Seyid Cəfər
Pişəvəri xatirələrdə…
S.C.Pişəvərinin rəhbərliyi
altında Azərbaycan Demokrat Firqəsinin bir il ərzində
gördüyü işləri bir məqalədə əhatə
etmək mümkün deyil. Bu hərəkat İranın azadlıq mübarizəsi,
habelə Azərbaycan xalqının tarixində elə
böyük hadisədir ki, onun barəsində çoxlu
yazılıb, bundan sonra da yenə yazılacaq... 21 Azər
nehzəti (inqilabı) və onun rəhbərliyi son günə
qədər, yəni 1325-ci il Azərin 20-nə
qədər (1946-cı il 11 dekabr) öz inqilabi xəritəsində
azacıq da olsa dəyişiklik əmələ gətirməmişdi.
Bir addım da olsa geri çəkilməmişdi.
Əksinə Zəncan, Tehran cəlladları tərəfindən
qan dəryasına çevriləndən sonra Azərbaycanın
hər yerində təzə ruhiyyə ilə, 1324-cü il 21 Azərdəkindən daha şiddətli
hazırlıq gedirdi. Xalq yeni ümidlərlə
misilsiz şəkildə silaha sarılırdı. O
günlər Azərbaycanda olmamış adam
Səttarxan övladının bu dərəcədə
yüksək inqilabı əhval-ruhiyyəsini təsəvvür
edə bilməz. Bu günlər «21 Azər» nehzətinin
ildönümünə hazırlıqla bərabər Mərkəzi
Komitə və mərhum S.C.Pişəvərinin əmri əsasında
«Babək» adlı könüllülər dəstəsi
yaranırdı. Mən bu
könüllülər dəstəsinin yaradılmasında
şəxsən iştirak edirdim.
Könüllülər dəstəsi
sırasına daxil olmaq istəyənlərin sayı o qədər
idi ki, onların hamısını məşq
üçün təlimat meydanına
sığışdırmaq mümkün olmurdu. Bu günlər
Təbrizin bütün məhlələrindəki
geniş yerlər hərbi təlimat meydanına
çevrilmişdi. Tüfəng götürüb təlimat meydanlarında
məşq eləyən qadın və qızların sayı
kişilərdən az deyildi.
Mərhum Pişəvərini
sonuncu dəfə Azərin 20-də (dekabrın 11-də) səhər
MK-nın binasında gördüm. O, olduqca tutqun və əsəbi idi.
Pişəvəridə belə bir haləti 1324-cü il «21 Azər» günü səhər sərtib
Derəxanı ilə müzakirədən qayıdanda pasajda
görmüşdüm. Lakin onda gözlərinin
içi gülürdü. Üzündən
müvəffəqiyyət yağırdı. Dayanıb
gülə-gülə: «Oğlum, işlər necə gedir? Zənginə təslim olmaq istəmir (Zənginə
Urmiyadakı hərbi qarnizonun rəisi idi - Ə.R.) Umiyaya kömək göndərmək
lazımdır. İşlər düzələr
inşallah» deyib tələsik getdi. Lakin
sonuncu dəfə mən onu görəndə
başını aşağı salıb, heç nə demədən
öz otağına girdi. Sonra onu bir daha görə bilmədim...
Mərhum Pişəvərinin
İranı tərk etmə məsələsində
çoxlu sirlər var. Ancaq hələlik bunlar
açılmamışdı. Onun Şurəvidən
İrana qayıtmağa çalışması və bu
çalışmalar zamanı gözlənilmədən vəfatı
bu sirlərin çox məkirli və mürəkkəb
olmasından hekayət açır.
«Ərmağan Azarbau» dərgisinin
1383-cü il 60-cı sayından
***
Qılman İlkin: “Onu xatırlayarkən
taleyinə kövrəlirəm”
Seyid Cəfər Pişəvəri
XX əsr Azərbaycan xalqının yetişdirdiyi görkəmli
siyasi-ədəbi simalardan olub. O, siyasi xadim olmaqdan başqa çox
mahir jurnalist, yazıçı və felyetonçu kimi ədəbiyyat
tariximizə daxil olub. Mənim bu böyük
insanla ilk dəfə tanışlığım 20-ci illərin
əvvəllərində olub. Bakıdakı
18 saylı Pedaqoji texnikumda oxuyarkən yaxın qohumumla
S.C.Pişəvərinin redactor olduğu «Kəndli» qəzetinə
getmişdim. Qohumumu və məni mehriban üzlə
qarşılayan baş redaktor - Pişəvəri məni diqqətlə
seyr etdikdən sonra dedi:
- Sənin suyun mənə şirin gəlir
cavan oğlan, bizim tərəflərdən deyilsən ki?
Mən cavabında:
- Sizin tərəf haradır?
Pişəvəri:
- Arazın o tayı, Azərbaycanın
Cənubu.
Qohumum:
- Yox, o Bakı ətrafındakı Mərdəkan
kəndindəndir. Ancaq ana nənəsi
danışardı ki, onun əsli cənubdandır, Şahsevən
elindən imiş.
Pişəvəri
fikirli-fikirli Azərbaycan tarixindən, Vətənin
parçalanması taleyindən elə danışırdı
ki, mən heyran-heyran ona qulaq asardım. Nə qədər mehriban,
sadə və adamı özünə cəlb etməyi bacaran
insan idi... Pişəvəri qohumumun kəndimiz haqda
yazdığı məqaləni aldı, oxudu və növbəti
nömrədə çap edəcəyini dedi. Mən
sonrakı illərdə onu bir daha görmədim. Ancaq onunla ilk görüş xoş təəssürat
olaraq uzun müddət hafizəmdə qaldı. Ancaq həmişə
düşünürdüm: “Görəsən o redaktor
haradadır?”
Aylar, illər gəlib keçdi... Faşist Almaniyası qəflətən SSRİ-yə
basqın etdi. Hamı kimi mən də hərbi
səfərbərliyə alındım. Əksəriyyəti
oxumuş ziyalılardan ibarət olan bizim dəstəni
İrana, Təbrizə yolladılar. İrana
yollanarkən vaqon pəncərəsindən Arazın o
tayındakı evləri, səhraları, adamları seyr etdikdə
yenə onu, Pişəvərini, onun ikiyə
parçalanmış Azərbaycan haqda dediklərini yadıma
salırdım.
Bizi İrana ona görə göndərmişdilər
ki, orada kök salmaq istəyən və bizə qarşı
hücuma keçməyi hazırlayan alman faşistlərinin
oradakı yuvasım dağıdaq. Ordumuz bunu etdi. Təbrizdə fəaliyyətim həm də «Vətən
yolunda» hərbi qəzetin çıxmasında iştirak etmək
idi. Köhnə dostun Qulam Məmmədli də
mənimlə bu işdə çalışırdı.
Azərbaycan dilində nəşr
etdiyimiz «Vətən yolunda» qəzeti az
müddətdə Güney Azərbaycanın bütün
guşələrinə yayıldı, özünə
çoxlu oxucular tapdı. Biz bir il
yarım olardı ki, qəzeti böyük zəhmətlə
çıxarırdıq. Bir dəfə istirahət
vaxtı Qulam Məmmədli Pişəvəridən söz
açdı. Mən dərhal ondan soruşdum: Onu haradan
tanıyırsan? O dedi ki, “mən S.C.Pişəvəri elə
hələ 20-ci illərdən tanışam, hətta, bir
redaksiyada
çalışmışıq”. Mən
Qulamdan soruşdum ki, görəsən indi o haradadır?
O bu sözün qabağında məni sevindirdi ki, o,
ağır zindan həyatından sonra salamatdır,
Tehranda «Ajir» adlı qəzet
çıxarır. Pişəvərinin Şah rejiminin əlindən
sağ-salamat çıxması məni hədsiz dərəcədə
sevindirdi.
“Bir gün Qulam Məmmədliyə
dedim ki, icazə versəydilər səninlə Tehrana gedib,
Pişəvərini yaxından görərdim, mən onu
çox görmək istəyirəm”. Qulam
fikrimi bəyəndi və biz Tehrana getmək üçün
baş redaktor Mirzə Əjdər oğluna müraciət
etdik. O, bizim fikrimizlə razılaşdı. İki gün ərzində sənədlərimizi səhmana
salıb Tehrana yollandıq. «Ajir» qəzetinin
redaksiya ünvanı əlimizdə var idi. Qulam farsca yaxşı bildiyindən ünvanı tez
tapdıq. Biz içəri daxil olarkən
Pişəvəri başını aşağı salıb qəzeti
oxuyurdu, hansısa düzəliş və əlavələr
edirdi. O, otağa kimsənin daxil olduğunu hiss edib
başını qaldırdıqda bizi görcək: «Oy, sovet
qardaşlar xoş gəlmisiz!» - dedi.
Mən 20-ci illərin əvvəlində
gördüyüm Pişəvəri ilə bu Pişəvəri
arasında böyük dəyişiklik var idi -
saçları ağarmış, üzündə, alnında
qırışlar əmələ gəlmiş, arıq və
solğunlaşmışdı. 10 illik zindanın, təqib
və sürgünün əzablı günlərinin əlamətləri
açıqca sezilirdi. Dəyişməyən
onun gözləri və bir də yenə mərhəmətli
görünən sifəti idi. O, üzünü bizə
tutub Qulama müraciətlə:
- Qulam görürsən, həbslər,
təqiblər, əziyyət və ehtiyac məni sarsıtmasa
da, vaxtsız qocaltdı. Nə etməli, mənim taleyim də
belə imiş...
Seyid Cəfər sonra Qulam müəllimə
müraciətlə:
- Bu cavan oğlan kimdir, onun sifəti
mənə tanış, suyu şirin gəlir.
Qulam müəllim:
-Vallah, məni Təbrizdən
sürükləyib bura gətirən elə odur. Mən də
səni görmək istəyirdim, Mirzə Əjdər
oğlu da sənə salam göndərdi,
lakin bu cavan oğlan, adıda ki Qılmandır, səni
görmək həsrətində idi. O, sizi Bakıdan, «Kəndli»
qəzetindən tanıyır, məqaləsini də çap
etdirmisən.
Pişəvəri bir qədər
fikrə daldıqdan sonra:
- Hə... yadıma
düşdü, Mərdəkanlı oğlan, nənəsi
Şahsevən elindən olan oğlan. Mən
onun yazısını oxuduqdan sonra onun gələcəkdə
yaxşı qələm sahibi olacağını yoldaşlara
demişdim.
O, yerindən qalxdı, təkrarən
məni öpüb qucaqladı, səhhətim və evdəkilərlə
bağlı soruşdu. Mən isə “Nigarançılıq
yoxdur”- dedim: “Həm də müharibədi, gərək hər
şeyə dözək”. O, mənim yazılarımla
maraqlandı, çox suallar verdi.
Qulam müəllim Pişəvəriyə
müraciətlə:
- Ağa, mən sənin köhnə
dostunam, mənimlə heç bir o qədər də
maraqlanmırsan?
Pişəvəri:
- Qulam, qardaşım, gələcək
gəncliyə məxsusdur, onlara qayğı və diqqət hər
birimizin borcumuzdur.
Qulam müəllim onun
sözünə şərik olduğunu bildirdi və mənim
yazıçı-jurnalist fəaliyyətimdən ona
danışdı. Pişəvəri mənim «Faşistlərin
tör-töküntüləri» adlı məqaləmi «Vətən
yolunda» oxuduğunu və bəyəndiyini bildirdi.
Mən haqqımda söhbətin
istiqamətini dəyişmək üçün Bakıda, «Kəndli»
qəzeti redaksiyasında görüşümüzdən
sonra onun haralarda olduğunu, nə iş
gördüyünü bir qədər çəkinə-çəkinə
ondan soruşdum. Cavabında o başına gətirilmiş bəlalardan,
zindan həyatından və İrandakı indiki siyasi durumdan və
qarşıda görüləcək işlərdən
danışdı... Nə Qulam müəllim və
nə də mən onun danışığını dinləməkdən
yorulmadıq. Onun
danışığı nə qədər şirin və
duzlu olsa da, eyni zamanda acı bir hekayəni
xatırladırdı. Biz onu yorduq, həm
də bizə ayrılmış vaxt başa çatdı.
O, yazdıqlarını bizə
çatdıracağını bildirdi. Ondan
ayrılarkən Təbrizdə bizə baş çəkməsini
xahiş etdik. Biz onunla qucaqlaşıb ayrılanda mən
özümü saxlaya bilməyib dedim:
- Ağaye Pişəvəri, biz sizdən
ayrıla bilmirik, bəs bütöv vətənimiz bir-birindən
niyə ayrıldı?
O isə cavabında:
- Biz ayrılmadıq, lənətə
gəlmişlər ayırdılar!
Biz yenidən Təbrizə yola düşdük. Pişəvəri Təbrizə, Azərbaycana gələrkən «Vətən yolunda» qəzeti redaksiyasına, burdakı dost və tanışlarına baş çəkməmiş Tehrana yollanmazdı. O, Azərbaycana növbəti gəlişlərinin birində (səhv etmirəmsə, 1945-ci ilin mayında) Azərbaycanı başdan-başa gəzdiyini, xalqın istəyi və ruhiyyəsi ilə yaxından tanış olduğunu, kəndlilərə mülkədar, jandarm və dövlət məmurları tərəfindən olan zülm və zorakılıqdan danışdı. O, hər şeyi fakt və olmuşlar, canlı şahidlərin etiraf və dedikləri əsasda danışırdı. Danışdıqca kədərlənir və əsəbləşirdi. Çıxış yolunun, xilas olmanın yolunu Azərbaycanın ayağa qalxmasında görürdü. Bu işi etməkdən ötrü milli təşkilata ehtiyacı xüsusi vurğulayırdı…
Təbrizdə, bütövlükdə Azərbaycanda sonrakı hadisələr Pişəvərinin düşündüyü kimi oldu: Firqə yarandı, mübarizəyə rəhbərlik etdi, 21 Azər inqilabı oldu, Milli Hökumət yarandı, böyük iqtisadi-mədəni və s. tədbirlər həyata keçirildi.
Bizə Milli Hökumətin və Firqənin işlərinə müdaxilə etməmək tapşırıldığından biz Pişəvəri ilə çox az görüşürdük ki, Tehran rejimi Azərbaycanda baş verənləri bizim ayağımıza yazmasın (Təəssüf ki, bəziləri indi də buna cəhd edir).
Bir gün Qulam Məmmədlini və məni S.C.Pişəvəri «Azərbaycan» qəzetinin redaksiyasına çağırtdırdı. Məlum oldu ki o, baş vermiş olayların mühüm hissələrini «Qızıl səhifələr» adlı topluda tərtib etdirib, çap olunmağını istəyir. Bu kitabdakıları redaktə etməyi bizdən xahiş edir. Qəzetlə bağlı işimizin çox olmasına baxmayaraq rəhbərliyimizin icazəsi ilə biz bu işi gecə-gündüzə salıb, qısa müddətə başa çatdırdıq. Bizim adımızın kitabda yazılması məsləhət görülmədi. «Qızıl səhifələr» 1946-cı ilin əvvəllərində qiymədi toplu kimi çap olundu. 1946-cı ilin baharında o səmimi, böyük insandan ayrılmağım heç vaxt yadımdan çıxmır. O, «Azərbaycan» qəzeti redaksiyasında bizimlə bir vida görüşü təşkil etdirmişdi. O görüşdə bizim Təbrizdən getməyimizdən, ümumiyyətlə Sovet qoşunlarının İran ərazisini tərk etməsindən narahat idi. Elə bil o, hadisələrin faciəli sonluğunu görürdü...
Həmin ziyafətdə Pişəvəri üzünü Qulam Məmmədliyə tutub dediyi sözlər indi də qulağımda cingildəyir: «Qulam, qardaşım, öz aramızda qalsın, mən sənə deyirdim ki, bu Sovetlərə çox inanmaq olmaz. Yeri gəldikdə onlar öz xeyirlərinə bizi meydanda tək, həm də əliyalın qoyub gedə bilərlər. Görürsən nə oldu, hələ nələr olacaq!..»
Xalq cəbhəsi.-
2017.- 3 mart.- S.14.