bağlana bilir. Şeir milli bədii yaddaşımızı tərpədir və oxlanaraq yerdə yaralı halda yatan sahibini – Buğacı tərk etməyən at obrazı gözlərimiz önündə canlanır.

Şair dağlarda at kişnərtisini yada salıb ata əcdadlarını xatırlatmaq istəyir. Tayı-bərabəri olmayan məşhur Qarabağ atlarının nəslindən olan bu atın döyüş meydanında güllələr altında sahibsiz qalması, səfilliyi atın - böyük anlamda Vətənin harayıdır. Burda dağ-daş vurnuxur, ağaclar, qayalar titrəyir, hiyləgər düşmənin havadarları hər tərəfdən atı da, dağları da mühasirəyə alıb tələyə salıblar. At gərək elə kişnəyə ki, bütün ərzi ayağa qaldıra bilə:

Elə kişnə, göy kişnəsin!

Ərzin bağrına işləsin!

Hamı sənin, sən heç kəsin-

Səfil at, sahibin hanı?!

Bilman Qüdrətin “Atları yəhərləyək” şeiri Məmməd Aslanın yuxarıda haqqında danışdığımız “Sahibin hanı” şeirinə bir növ cavab kimi dəyərləndirilə bilər. Sahibsiz buraxılan atlar təbii ki, sahiblərini gözləyir. Şairin təsəvvüründə qalib gəlmək üçün yenidən keçmişə qayıtmalı, atları yəhərləyib, igidləri döyüşə səsləmək gərəkdir. Bu məqsədlə də şair Koroğluya xitabən deyir:

Eləyir dad əlində,

El-oba yad əlində.

Yetiş dəlilərinlə,

Çənlibel yad əlində,

Atları yəhərləyək.

Telman Hüseyn “Xocalım” şeirində də “Dədə Qorqud” igidlərini axtarır. XX əsrin sonlarında erməni faşistlərinin azərbaycanlılara qarşı keçirdiyi soyqırıma məruz qalan Xocalının təkcə əhalisi olmadı, şəhərin özü də bu bəlanın ağrılarını yaşadı. Əsir şəhər bu gün də işğal altında inləyir. Şair Xocalı dərdini şəhərlə birlikdə ürəyində dəfn edib:

Ürəyimdə dəfn olunub Xocalım,

Gözlərimdə sel başına qalıbdı.

Hanı yurdun Bay-Becanı, Beyrəyi?!

İgid ölüb el başına qalıbdı.

Bir yurdun Bay-Becanı, Beyrəyi dar gündə, yaman gündə köməyə gələ bilməyəndə yurd dağılır, düşmən tapdağına çevrilir. Biz torpaqlarımızı itirdik, Xocalımızı, Qarabağımızı itirdik. Bu yurdları yenidən geriyə qaytarmaq üçün Baybecanlar, Beyrəklər, Qazan xanlar gərəkdir. Bu igidlərin süvar olması üçün Boz dəniz qulanları, Qıratlar, Düratlar, Qarabağın cins atları gərəkdir.

Bu cür atlar oğuz türklərinin min illər ilə bəsləyib, arzuladıqları şəkildə yetişdirilməsinə nail olduqları, vaxtı ilə “müqəddəs ata” saydıqları at növlərindəndir. Burada Bahəddin Öcəlin “Türk mifologiyası” kitabından bir sitat gətirməyi məqbul hesab edirik: “Yakut türklərinə mənsub qəbilələrdən hər birinin bir müqəddəs heyvandan törədiklərinə inandıqları və bu səbəblə o heyvanların ətini yemədikləri başqa mənbələrdə də təkrarlanıb... Yakut qəbilələrinin müqəddəs ataları olan heyvanlar sırasında başlıca olaraq bunları sayırlar: ağ ləkələri olan at, qarğa, qu, atmaca, qartal, durna, boz inək və s.”

Məlum olduğu kimi Azərbaycan türklərində də at əti yeyilməz, ona qayğı göstərilər və sevilər. İslamın Azərbaycan ərazisində tez və geniş yayılması ilə burada şamançılıq, əcdad heyvanlara inam unudulub, sadəcə olaraq arxaik kökləri qalıb. Amma bununla bərabər Azərbaycanda at yetişdirmək mədəniyyətinin böyük və əvəzedilməz tarixi var. Azərbaycan atçılıq mədəniyyəti dünya atçılıq mədəniyyətinə (buraya xüsusən ingilis, ərəb, rus atçılığı daxildir) görk olunmalı imkanlar daxilindədir. Dastanda rastlaşdığımız maraqlı motivlərdən biri də qurdla əlaqəlidir. “Qurd yüzi mübarəkdir, qurdlən xəbərləşəyim”, - deyən Salur Qazanın söyləməsində qurda xüsusi bir məhəbbətin əks olunduğu görünür:

Qaranqu axşam olanda güni toğan!

Qar ilə yağmur yağanda ər kimi turan!

...Ordumın xəbərin bilürmisin, degil mana,

Qara başım qurban olsun, qurdum, sana!

Niyə qurd?! Qurda bu qədər məhəbbət haradan qaynaqlanır?! Gördüyümüz kimi “qurd yüzi mübarəkdir” deyimində ideallaşdırılan sevginin dərin kökləri bizim mifoloji düşüncəmizi təzələyir. Mifoloji təsəvvürdə türkün əcdadı olmaq anlamında qurd fenomenləşdirilir. Salur Qazan qurdun şərəfinə təriflər deyəndən sonra axırda müraciətini “Qara başım qurban olsun, qurdım, sana!” – deyə bitirir. Diqqət edilsə, bir qədər sonra isə qara köpəyə “Qara başım sağlığında eyilüklər edəm, köpək, sana!” – deyir. Fərq göz qabağındadır. Qurd dağıdıcı, qoyun sürüsünü didib parçalayan, ziyan verən olsa da, sevilir, qara köpək bəyin qoyun sürüsünü qorusa da, qurd qədər sevilmir. Türkoloq prof. Bahəddin Öcəl yazırdı: “Qurddan törəmə və mağaradan çıxma əfsanəsi göytürklərin rəsmən qəbul etdikləri bir dövlət mifologiyası kimi görünürdü”.

Əfsanəyə görə, “(göytürklərin) ilk ataları hsi-hal, yəni Qərb dənizinin sahillərində yaşayırdılar. Onlar Lin adlı bir məmləkət tərəfindən məhv edilmişdilər. Yalnız qol-qıçı kəsilib çölə atılmış bir uşaq qalır. Bu vaxt dişi bir qurd peyda olmuş və ona hər gün ət və yemək gətirmişdi. Uşaq da bunları yeyərək özünə gəlmiş və ölməmişdi. (Az bir vaxtdan sonra) uşaqla qurd ər-arvad kimi yaşamağa başlamış və qurd uşaqdan hamilə olmuşdu. Bundan xəbər tutan Lin əsgərləri qurdu öldürməyə gəlirlər.

Qurd qaçıb Qərb dənizinin şərqindəki bir dağa getmişdi. Bu dağ Kao-ç-anqın (Turfanın) şimal-qərbində yerləşirdi. Bu dağın altında isə çox dərin bir mağara var idi. (Qurd buraya gəlincə) dərhal həmin mağaranın içinə girmişdi. Qurd burada on oğlan uşağı doğmuşdu. (Göytürk dövlətini quran) A-şi-na ailəsi bu uşaqlardan birinin soyundan törəmişdi”. Demək, əcdad məsələsində Dədə Qorqud zamanından gələn bir inam məsələsi var ki, bu gün də müasir şairlərimizin qan yaddaşında yaşayır, yaradıcılıqlarında poetik ifadəsini tapır.

Xəlil Rzanın “Boz qurda öygü” şeiri bu baxımdan diqqəti cəlb edir. Boz qurdu əcdad hesab edən şair onu türkün arxası, dayağı, yer üzündə qoruyucu ruhu kimi təqdim edir:

Sən mənim əcdadımın nəfəsindən yarandın,

Döyüş günü mərdlərin nərəsindən yarandın.

Ay... Ay... Ay...

Tanrı göydə qorusun, sən yerdə Türkü qoru!

Hayqır.., hayqırışından ruh alır ana yurdum.

Yaşa, mənim Boz qurdum,

Var ol, mənim Boz qurdum.

Məmməd Arazın “Ayağa dur, Azərbaycan!” şeirində qurda müraciət birbaşa Dədə Qorqud dastanlarından irəli gəlir. Vətən övladına müraciətlə şair öz kökünə qayıtmaq, boz qurda dönmək , mübariz olmaq ideyasını aşılamağa çalışır:

Gözünü sil, Vətən oğlu,

Ayağa qalx!

Üfüqünə bir yaxşı bax,

Sərhədinə bir yaxşı bax.

Sərhədinin kəməndinə bir yaxşı bax!

Dur, içindən qorxunu boğ,

Ölümünlə, qalımını ayırd elə.

Dur içindən qorxağı qov,

Dur özünü Bozqurd elə!

Rüstəm Behrudi isə “Şaman nəvəsiyəm mən yurd yerində” şeirində içindəki qeyri-müəyyən hissin qüvvəsinə inanır, keçmiş şöhrətini xatırlayır, əslinə-kökünə qayıtmağı, qurd olmağı arzulayır:

...Qaytar sərhədləri ucsuz-bucaqsız,

Bir vaxt gündoğandan bədöy atları

Günəşin dalınca kişnəyib gedən...

Geriyə dönməyən ulu yurd elə.

Ver oxu, qoy çəkim bu yayı bir də -

Qaytar öz əslimə məni qurd elə!

Təzədən başlayım hər şeyi bir də!

Bu baxımdan Əli Rza Xələflinin “Qoca türkə məktub” şeirinin ideya məzmununda da bir zaman bikir olan türk xalqlarının arasından su axıdılmasının təəssüfü vurğulanır. Türkün başbiləni-şaman öz əcdadını, millət şamanı unutduğu andan, boz qurdu dışladığı zamandan sanki mübarizliyini də unutdu. Qılıncı paslandı, öz qanı axdı, amma onun qılıncından qan axmadı. Qan axıtmaq yaxşı əlamət deyil, amma sənin qanını axıdırlarsa, səni ölüm gözləyir, mübarizə bu zaman zərurətə çevrilir:

...Boz qurdunu çağırmadı o şaman,

Bu yer üzü, o göy üzü, ay aman.

Biz bir idik, bikir idik bir zaman,

Aramızdan necə axdı ara su?!

Fəxrəddin Əsəd “Türkün səsi” şeirində qeyd edir ki, boz qurdun isti nəfəsi türk çöllərini uyudub. Zaman gələcək ki, türk özü də yuxudan oyanıb boş qalmış çöllərində səs salıb dağı-daşı oyadacaq:

...Hələ ki uyuyur çöl

İsti qurd nəfəsinə.

Bir azdan oyanacaq

Böyük türkün səsinə.

Adilə Nəzərin “Ula, boz qurdum, ula” şeirində yatan şairin yuxusunda boz qurd ulayır. Bu yuxu böyük anlamda dünya arenasında türkün oyanmasına işarə edir. Uzun zaman fasiləsindən sonra beynəlxalq siyasi qüvvələrin məkrli siyasətini anlayan türkün özünə qayıdışı kimi boz qurdun ulayaraq onu oyatmasında el dərdi, vətən qeyrəti, bütövlük andı vəhdət təşkil edir:

Di oyat məni daha,

Yuxuda sıxılıram.

Ula, boz qurdum, ula,

Səsinçün darıxıram.

Akif Azalpın “Turan havası” şeirində qurd Alp Ər Tüngə, Maday xan ilə birgə asimanın duasını oxuyur. Tanrıdağın gədiyindən Turan havası gəlir. Bu havanın əsintisində, qurdun duasında bir ümid işığı görünür. Burada türkün özünə qayıdışı hiss edilir:

Bir səs gəlir qayaların bitiyindən,

Alp Ər Tüngə, Maday xanın dediyindən.

Qurd oxuyur asimanın duasını,

Aya baxıb Tanrıdağın gədiyindən.

Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları həmişə müasirdir. İdeya-süjet xətti, daşıdığı ağır çəkili məzmun və sanbalı ilə bütün zamanlarda ədəbi, tarixi arenada öz yerini mühafizə edib saxlayır. “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanları minillər bundan öncə mövcud olan türk mənəviyyatının bütün bəşəriyyətə örnək olacaq çox dəyərli, inkarı mümkünsüz olan salnaməsidir. Müasir türk ədəbiyyatının hələ bundan sonra da “Dədə Qorqud” dastanlarından əxz edəcəyi, müasir oxucuya çatdıracağı, öyrənilməli və öyrədilməli mirası vardır. Azərbaycan poeziyası da “Kitabi-Dədə Qorqud” arxetipləri ilə zənginləşməkdə davam edir.

Nizami Muradoğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 20 iyun.- S.14.