Lələ təpəsi – Cəbrayıla
açılan qapı
2-ci yazı
Bu yazı əslən Cəbrayıldan olan, filologiya
üzrə fəlsəfə doktoru Şakir Albalıyevin bu
yaxınlarda Cocuq Mərcanlıya səfərindən sonra
yazılıb.
O, bildirir ki, Oqtayın 80 yaşlı ağbirçək
anası Minarə xalanın doluxsuna-doluxsuna bütöv şəkildə
deməyə dili gəlmədiyi bu el bayatısının
sözləri sanki indiki durumda Xanlar Zeynalovun boyuna-əhvalına
biçilmişdi: “Əsgərlərimizin içində yerləşdiklərini
güman etdiklərindən məktəb binasını hədəf
götürmüş düşmən mərmisi məktəbdən
yan ötüb onların evlərinə
düşmüşdü. Xanlar müəllim həyat
yoldaşı Nubar xanımla məcburi
köçkünlükdən sonra ailə qurmuş
olduqlarından, Nubar xanım da, belə demək mümkünsə,
ər evinə ilk dəfə idi indi ayaq açırdı.
Ancaq nə «ər evi», nə «ayaq açmaq»... Hansı şəraitdə,
hansı vəziyyətdə, məlum idi... Bu səhnənin
özü də dərk edən üçün bir
tükürpədici, cana üşütmə
gətirən real acı həyat səhnəsi idi; bu,
aktyorların kinoda, tamaşada oynadığı yarıəfsanəvi
bir görüntü yox, acı həyat gerçəkliyi idi.
Mənim təkidimlə onlar üçün
doğma olan xarabası qalmış bu evin həyət-bacasında
birgə şəkillərini çəkdim. Allah, necə götürürsən bu amansız
işləri... ər evinə ilk dəfə gəlinlik
paltarında mübarək qədəmlərini basmalı ikən,
indiki anda oğlu əsgərlikdə, qızı ərgənlik
yaşına çatmış bir ana kimi ər evinin
xarabalığını görürdü Nubar xanım.
Mən uçurulub-dağıdılmış bu evin içərisinə
mina basdırılmasından və s. ehtiyat etmədən
birbaşa içəri hissəyə keçdim, otaqların
yerlərini gəzdim, hətta evlərinin birində bu 23-24 il ərzində
hardansa düşmüş nar tumundan əmələ gəlmiş
qollu-budaqlı nar ağacı da bitmişdi. Mən
bu dəfə də israrla Xanlar müəllimlə Nubar
xanıma təkid etdim ki, evin həyət hissəsindən
içəri tərəfinə girsinlər. «Nubar
xanım, sən indi xarabalığına girdiyin bu evə
qaçqınlıq-köçkünlük müsibəti
görməsəydik, ilk dəfə gəlinlik paltarında
ayaq açmalıydın, rəhmətlik qaynatan Əvəz
kişidən və Allah canına sağlıq versin, qaynanan Səkinə
xaladan xeyir-dua, xələt-barat alıb toy-büsatla keçməliydin»,-
deyə acı təəssüf hisslərimi də gizlədə
bilmədim. Elə buradaca - bu evin içərisində
də onların qoşa şəklini fotoaparatın
yaddaşına köçürdüm.
Mən
aşıq, dad eyləmə,
Qohumam, yad eyləmə.
Bir
saralmış kəvşənəm,
Böyrümnən
od eyləmə.
Minarə nənənin söylədiyi bu bayatı da elə
bil bu acınacaqlı vəziyyətimizə rəğmən
deyilmişdi.
Saralmış otu qurumuş kövşənin böyründən
azacıq bir od qoymaq kifayətdir ki,
yansın, külə çevrilsin və tüstüsü də
göz yaşardıb, aləmi ağlatsın. Biz
saralmış kövşən timsalında, bu
acınacaqlı mənzərə isə bizi odsuz-ocaqsız
yandırıb tüstümüzü başımızdan
çıxardan od səciyyəsində idi”.
O, deyir
ki, bizimlə bir yerdə Bakıdan doğma od-ocağı
ziyarət etməyə gəlmiş Cocuq Mərcanlı kəndi
üzrə ərazi nümayəndəsinin keçmiş
müavini Məhəmməd Misirovun da evlərinin
xarabalığına gedib ürək ağrısı ilə
tamaşa etdik: “Demək olar ki, heç ev olmayıbmış
elə bil burada. Azacıq daş topası kimi nə
isə gözə dəyməsəydi, deyərdin ki, bura
heç yurd yeri, ev-eşik yeri olmayıb. O dərəcədə
silinib-süpürülmüşdü evinin yeri. Bu yerdə əslən
Araz Maşanlı kəndindən olan Nubar xanım mənə
müraciətlə: “Şakir müəllim, indi gör bizim kəndlərimiz,
bizim ata-baba evlərimizin yeri nə vəziyyətə
salınıb eyy”, - deyib ah çəkdi.
Amma Məhəmməd Misirovun evinin yanında beton plitələrdən
tikdirdiyi hamamı qalırdı. Onu da nə sökməyə,
nə də uçurub-dağıtmağa gücləri
çatmadığından, yerində tərpənməz
qalmışdı. Burda da Məhəmməd
müəllimin şəklini fotoaparatımın
yaddaşına köçürdüm.
Yaşının bu ixtiyar vədəsində onun qəlbindən
necə qara qanlar axdı, onu da bir özü bildi, bir
Allahı...
Nəsillər dəyişir, köhnə nəslin yerini
yeni nəsil tutur. Maraqlandım ki, Cocuq Mərcanlıdan ən
yaşlı sakinin yaşı neçə olar? Cavab
aldım ki, 1919-cu il təvəllüdlü
Növrəstə Qara qızı Abbasovadır ki, Biləsuvardakı
məcburi köçkün qəsəbəsində
yaşayır. Bu yaşlı adamları qorumaq, vaxtında ikən
kəndə gətirmək və gənc nəslə onun vasitəsi
ilə kəndin coğrafi mənzərəsini
tanıtmağın vacibliyindən söz açdım...
Bizim yol bələdçimiz olan Qarabağ müharibəsi
veteranı Oqtay Həziyevin maşınına oturub yenidən
onlara gəldik. Hələlik Cocuq Mərcanlı kəndinin
yeganə sakininin evinə. Qeyd edim ki, 16
noyabr 2016-cı ildə tərəfindən Oqtaya «Vətən
naminə» medalı da verilib. Oqtaygildə süfrə
başına keçməmişdə öncə
ixtiyaryaşlı anası Minarə Hakiyevanın yanını
kəsdirib durdum ki, bəs, ay nənə, bildiklərindən,
eşitdiklərindən bir az danış.
Bir bayatı vasitəsilə nənəmiz
qaçqınlıq-köçkünlük vaxtı ermənilərdən
canını qurtarmaq üçün özünü Araza
vuran və Arazın suyunda qərq olanlarımıza yaslama
deyirdi, Arazın altınca gedənləri-məhv olanları nəzərdə
tuturdu, Arazın üstüncə gələ bilməyin
salamatçılıq olmağını demək istəyirdi. Ya da ki, Arazın altınca
– alt tərəfincə, cənub tərəfincə – İran
tayınca yox, Arazın üstüncə – üst tərəfilə
- Cocuq Mərcanlı tərəfə gəlmələrini
arzulayırdı, bununla həmkəndlilərinin də bizə
qoşulub doğma kəndlərinə qayıtmaq arzusunu demək
istəyirdi ki, ata-baba yurdumuzu kimsəsiz qoymayaq... Nə bilim
ey, adamın ağlına min cür dürlü fikirlər gəlirdi
bu yanıqlı səs-sədanın təsirindən... Bir
bayatı da söylədi Minarə nənə:
Mən
aşıq, o taya,
O
xırmana, o taya.
Əl ver
təmənnəşək,
Məni də çək o taya.
Bu bayatı bir vaxtlar o taya – Cənubi Azərbaycandakı
soydaşlarımıza əlimizin çatmadığı
vaxtların əhvalını əks etdirirdi. «Əl ver təmənnəşək»
misrasında «təmənnəşək» ifadəsi “köməkləşək”
mənasına gəlirdi. «Təmən»
sözü farsca «damən»-«ətək» ifadəsinin dilimizə
uyğunlaşdırılmış variantıdır. «Damənləşək» (təmənnəşək)
– hərfi mənaca «ətəkləşək» - yəni
bir-birimizin ətəyindən tutaq, köməkləşib
özümüzü bir tərəfə çıxardaq
anlamına gəlir. «Əl mənim, ətək
sənin» məsəlimizdəki kimi, “əl vermək, ətəkdən
yapışmaq yıxılanı yıxılmağa qoymamaq,
dikəltmək, ayaq üstə saxlamaq” deməkdir. Ümumiyyətlə, bayatıdan çıxan məzmun
təkcə «o taya çəkilmək» kimi hərfi anlamda yox,
adamı çətinlikdən xilas edib bir taya-bir tərəfə
çıxartmaq kimi anlaşılmalıdır. Yəni hər hansı bir çətin durumdan «əl
ver təmənnəşək» deyə kömək istənilir
bu bayatıda.
Cəbrayıl torpağının ziyarətgahlar
beşiyi olduğunu bildiyimdən, sözarası Minarə nənədən
burada ətraf ərazilərdə ocaqların-pirlərin
olmasını soruşdum. Dedi ki, Seyid Rza ocağı deyilən
pir var, ora bu saat gedib-gəlməyin çətin olduğunu
dedi. Çünki ermənilər adamı hədəfə
ala bilər. Aşıq Lələnin
adı ilə bağlı olan Lələtəpəsi Cocuq Mərcanlının
başının üstündə olduğundan, söhbəti
bu mövzuya çəkmək istəyilə soruşdum ki,
Aşıq Lələnin Arıq Alı adlı qardaşının
olduğunu söyləyirlər, düzdürmü? Cavab
verdi ki, yox, Qazaxlar kəndinin qəbiristanlığının
alt tərəfində Arqalı piri olub. Dağıdılıb,
indi qalmır, sadəcə adı qalıb. O özü
ayrı bir ocaqdı, Lələ ocağına aidiyyatı
yoxdu.
Sonra da əlavə etdi ki, həmin Arqalı pirinin
altıncan İrana yol gedirmiş. Araz çayı
qalırmış o yolun (yəni tunelin) üstündə.
Başqa sözlə, o gizli yeraltı yol Araz
çayının altından keçib gedirmiş İran tərəfə.
Söhbəti bir daha Lələ təpəsinə bağlamaq
üçün məşhur Lələ bayatısından
bir-iki misra dedim. Minarə nənə tez sözümün
üstünü gətirib, bayatını belə söylədi:
Lələyəm,
başdan mən,
Yemərəm hər bişən aşdan mən.
Nə
atam var, nə anam,
Yaranmışam quru daşdan mən.
Hənəmizin dili açıldı, nə açıldı. Başladı Lələ haqqında danışmağa ki, Lələ üç qardaş olub. Onların biri İran taydadı, biri bilmirəm hankı ölkədədir. Üçü də sonsuz olub. Bir şüş daşı bölüyüb, bir yüyrük qayırırlar. Qoyurlar yüyrüyə, yırğalayırlar. Allahdan uşağa can gəlir. İndi bu Lələ təpəsi həmin Lələnin özüdür, ora ocaxdı, pirdi. Lələ təpəsinin ucu şüş (şiş) idi. Onun şüş yerində işıx yanırdı. Ora pak adam getməliydi. İndi ora ermənilər getdi, ocax mundarlandı, işıq da söndü. O işıq çərşənbədən çərşənbəyə öz-özünə yanırdı. Lələ təpəsinin aşağısında bulaq var imiş. Bir natəmiz adam gəlib bulağa çatıb, onda yuyunub, bulaq murdarlanıb, ondan sonra işıq da sönüb.
Minarə nənə o bulağı gördüyünü də dedi. Bildirdi ki, bu Lələ təpə ocağının suyu da (bulağı da), çırağı da var idi. Sonra sözünə davam edib dedi ki, o Lələ təpəsi əvvəllər ucu şüş təpə idi. Təpənin başında üç ağac var idi, qurumuşdu. O ağacların dibindən öz-özünə ocax-çırax yanırdı. İndi də Lələ təpəsi bizim üçün ocax kimidi, müqəddəsdi.
Burada bir haşiyə çıxmaq istərdim. Minarə nənə dedi ki, Lələ təpəsi pirinin suyu da, çırağı da var idi. Bu məqamda su və od birliyi bir müstəvidə birləşib bütövlük təşkil edir. Bu, həm də su və od müqəddəsliyini əks etdirir. Lələ təpəsinin əvvəllər mövcud olan şüş hissəsi ağacdan imiş. Bu da ağacın türk mifologiyasında yaradılış, həyat ünsürü kimi müqəddəsliyini göstərir. Daş (torpaq) da müqəddəsdir.
Belə ki, Lələ təpəsinin coğrafi landşaftı torpaqdan ibarətdir. Deməli, Lələ təpəsi torpaqdandır, pirin-ocağın təpədə yerləşməsi isə yüksəkliyi bildirir. Yaradılış ünsüründən biri olan hava ünsürü isə pirin yüksəklikdə – təpədə qərar tutması ilə müəyyənləşir. Deməli, Lələ təpəsi ocağında bulaq (su), çırax (od), torpaq (təpənin torpaqdan olması) və hava (təpənin yüksəkliyi – açıq havaya, göylərə doğru boy verməsi timsalında) adlı 4 yaradılış stixiyası birlikdə iştirak edir. Ağac isə həyatı işarə edir, üçlü dünya modelini işarələyir. Bu da bir sirdir, möcüzədir ki, ayrıca araşdırma tələb edir.
Lələ təpəsi özü də bir möcüzədir. Bəzən televiziyada da adı yanlış olaraq Lalə təpəsi kimi səsləndirilən Lələ təpəsi! Aşıqlarımızın sələfi Dirili Qurbani, qadın aşıqlarımızın sələfi Aşıq Pəri Maralyanlı, daşdan yarandığı fərz edilən əfsanəvi Aşıq Lələ – ecazkar Cəbrayıl torpağının qoynundan pərvəriş tapıblar. Aşıqlıq sənəti özü də bir möcüzədir, müqəddəs sənətdir. Aşıq olan yerdə şadlıq, çal-çağır olar. Arzu edirəm ki, Lələ təpəsi – Cəbrayıla açılan müqəddəs qapı olub, üzümüzə taybatay açılsın, digər ərazilərimiz də işğaldan azad olunsun, Cəbrayıllı çal-çağırlı günlərimizə qayıdaq!”
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 17 mart.- S.13.