Türkmənçay –
1828: tarixi xronika
5-ci
yazı
1826-cı
il iyul. Tiflis.
A.P.Yermolov: Mən on bir aylıq ayrılıqdan sonra iyulun 2-də
Tiflisə qayıtdım. General-mayor knyaz
Menşikov Təbrizdə idi, onun son depeşaları (təcili
diplomatik məlumat - K.Ş.) oradan göndərilmişdi,
burada bildirilirdi ki, şahın dəvətilə Sultaniyyəyə
yola düşür, Abbas Mirzə tərəfindən iltifatla
qəbul olunub.
Sərhədin
hər yerində tamamilə sakitlik idi və farslar (burada
İran nəzərdə tutulur - K.Ş.) tərəfindən,
hər halda knyaz Menşikovun imperatorun dostluq əlaqələrini
daha da möhkəmləndirmək arzusunu bildirməklə
orada olduğu müddətdə, imperatorun Abbas Mirzəyə
şəxsən öz əli ilə yazdığı olduqca
iltifatlı məktub göndərdiyi vaxtda heç bir
düşmənçilik hərəkəti gözləmək
mümkün deyildi. Şaha hədiyyə olaraq
Həştərxan vasitəsilə, müvəqqəti
işlər vəkili Mazaroviçlə çatdırılan
arzusuna görə hazırlanmış, gümüş
çərçivəli təmtəraqlı büllur
çarpayı göndərilmişdi. İrəvan
sərdarı müəyyən sayda qoşunla İrəvan tərəfdən
Mirak yaxınlığında durmuşdu.
Mənim olmadığım müddətdə Abbas Mirzə
bizim qoşunlarımızın Göyçə gölü
yaxınlığındakı Balıqçay postunu
tutmasından general-leytenant Velyaminova şikayət etmişdi. Mənim əmrimlə cavab
verildi ki, mən Balıqçay yerinin İrana məxsus
olduğunu etiraf edirəm və bunu mübahisə etmirəm,
lakin o, farsların Qarabağ xanlığında
Çüğündür çayından Kəpənək
çayadək məskunlaşmış torpaqların
böyük sahəsini hakimiyyətində
saxladığına görə tutulmuşdu və bizim həmin
torpaqları tərk etməyimiz və ya bizim güzəştlərimiz
əvəzində onu alacağımızı
hüdudlandırma haqqında işin başa çatması həll
etməli idi.
General-leytenant Velyaminov İrəvan
xanlığının sərhədində
dağıdılmış Mirak kəndinin
yaxınlığında böyük olmayan istehkam tikilməsini
əmr etmişdi, lakin işlər knyaz Menşikov hələ
Təbrizə gedərkən Abbas Mirzənin ona xahişinə
görə dayandırılmışdı. O, hələ farsları
tanımırdı və onu inandırmaq olardı ki, o, (Abbas
Mirzə - K.Ş.) əlverişli olanı etməsə, onun tərəfindən
pis qarşılanar və hətta onu qəbul etməkdən
imtina edə bilər. Knyaz Menşikov
yanındakı polkovnik Bartolomeyi göndərərək Mirak
istehkamını tərk etməyi general Velyaminova
inandırırdı.
Mən sərhədi
gözdən keçirmək niyyətində idim ki, qəflətən
ayın 19-da artilleriya podpolkovniki Fligenin Qarakilsədən
raportunu aldım ki, İrəvan sərdarı böyük
qüvvə ilə bizi Mirak kəndindəki postunda hücum
etmiş və elə həmin vaxtda Gömrü
istehkamından çox da uzaq olmayan Kiçik Qarakilsə kəndi
tələf edilmiş və Böyük Qarakilsədən 18
verstdəki Həmzəçəmən çayı ətrafında
otarılan Tiflis piyada polkuna məxsus xəzinə
sürüsü aparılmışdı. Sərhəddəki
qoşunların komandanı Mirak postunda olan polkovnik knyaz
Sevarsemidzev haqqında heç bir məlumat yox idi və
polkovnik o üzrə başçı qalmışdı.
Bu hadisədən əvvəlcədən
düşünülmüş sülhün bizim nazirliyin
başa düşdüyü kimi heç də İrəvan
sərdarının özbaşına hərəkətilə
pozulmaması aşkar oldu. Beləliklə, həmin
vaxtdan İranla müharibə başlanır!
***
İranın başlıca məqsədi Tiflisi tutmaq, rus qoşunlarını Cənubi Qafqazdan çıxarmaq və Terekdən o tərəfə qovmaq idi. Döyüş istiqamətləri bu planın həyata keçirilməsinə əsaslanırdı. Rus qoşunlarının başlıca əməliyyat istiqaməti Təbrizə yönəlmişdi. Qüvvələr nisbəti İranın tərəfində idi. Əlahiddə Qafqaz korpusunun zərbə qüvvəsi çox da güclü deyildi. Müharibənin başlanğıc dövrü Rusiya üçün uğursuz oldu.
1826-cı il iyul. Rusiya-İran sərhədi. Mirzə Adıgözəl bəy təxminən 1770-ci illərin sonu və ya 80-cı illərin əvvəllərində anadan olub. 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsi ərəfəsində sərhəd mühafizə xidmətində çalışıb, 1845-ci ildə “Qarabağnamə” adlı əsər yazıb.
Mirzə Adıgözəl bəy: - Qızılbaşlar gəlib Araz çayından keçdikləri zaman çayda çimən bir neçə qazağı (kazak) öldürdülər. Qarabağlıların məsləhət və məşvərətilə, oradan Gorusdakı batalyon üzərinə yeridilər. Batalyona da hökm olunmuşdu ki, durmadan və ləngimədən təcili surətdə Qalaya (Şuşaya) hərəkət etsinlər. O zaman naib (mənsəbində) olan poruçik Səfərli bəy də bələdçi idi. Yol ilə gedərkən Korunzor yaxınlığında (qızılbaş) qoşununa rast gəldilər. Orada müharibə oldu. Günəş hərəkətindən qoşuna bərk susuzluq üz verdi. Özlərini Həkəri çayına yetirməyə çalışırdılar. Kapitan Hacı Ağalar bəy (əhvalatdan) xəbərdar oldu. Bir neçə nəfər bəyzadə ilə əlbir olaraq piyada və süvari topladı. Gəlib çayın bu tərəfini kəsdi. Soldatlara hər iki tərəfdən keçməyə macal vermədilər. Bəzisini ilk qılıncdan keçirdilər, bəzisini də əsirlik kəməndinə saldılar. Kimsə nicat tapa bilmədi. Heç kəsin qaçıb qurtarmasına macalı olmadı. Sonra bu əsirləri götürüb Korunzora Hacı Ağalar bəyə qonaq getdilər. Oradan bir fəthnamə yazıb polkovnik Nazimkanı və mayor Kovalenskini, sair zabitlər və əsir edilən soldatları Fətəli şahın hüzuruna göndərdilər. O zaman şah qoşunu ilə birlikdə Ərdəbildə idi. Qarabağlı Mehdiqulu xan və sərdar Əmir xan Naxçıvandan yola düşüb gəldilər. Korunzorda şahzadəyə yetişdilər. Səhər vaxtı keçərək Mehdiqulu xanı dağlıq yerlərdən yola saldılar. Şahzadə Çanaqçıda olan rus qoşununu ləğv etmək üçün oraya getməyi qərara aldı.
Araz kənarında kazaklar (kazak) öldürüldüyü zaman Mehdiqulu xanın Vərəndə mahalında sakin olan qardaşı Süleyman bəy, sair əqrabası ilə dönüklük və xəyanət etdi. Bu zaman pol komandiri general Reutt cəld təpənib qoşunu Qalaya (Şuşaya) daxil etdi.
...Şahzadə oradan Gorus yolu ilə Çanaqçıya getmək fikrində idi. Bu əhvalatı eşidib Qalaya tərəf hərəkət etdi. Bir mənzil qalmış yürüşə başladı. Qalanın bir güllə mənzilliyinə, hətta barısı və hasarı altında yetişmiş olduğu halda, yenə məqsədinə çatmayıb geri qayıtdı; çünki polkovnik və komendantın möhkəm tədbirləri onu naümid edib, (geri) qayıtmağa məcbur etdi...
1826-cı il avqustun sonunda gürcü şahzadəsi Aleksandrın başçılığı altında İran qoşunları Şəmkir altında məskən saldı. Sonra Abbas Mirzənin oğlu Məmməd Mirzə də yeni qüvvələrlə gəldi və Şəmkiri tutdu...
Aleksandr İraklieviç (1778-1838) – Kartli – Kaxet çarı II İraklinin (1720-1798) oğlu, şahzadə. Gürcüstanın Rusiyadan ayrılması uğrunda mübarizə aparıb. 1826-1828-ci illər rus-İran müharibəsi dövründə İran qoşunlarının 23 minlik ordusunun komandanı kimi Tiflis üzərinə yürüşdə iştirak edib. İran qoşunlarının hücumu ilə birlikdə Azərbaycanın şimalında Rusiya əleyhinə üsyanlar başlandı.
1826-cı il iyul. “Ümummüsəlman” üsyanı. Qarabağ, Talış, Şirvan, Şəki, Gəncə
Mirzə Adıgözəl bəy: -... Şəhərdən (Şuşa – K.Ş.) başqa Qarabağ əhalisi, bütün bəylər, sultanlar və məliklər xanın yanına və Nayübüssəltənin hüzuruna gedib, əmr və nəhyini yerinə yetirdilər. Gözəl xələtlər aldılar və bollu nemətlərlə başı uca oldular. Qızılbaş və Qarabağ qoşunlarını götürüb şəhəriüzük qaşı kimi ortaya aldılar. Bu zaman … Lənkəran xanları itaət boyunduruğunu öz boyunlarından atdılar. Mir Həsən xan öz qardaşlarını buraya, şahzadənin hüzuruna göndərmişdi. Şirvanlı Mustafa xan da Şirvana getdi... Rus qoşunu ilə dəfələrlə müharibə etdi. Axırda ruslar Şirvan kəndlərində olan əsgər və tərəfdarlarını toplayıb Quba tərəfinə getdilər. Mustafa xan da müstəqil olaraq xanlıq taxtına təkyə etdi və köhnə Şamaxıda oturdu. Şəkidəki rus bölükləri də Şəkini boşaldıb Tiflisə getdilər. Səlim xanın oğlu Hüseyn xan da gedib Şəkidə xanlıq taxtında müstəqil oldu. Zurnabadda olan qoşun gəncəlilərdən xahiş etdi ki, onlara izn versinlər Gəncədən keçib Tiflisə getsinlər. Gəncə əhalisi əhvalatdan xəbər tutan kimi onlara mane oldu. Knyaz Səvirzə mirzə (Savarsamidze) Pənbək və Şoragildən çıxdıqdan sonra Hüseyn xan və Həsən xan İrəvan tərəfindən gəlib Rusiya hökumətinə aid dam-daşı yıxıb od vurdular və oralara yiyələndilər...[Mirzə Adıgözəl bəy. Qarabağnamə, s. 80-82]
***
Şuşanın 48 günlük mühasirəsi rus-İran müharibəsinin gedişinə əsaslı təsir göstərdi. Abbas Mirzə hücumu sürətlə davam etdirərək dağınıq rus qoşun dəstələrini məhv etmək əvəzinə böyük qüvvə ilə mühasirəni davam etdirdi. Çar vəziyyətdən çıxış üçün tədbirlər görməyə vaxt qazandı, etibarlı adamı kimi Paskeviçin Qafqaza göndərilməsini qərara aldı .
Paskeviç İvan Fyodoroviç – 1782-ci ildə anadan
olub. Çar I Nikolay vaxtilə onun yanında hərbi xidmətdə
olmuş, onların arasında bir-birinə etimad əmələ
gəlmişdi. I Nikolay Paskeviçi
ata-komandir adlandırdı. Ona görə
də Qafqaza məhz Paskeviçin göndərilməsi təsadüfi
deyildi. O, 1827-1831-ci illərdə Qafqazdakı rus
qoşunlarının baş komandanı oldu. 1826-1828-ci
illər rus-İran və 1828-1829-cu illər rus-türk
müharibəsində qalib gəldi. 1856-cı
ildə 74 yaşında ölüb.
1826-cı
il avqust. Moskva.
İ.F.Paskeviç: - 1826-cı ilin avqust ayında Moskvada
axşam general-adyutant baron Dibiçdən məktub alıram
ki, hökmdar imperator sabahısı gün məni görməyə
arzulayır və o, Dibiç, əgər mənə əlverişlidirsə,
əvvəlcədən onun yanında olmağımı
xahiş edir.
Dibiç – Zabalkanski İvan İsanoviç (1785-1831),
1813-1814-cü illərdə rus-prus qoşunları qərargahının
rəisi olmuşdu. 1823-cü ildən Baş qərargah rəisi
idi. 1827-ci ildə qraf titulu
almışdı. Rus-türk müharibəsi (1828-1829-cu
illər) müharibəsində baş komandan (1829-cu il) idi.
İşin
nə yerdə olduğunu bilmədən Dibiçin yanına
gedirəm, o, mənə deyir: “Hökmdar imperator Qafqaz
korpusunun baş komandanı general Yermolovun məlumatını
alıb ki, farslar bizim Zaqafqaziya əyalətlərimizə
soxulmuş, Lənkəranı tutmuş, 60000 nizami, 60000
qeyri-nizami və 80 doldurulmuş topla hərəkəti davam
etdirir, onun isə onlara qarşı durmaq üçün
kifayət qədər qüvvəsi yoxdur və əgər on
iki piyada və bir süvari diviziya yardım edilməsə,
diyarın əldə saxlanılmasına zəmanət vermir. Hökmdar istəyir ki, Siz Qafqaza, orduya komandanlıq etməyə
gedəsiniz, çünki farsların qüvvəsi
artmalıdır. Əlahəzrət bu məlumatdan
sonra Yermolova inanmır”. Dibiç bununla əlavə etdi
ki, məhrum imperator Aleksandr Pavloviç də narazı idi və
onu geri çağırmaq və yerinə Rudzeviçi təyin
etmək istəyirdi, çünki Yermolovun hərəkətləri
azğınlaşıb, eyni zamanda ordu pozğunlaşıb,
pis vəziyyətdədir, intizam itib, oğurluq adi hal alıb,
adamlar neçə illərdi təmin olunmur və hər
şeyə ehtiyac duyur, maddi hissə bərbadlaşıb və
b.; nəhayət, o, həqiqətən orada qala bilməz. Mən
cavab verdim: “Mən Qafqaza necə gedə bilirəm ki, Yermolov
oradadır? Orada qüvvə yoxdursa, mən nə
edəcəyəm və işlərin pis vəziyyətinə
nə kömək edəcəyəm? Həm
də xəstəyəm və mənə məlum olan yerli
iqlimə dözə bilmirəm”. Dibiç buna görə
mənə dedi: “Hökmdar bunu istəyir və ümid edir ki,
Siz imtina etməyəcəksiniz, yenə də, siz, sabah
özünüz hökmdarın yanında olacaqsınız”. Sabahısı gün hökmdarın hüzuruna gəlirəm.
Biz ikilikdə idik. “Mən
bilirəm, -Əlahəzrət mənə deyir, - Dibiç mənə
hər şeyi danışıb. Sən
Qafqaza getmək istəmirsən. Mən səndən
xahiş edirəm, bunu mənim üçün edəsən”.
Kərim Şükürov
Tarix üzrə elmlər doktoru, professor
Xalq
Cəbhəsi.- 2017.- 2 may.- S.14.