Bitki kultu ilə bağlı inanclar

1-ci yazı

Novruz inanclarının əhəmiyyətli bir hissəsi ağaclar, bitkilər, meyvələrlə bağlıdır. Bu inancları diqqətlə öyrəndikdə görürük ki, bunlar qədim bitki kultunun, yəni ağaclara pərəstişin, onlara tapınmanın, müxtəlif bitkiləri müqəddəs hesab etmənin, onlardan şəfa diləmənin izlərini özündə yaşadır.

Ağac qədim türk mifologiyasının əsas yaradıcı ünsürlərindən biri kimi müqəddəs hesab edilib. Asif Hacılı göstərir ki, ağacla bağlı mifoloji təsəvvürlər türk etnoqrafiyasında, inanclarda da geniş əks olunub. Yakutlarda qayın ağacı yer ruhunun (Aan-doydu-iççite) sığınacağı sayılır və by ağaca at tükündən hörülmüş sicim (salama) bağlanırdı. Altaylar ağaca canlı məxluq kimi yanaşır, ağac ruhuna (aqaştın yesi) tapınaraq ona qurban verirdilər. Təbiətə ruhsal münasibət nəticəsində ağacların da öz icması və şaman ağacların (qam aqaş), başçı ağacların (paştık aqaş), ana, ata, əcdad ağacların mövcudluğuna inam vardı. Rövşən Əlizadə qeyd edir ki, ağac kultu türk etnik-mədəni ənənəsində ana və ata başlanğıc kimi dəyər qazanmış və bilavasitə ağac obrazı Azərbaycan folklorunda çox geniş yayılıb. Müəllifin yazdığı kimi, ağacı müqəddəsləşdirmənin izləri Azərbaycan inanclarında canlı şəkildə yaşamaqdadır. Məsələn:

Tut ağacını qurumamış kəsmək günahdır. Onun bəhrəsini də satmaq olmaz. Deyilənə görə, tut ağacını Xızır peyğəmbər ehsanlıq üçün əkib. Yeddi düyünlü, iri koğuşlu qoca xar tutlar pir əvəzindədi. Dağdağan ağacının çubuğunu kəsib muncuq kimi düzəldir, sonra da həmin muncuğu sancağa keçirib uşağın paltarının kürək tərəfinə asırsan. Bunun adı olur “göz muncuğu”. “Göz muncuğu” uşağı bəd nəzərdən, qara qorxudan, sədəmədən qoruyub uzaq saxlar. Dağdağan ağacından çubuq kəsməmişdən qabaq gərəkdi ki, ona sədəqə ayırıb, niyaz eləyəsən. Yoxsa kəsilmiş çubuğun düşər-düşməzi olar.

Burada kultlaşdırma göz qabağındadır. Tut ağacı Xızır kultuna bağlanır. Xızır burada onun yaradıcısı kimi təqdim olunur. Dağdağan ağacı ağac sahibi (ağac əyəsi) kultuna bağlanır. Ondan çubuq kəsmək üçün nəzir-niyaz edilməsi, əslində, ağac sahibindən icazə alınması deməkdir. Hər iki ağac canlı, müqəddəs, sirli-sehrli, magik təsir gücünə malik varlıq hesab olunur. Əfsanə və nağıllarda ağac kultunun struktur-semantik funksiyalarını tədqiq etmiş Ramil Əliyev onları belə ümumiləşdirib:

Ağac doğur;

Ağac doğulur (oddan);

Ağac ilk yaradıcı rolunda çıxış edir;

Ağac qoruyur;

Ağac şahidlik edir;

Qız ağaca, gülə, bənövşəyə çevrilir;

Saç ağaca dönür (saçın günəş və ağacla əlaqəsi);

İlan kol olur;

Oddan ağac doğulur;

Daraq ağaca çevrilir;

Ağac və su bir-biri ilə əlaqəli kultlardır;

Ağaclar səcdə edir;

Ağaclar pir funksiyasını daşıyır;

Ağac inisiasiya ilə bağlıdır və s.

Bitki kultu ilə bağlı Novruz inancları müxtəlif mövzular ətrafında birləşir. Bunlardan ən əsas olanı ağacların, xüsusilə söyüd ağacının ilin təhvil olunduğu anda başını torpağa toxundurması, yaxud bir sıra inanclarda deyildiyi kimi səcdə etməsidir. Bu inanc çox geniş yayılmışdır. Mətnlərə görə, ilaxır günü il təhvil olanda ağaclar başını əyib yerə vurur. Deyirlər bunu təkcə at bilir. Bu vaxt kim niyyət eləsə, niyyəti hasil olar.

Lakin inanclarda ilin təhvil olmasını bilən ağac kimi söyüdün adı çəkilir. İnanclara görə, söyüd ağacı təkcə il axırı səcdə qılır. İl axırı söyüdün, başqa ağacların səcdə qılmağını bir at, bir də it bilir. At kişnəyir, ayağını yerə döyür, it də ulayır. Deyirlər, ilaxır çərşənbə gecəsi obaşa yaxın (obaşdana, sübhə yaxın – S.Q.) çayın suyu dayanar, söyüdlər başını əyib torpağa dəyər. Bu vaxt hər niyyət yerinə yetər.

Digər bir inanca görə, ilaxır çərşənbəsi axşamı niyyət edən doğmalarından birinin əkdiyi söyüdün altına gedib baxar. Tutalım, o, oğul, var-dövlət, ərinin qayıtmasını diləyir. Görsə ki, söyüdün budaqları yerə toxunur, deməli, istədikləri olacaq. Dəymirsə, bəxtindən küssün.

Bitki kultu ilə bağlı Novruz inanclarının içərisində Qaraqoyunlu bölgəsinə məxsus maraqlı bir mətn var. Həmin mətn qədim babalarımızın ağacları canlı varlıqlar olaraq təsəvvür etməsini göstərir. Mətndə deyilir ki, ilaxırı çərşənbəsinin axşamında baltanın küpü ilə meyvə ocaqlarının (diblərinin – S.Q.) kötüyünə bir-iki dəfə yüngülcə vurub deyərlər: “Nə yatmısan, oyan, bərəkət payını götür”. Deyirlər, belə edəndə həmin il ağacların bəhəri bol olar.

Burada yada salmaq yerinə düşür ki, yazın – Novruzun gəlişi ilə bütün təbiət ünsürləri oyanır. Ağac qədim türk mifologiyasında əsas ünsürlərdən biridir. Bu ünsürlərin oyanması haqqında maraqlı mətnlər vardır. Şəki-Zaqatala bölgəsində toplanmış mətndə dörd çərşənbədə ünsürlərin oyanmasından bəhs olunur:

Birinci çərşənbədə hava havaya enir. Yəni havalar istiləşir. kinci çərşənbədə hava suya enir. Yəni suyu istiləşdirir, çayların buzu əriyir, sular artır, çay və göllər daha buz bağlamır.Üçüncü çərşənbədə hava yerə enir. Torpağı isidir, torpağın canına isti keçir, daha donmur. O vaxtdan dağlarda, marxallarda qar uçqunu başlayır. Əsasən üçüncü çərşənbədə səməni qoyulardı. Dördüncü çərşənbədə hava ağaca enir. Ağaclar, otlar göyərir.

Göründüyü kimi, yeni ilin gəlişi ilə bütün təbiət ünsürləri oyanır və ağac da təbiətin, dünyanın əsas ünsürlərindən biri kimi, bu mətnə görə, dördüncü çərşənbədə oyanır. Dördüncü çərşənbə ilaxır çərşənbədir və yuxarıdakı mətndə gördüyümüz kimi, Qaraqoyunlu bölgəsində ağacların baltanın küpü ilə oyadılması ayini də məhz axır çərşənbə axşamında icra olunur.

Novruz bayramını səmənisiz təsəvvür etmək olmur. Ümumiyyətlə, səməni Novruzun əsas atributlarından sayılır. Səməni ilə bağlı inanclar da bitki kultu ilə bağlı qədim təsəvvürlərin izlərini özündə yaşadır. Qazax bölgəsi adətlərinə görə, bir camda qoyulmuş səmənini ailə üzvlərinin üz-gözünə, sinəsinə toxundururlar ki, gözü işıqlı, üzü təravətli, ürəyi möhkəm, sağlam, ömürləri uzun olsun.

Buradan görünür ki, səməninin qeyri-adi gücü var: o, insana sağlamlıq və uzun ömür bəxş edə bilir. Ona görə də bayramdan sonra saralıb-solan səmənini hara gəldi atmazdılar. Bunun üçün xüsusi mərasim var idi. Qaraqoyunlu bölgəsi inancında deyilir ki, səməni saralıb solanda onu zibilliyə atmazlar. Bu zaman belə səmənini çaya atıb, dalınca da şəkər atarlar. Belə olanda evə xeyir-bərəkət gələr.

Bu barədə Naxçıvan bölgəsində çox maraqlı adət vardır. Burada bir qədər yuxarıda toxunduğumuz kimi “ilin on üçü” deyilən bir adət mövcuddur. Bu adət məzmunca zəngindir. Orada köhnəlmiş səməni ilə icra olunan ayin də var. Adətə görə, Novruzdan on iki gün keçəndə, yəni on üç deyilən günün səhərində kəndin qız-gəlini yığışır bir həyətə. Hər kəs də bir şey gətirir özü ilə “on üç yeməyi” hazırlamağa. Biş-düş edərlər, oxuyarlar, çalıb-oynayarlar. On üç yeməyində əriştə də olar. Odur ki deyərlər: “Əriştə – əlin işdə”.

Yeməkdən sonra da hərə gedər öz bağçasına. Bayramdan qalma səmənilər o vaxta saralıb-soluxar da. Onları çox yerdə atarlar suya. Bizlərdə suya atmazlar. İlin on üçündə qız-gəlin aparar qoyar bağçada torpağın üstünə. Həmin gün arvadlar evə kibrit gətirər, kişilər evə odun gətirər.

Burada ilin on üçü adəti bayramın qurtarma mərasimidir. Bayramın əsas atributu olan səməni həmin vaxta qədər saralıb-solur. Lakin insanlar bu müqəddəs bitkini çölə atmır, onunla bağlı xüsusi ayin-adət icra edir, yəni ya suya axıdır, ya da bağ-bağçada torpağın üstünə qoyurlar. Səməni ilə belə hörmətlə rəftar olunması, heç şübhəsiz ki, bitki kultu – bitkiyə tapınma ilə bağlıdır. Səmənin kultlaşdırılmasının izləri onunla bağlı nəğmələrdə daha aydın şəkildə qorunmuşdur. Şirvanda Novruz bayramında səməni ilə bağlı oxunan nəğmə:

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni.

Səməni, can səməni,

Sənə qurban, səməni.

Atıl-batıl, səməni,

Vedrə-satıl, səməni.

Tamam cadı-pitilər

Olsun batıl, səməni.

Əhvalımız sağ olsun,

Yediyimiz yağ olsun.

Azar-bezar çəmənlər

Şəfa tapsın, sağ olsun.

Yerdən təndir çapılsın,

Yırpma yuxa yapılsın,

İtən şeylər tapılsın.

Qovuşsun ayrılanlar,

Həsrətdən qovrulanlar.

Səməni, can səməni,

Sənə qurban, səməni.

Bu dua-nəğmədə səməninin qeyri-adi gücünü görürük. Səməninin gücü cadu-pitini dağıdır, əhvalı yaxşılaşdırır, xeyir-bərəkət verir, xəstələri sağaldır, bu gücün sayəsində itiklər tapılır, ayrı düşənlər bir-birinə qovuşur. İnsanlar səməninin üstünə su çiləyib ondan çoxlu arzular diləyirlər. Məsələn, sevən aşiq ondan öz sevgilisinə qovuşmaq diləyir:

Ay səməni,

Saxla məni.

Ürəyimdə tutduğum

Yara adaxla məni.

Bəziləri səmənidən öz əkin-biçininə xeyir-bərəkət diləyir:

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni.

Qara yel əsdi keçdi,

Səbrimi kəsdi keçdi.

Səməni, cəzana gəlmişəm,

Dərdlərdən bezana gəlmişəm.

Buğdamı yel vurutdu,

Arpamı sel vurutdu.

Çovdarı çəyirtkə aparıtdı,

Çəltiyi qarasu aparıtdı.

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni.

Valideynlər səmənidən övladlarına bəxt, uğur diləyirlər:

Halvanı şirin eylə,

Arzumun birin eylə.

Buğdanı saxlamışam,

Qızı adaxlamışam.

Şirnisin yazda gətir,

Atın qotazda gətir.

Səməni, saxla məni,

İldə göyərdərəm səni.

Göründüyü kimi, bu nəğmə-dualarda səməniyə canlı varlıq kimi müraciət olunur. Heç şübhəsiz ki, qədim təsəvvürlərdə səməni ilə bağlı kult obrazı, yəni pərəstiş olunan, inanılan, tapınılan varlıq olub. Çünki insanlar səmənini canlı varlıq şəklində təsəvvür etməsə idilər, ona müraciət edə bilməzdilər. Bunu digər nəğmə-dua mətnlərində də görmək olur.

S.Qasımova

araşdırmaçı

Xalq cəbhəsi.- 2017.- 15 mart.- S.14.