Novruz ənənələri və onların mənaları

2-ci yazı

Novruz bayramını qeyd edən bəzi xalqlarda, xüsusilə də farslarda “həft sin süfrəsi” deyilən bir anlayış da var. “Həft sin” farsca “yeddi se”, yəni 7 “se” hərfi deməkdir. Bu 7 “se” anlayışının həqiqi mənası çoxdan unudulduğundan “həft sin süfrəsi”nə qoyulan və adları “s” hərfi ilə başlanan yeddi məmulatın səciyyəsi də indi formalist xarakter almışdır. Hər bir tədqiqatçı da onlara özünəməxsus rəmzlər verir. Həm də müxtəlif xalqlar süfrəyə öz dillərində “se” hərfi ilə başlayan məmulatlar qoyduğundan bu məmulatların çeşidi də fərqlənir. Əfqanıstanda isə buna “həft meyvə” deyilir və süfrəyə ya yeddi müxtəlif meyvə və ya onların qurusu qoyulur, ya da onların qarışığından düzəldilən qaynadılmış meyvə suyu gətirilir. Farslarda isə süfrəyə “7 sin” nemətləri kimi, əsasən, aşağıdakı məmulatlar əlavə edilir: alma (sib), səbzə (buğda, arpa və ya mərcimək cücərtisindən əmələ gələn yaşıl ot), sirkə, yabanı zeytun (senced), sikkə pul, səmənu (buğda cücərtisi şirəsinin un və şəkərlə qarışığından hazırlanan yemək; özbəklər buna “sumalak” deyirlər) və sarımsaq (sir). Bunlara aşağıdakı rəmzi mənalar verilir: alma gözəlliyin, səbzə yenidən canlanmanın, sirkə uzunömürlüyün və dözümlüyün, yabanı zeytun məhəbbətin, sikkə var-dövlətin, səmənu həyat enerjisinin, sarımsaq sağlamlığın rəmzi hesab edilir. Göründüyü kimi, farslar cücərmiş buğdalardan alınan şirədən hazırlanan halvaya “səmənu” deyirlər. Bizim başa düşdüyümüz mənadakı səmənini isə onlar “səbzə” adlandırırlar. İranda və Əfqanıstanda həmçinin qonaqların qarşısına qoyulan xonçaya bir-birinə qarışdırılmış halda qovrulmuş qovun və ya balqabaq toxumları, noxud, badam, qarğıdalı, yerfındığı, püstə və kişmiş yığılır və buna “acil” deyilir.

Bu deyilənlərdən də aydın görünür ki, “həft sin” anlayışına verilən mənalar xeyli dərəcədə formalist səciyyə daşıyır. Bizə görə “həft sin” anlayışı da yuxarıda göstərilən “yeddi müqəddəs ruh” (həft spentə) anlayışı ilə bağlı ola bilər. Görünür, islamın qəbulundan əvvəl süfrəyə onların şərəfinə və qoruduqları yeddi obyektlə (ünsürlə) bağlı olan əşyalar qoyulurmuş. İslamın qəbulundan sonra isə digər dinə mənsub ruhların (mələklərin) yad edilməsi qadağan edildiyindən “yeddi spentə” anlayışı “yeddi sin” anlayışı ilə əvəz edilib. Əsrlər keçdikcə həmin spentələrə təşəkkür əlaməti olaraq süfrəyə qoyulan əşyalar unudulduğundan, onları “s” hərfi ilə başlayan yeddi məmulat əvəz edib.

Bəzi İran tədqiqatçıları belə hesab edirlər ki, islamın qəbuluna qədər süfrəyə “şin” hərfi (“şe” hərfi) ilə başlayan yeddi əşya qoyulurmuş: şəkər, şərbət, şirni, şam, şanə (daraq), şir (süd) və şərab. Onların fikrincə müsəlmanlara şərab içmək qadağan olunduğuna görə sonradan “şin” hərfi “sin” hərfi ilə əvəz edilib. Ancaq bu iddia da “şərab” sözünü bu siyahıya daxil etmək naminə irəli sürülmüş əsassız bir mülahizədir. “Həft sin” süfrəsi də Novruzdan əvvəl keçirilən çərşənbə mərasimləri kimi, 7 spentədən kömək istəmək və onlara təşəkkür etmək məqsədilə düzəldilən mərasim olub.

Zərdüştilik dininə sadiqliyini saxlamış bəzi kiçik dini qruplar isə (İranda, Hindistanda) süfrə üzərinə “Avesta” kitabını, ayna, şam, yanarkən xoş iy, ətirli tüstü verən bitkilərin yandırılması üçün soba, müxtəlif rənglərlə bəzədilmiş yumurtalar, içərisində su və xırda balıq olan şüşə qab və s. əşyalar qoyurlar. Novruz gecəsi balığın (bəzən də balıq əvəzinə qoyulan yarpağın) tərpənib, suyu ləpələndirməsi köhnə ilin təhvil olması, yeni ilin başlanğıcı hesab edilir.

Yuxarıda biz gördük ki, Ahura Məzda dünyanı yeddi obyektdən ibarət yaratmışdır ki, bunların da sonuncusu günəş, yəni od olmuşdur. Məhz günəşin istisi, hərarəti nəticəsində digər obyektlər də cana gələrək, canlı dünyanı təşkil ediblər. Ona görə də Novruz canlı dünyanın ilk günü olmaqla yanaşı, həm də odun (günəşin) şərəfinə keçirilən bayramdır. Ancaq artıq qeyd edildiyi kimi, Ahura Məzda oddan əvvəl daha altı obyekt də yaradıb ki, onlar da Novruzdan əvvəl gələn çərşənbə günlərində qeyd edilir. Təbiidir ki, burada çoxları, xüsusilə də gənc nəslin nümayəndələri təəccüblənə bilərlər ki, axı biz Novruzdan əvvəl dörd çərşənbə mərasimi qeyd edirik. Təəssüflə deməliyik ki, bu, bizdə 1980-ci illərdə baş vermiş xoşagəlməz bir səhvin nəticəsidir. Həmin səhv isə belə baş verib.

Məlumdur ki, Sovet hakimiyyəti dövründə Azərbaycanda Novruz yalnız ailə bayramı səviyyəsində keçirilirdi. Ancaq 1980-ci ilin ortalarından, yəni “yenidənqurma” siyasəti başlayandan sonra ölkədə siyasi ab-hava dəyişdi və bu bayramın rəsmi səviyyədə keçirilməsinə şərait yarandı. O zamana qədər el arasında çərşənbə mərasimləri həm adlarına görə, həm də say baxımından bir-birindən fərqlənirdi. Belə ki, bəzi rayonlarda beş, bəzilərində isə altı çərşənbə günü qeyd edilirdi. Ən çox “yalançı çərşənbə”, “əzəl çərşənbə”, “müjdəçi çərşənbə”, “gül çərşənbə”, “kül çərşənbə” və “ilaxır çərşənbəsi” adlarından istifadə edilirdi. Bayramın rəsmi səviyyədə keçirilməsi üçün çərşənbələri sistemləşdirmək və dəqiqləşdirmək zərurəti ortaya çıxdı. O zaman Novruzla bağlı olan qədim mənbələrin Azərbaycanda öyrənilməməsi səbəbi üzündən bizim araşdırıcılar mexaniki surətdə farsların çərşənbə günlərini götürüblər. Farslarda qeyd edilən dörd çərşənbə günü və dörd ünsür isə (torpaq, yel, su, od) zərdüştiliyə yox, farslarda hələ Novruzdan əvvəl də mövcud olmuş qədim Mitra dininə mənsub olub. Çünki farslar düşmənləri saydıqları saklar arasında yaranmış zərdüştiliyi yalnız Sasanilər dövründə, daha dəqiq desək, VI əsrdə (İranda yayılmaqda olan xristian dini ilə mübarizə vasitəsi kimi) rəsmi din kimi qəbul etməyə məcbur olublar (bu barədə ətraflı bax: K.Hüseynoğlu. Novruz, yoxsa Mitra bayramı? “Kredo” qəzeti, 9 oktyabr və 16 oktyabr 2015). Azərbaycanda isə bu bayram hələ Zərdüştün zamanından, yəni e.ə. VI əsrdən maqlar tərəfindən rəsmi olaraq qeyd edilirdi və Azərbaycan zərdüştiliyin mərkəzi sayılırdı. Sasanilər VI əsrdə zərdüştiliyi qəbul edərkən özlərinin qədim Mitra bayramını da Novruza qarışdırıb və o cümlədən yaranış barədə oradakı Mitra dininə mənsub dörd ünsürü də (su, yel, torpaq, od) Novruza daxil ediblər. Halbuki yuxarıda biz gördük ki, zərdüştilik təlimində dünya yeddi ünsürdən ibarətdir və bizim əcdadlarımız da 2500 il ərzində öz bayramlarında məhz onları qeyd ediblər. Onların xalq arasında qarışıq halda işlədilən adlarını isə 1980-ci illərdə belə dəqiqləşdirmək lazım idi: səma çərşənbəsi, su çərşənbəsi, torpaq çərşənbəsi, gül çərşənbəsi (bitki ünsürünü bildirir), kəl çərşənbəsi (heyvanları bildirir) və ilaxır çərşənbəsi (insanın yaranışını və ruhları ehtiva edir). “Od” ünsürü isə zərdüştilikdə Novruz günü qeyd edilir. Ümumiyyətlə, hal-hazırda Novruz bayramı 30-dan çox xalq tərəfindən qeyd edilsə də, onun ənənələri ən güclü və düzgün şəkildə məhz Azərbaycanda yaşamaqdadır.

Buna nümunə kimi bizim Novruz mərasimlərinin başlıca atributlarından olan “Kosa-kosa” tamaşasını göstərmək olar. Bu tamaşa yalnız Azərbaycan Novruzuna mənsubdur. Onun indi göstərilən variantında Kosa ilə Keçəl sanki zarafatlaşırlar. Ancaq tamaşanın qədim formasında onlar bir-biri ilə mübarizə aparırdılar. Tamaşanın Cənubi Azərbaycanda mövcud olan variantlarından birində qara paltar geyinmiş Keçəl qışın, qaranlığın, şər qüvvələrin simvoludur. Keçi dərisindən kürk geyinmiş Kosa isə yayı, istini, bərəkəti və işıqlı qüvvələri təmsil edir. Əlində qara bayraq fırladan Keçəl müxtəlif qorxunc hərəkətlər edərək sanki uçur. Bununla da o, dünyada öz hökmranlığını göstərmək istəyir. Soyuqdan donan Kosa isə ətrafdakı odun parçalarını bir yerə toplayaraq, tonqal qalamaq istəyir. Keçəl hər vəchlə ona mane olmağa çalışır. Ancaq, nəhayət, Kosa tonqalı alovlandıra bilir. Şər qüvvələr işıqdan, oddan qorxduqlarına görə Keçəl qaçıb yaxınlıqdakı divarın arxasında gizlənir. Kosa gedib onu vurub “öldürür” və əlindəki qara bayrağı da alıb tonqalın üstünə ataraq yandırır. Ətrafdakı insanlar da tonqalın başına toplanaraq, isinməyə və şənlənməyə başlayırlar.

Bu tamaşa qədim zamanlar Novruz axşamı keçirilirdi. Novruzun səhəri günü isə möbidlər (kahinlər) artıq şər qüvvələrin qovulmasını və buna görə də ruhların qayıdıb getməsini elan edirdilər. Bundan sonra camaat daha sərbəst və rahat şəkildə bayram şənliklərini davam etdirir, bir-birlərinə hədiyyələr aparır, təbrik edirdilər. Müxtəlif idman yarışları (kəndirbazlıq, çovqan oyunu, at çapmaq, ox atmaq) və digər oyunlar (yumurta döyüşdürmək, təlxək oyunları, xoruz döyüşü və s.) keçirilirdi. Mahnı, musiqi və rəqs də Novruz mərasimlərində mühüm yer tuturdu.

Novruza xüsusi rövnəq verən amillərdən biri, bəlkə də başlıcası onun baharın gəlişi, gecə-gündüz bərabərliyi günündə qeyd edilməsidir. Bu baxımdan Novruz təkcə insanların deyil, bütün təbiətin, daha dəqiq desək, yerin şimal yarımkürəsindəki bütün canlıların bayramıdır: 20 və ya 21 martda günəş ekvator xəttini keçərək cənub yarımkürəsindən şimal yarımkürəsinə qədəm qoyur. Bu zaman şimal yarımkürəsində bahar, cənub yarımkürəsində isə payız fəsli başlanır. Novruz həm də elmdə qəbul edilmiş tropik ilin başlanğıcı ilə üst-üstə düşür. Tropik il təqrdibən 365, 2422 günəş sutkası, qriqorian təqvimi isə 365, 2425 günəş sutkası təşkil etdiyindən gecə-gündüz bərabərliyi, yəni Novruzun dəqiq gəlişi sutkanın müxtəlif vaxtlarına düşür. Bu zaman yaranan fərq hər il toplanaraq, nəhayət, gün (sutka) fərqinə də gətirib çıxarır. Belə ki, XXI əsrdə Novruzun 21 mart tarixinə düşən sonuncu gəlişi 2007-ci ildə olub. Bundan sonra isə XXI əsrdə yaz gecə-gündüz bərabərliyi 20 mart və 19 mart tarixlərinə düşəcək.

BMT və YUNESKO tərəfindən beynəlxalq bayram elan edilmiş Novruz hal-hazırda dünyanın bir çox ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda, Əfqanıstanda, İranda, Albaniyada, Bosniya və Herseqovinada, Hindistanda, Qazaxıstanda, Özbəkistanda, Tacikistanda, Türkmənistanda, Çində (uyğurlar), Monqolustanda, Pakistanda, Tatarıstanda, Başqırdıstanda, Dağıstanda, Gürcüstanda (azərbaycanlılar), Türkiyədə, İraqda (kürdlər) və b. ölkələrdə 400 milyona yaxın insan tərəfindən bayram edilir. Ancaq bir çox orta əsr mənbələrində də deyildiyi kimi, Novruz ənənələri tarix boyu daha geniş və təmtəraqlı şəkildə məhz Azərbaycanda keçirilib. Novruzun Azərbaycanda 2500 illik tarixi var.

Kamil Hüseynoğlu

Professor

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 18 mart.- S.14.