Azərbaycanlıların
soyqırımı Britaniya kitabxanasının arxiv sənədlərində
1-ci yazı
Ötən yüzilin əvvəllərindən
başlayaraq ermənilərin azərbaycanlıları
ardıcıl şəkildə soyqırıma məruz
qoymaları ilə bağlı dünyanın müxtəlif
kitabxanalarında arxiv sənədləri qorunub
saxlanılır. Belə mənbələrdən biri də
Britaniya kitabxanasının 1918-1920-ci illərlə
bağlı arxiv sənədləridir. Tarixçi
Nigar Gözəlovanın bu mövzuda araşdırmasında
vurğulanır ki, Britaniya kitabxanasının fondlarında
saxlanılan arxiv sənədləri 1918-1920-ci illərdə
Bakı, İrəvan və Gəncə (Yelizavetpol)
quberniyalarının ərazisində erməni quldur dəstələrinin
Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri
soyqırımı hadisələrini əks etdirən
mühüm mənbələrdir. Bu qiymətli sənədlər
Azərbaycan tarixinin indiyədək öyrənilməmiş,
yaxud da hansısa məqsədlər üçün
saxtalaşdırılmış məsələlərinin
obyektiv araşdırılmasına geniş imkanlar
açır: “Onların elmi dövriyyəyə ilk dəfə
daxil edilməsi həmin sənədlərdə 1918-1920-ci illərdə
azərbaycanlıların soyqırımı ilə
bağlı ehtiva olunan bilgilərin
tarixşünaslığımız üçün dəyərini
daha da artırır. Çünki Britaniya
kitabxanasının fondlarında saxlanılan sənədlər
Britaniya imperiyasının yüksək rütbəli məmur
və səlahiyyətliləri tərəfindən
imzalanmış bir çox “tamamilə məxfi” raportlar və
yazışmalarından ibarətdir. Bu raportlarda və
daxili yazışmalarda 1918-1920-ci illərdə Cənubi Qafqaz
regionunda yaşanan hadisə və proseslər haqqında
Britaniya təmsilçilərinin gerçək dəyərləndirmələri
öz əksini tapmış və məhdud sayda ali hakimiyyət nümayəndəsi
üçün nəzərdə tutulmuşdu. 1918-ci ildə
Cənubi Qafqaza müdaxilə ərəfəsində
Böyük Britaniya hökuməti yerli xristianlara, hər
şeydən öncə də ermənilərə
böyük ümidlər bəsləyərək, Osmanlı
ordusunun Qafqaza yürüşünün
qarşısının alınmasında onlara bel
bağlayırdı. Öz növbəsində,
erməni siyasətçiləri ingilispərəst təbliğat
xəttini tuturdular. Lakin Britaniyanın arxiv
sənədlərindən bəlli olduğu kimi, tezliklə
ingilis komandanlığı dərk etməyə başlamışdı
ki, ermənilərin dəstəklənməsi və onlara
kömək göstərilməsi Böyük Britaniyanın
türk-müsəlman əhaliyə münasibətdə
apardığı siyasətə ağır ziyan vurur.
Belə ki, kapitan Noel 1918-ci il 22 yanvar
tarixli məlumatında Azərbaycanda ingilislərə
münasibətin pisləşməyə doğru dəyişməsi
haqqında xəbər verirdi. O yazırdı: “Mən 6 həftə
öncə orada olarkən tatar (azərbaycanlı - N.G.)
icmasının liderləri bizlərə münasibətdə
açıq şəkildə dostyana əhval-ruhiyyədə
idilər. Fəqət indi, Bakıya
qayıtdıqdan sonra mən aşkar etdim ki, onların
davranışı yerini şübhəliliyə və pis
gizlədilən düşmənçiliyə vermişdi.
Bu, aşağıdakılar ilə izah olunur: 1) Bizim erməni
mənafelərinə üstünlük verməyimiz
haqqında rəy geniş yayılıb; 2) Ermənilər bu
təəssüratı gücləndirir və ondan sərbəst
şəkildə öz xeyirləri üçün istifadə
edirlər; 3) Erməni milli alayının formalaşmasına
verilən prioritet. Mən güman edirəm ki,
bu, rus baş qərargahının bizim erməniləri dəstəklədiyimiz
və müsəlmanlara güvənmədiyimiz haqqında
görüşlərinə uyğundur. Mənim
rəyimə görə, belə bir siyasət
yanlışdır və ehtimal ki, fəlakətə gətirib
çıxaracaq. Müsəlmanların maraqları
onları qulaqardına vurmağın imkansız olduğu qədər
güclüdür, ələlxüsus da rus ordusunun tezliklə
dirçəlməsinə ümidlərin son dərəcə
cüzi olduğu bir zamanda... Tatarlar (azərbaycanlılar
- N.G.) Rusiyaya rəğmən özlərinin milli hərbi
bölmələrini formalaşdıracaqlar və yaxşı
olardı ki, bu bizim himayəmiz altında baş versin”. Təsadüfi deyil ki, 1918-ci il fevralın sonunda
müsəlman qəzaları Qafqaz ərazisinə ingilis
qoşunlarının müdaxiləsinə qarşı Cənubi
Qafqaz Seyminə öz etirazlarını bildirdilər və
ingilis nümayəndələri ilə
danışıqları kəsməyi tələb etdilər”.
Araşdırmaçı
bu qənaətə gəlir, 1918-ci ilin qanlı mart
olayları ingilislərin ermənilərdən azərbaycanlılara
qarşı istifadə edilməsi siyasətinin səhv
olması qənaətini daha da möhkəmləndirdi: “Bəlli
olduğu kimi, həmin hadisələrin gedişində
bolşevik-daşnak silahlı birləşmələri tərəfindən
Bakı quberniyası ərazisində müsəlman əhalinin
soyqırımı həyata keçirilmişdi. Hindistandakı
Britaniya qoşunlarının baş komandanı Londona 1918-ci il 20 iyul tarixli məxfi depeşasında bu barədə
aşağıdakıları yazırdı: “Ermənilər
özlərinin ingilislərin xüsusi himayələri
altında olmaları haqqında tatarlar (azərbaycanlılar -
N.G.) arasında açıq şəkildə lovğalanmaqla
bizim ümumi işimizə böyük zərər
yetirmişlər. Bu, britaniyalıların qəsdən
antimüsəlman siyasəti yürütmələri barədə
ziyanəvər rəyin ortaya çıxmasına rəvac
verib, zira ermənilər çoxlu sayda tatarı qətlə
yetiriblər”. Britaniya qaynaqlarının bilgilərinə,
o cümlədən Britaniya briqada generalı R.Qortonun 1918-ci il 8 dekabr tarixli məruzəsinə əsasən,
həmin hadisələr zamanı “180 kənd
dağıdılıb və çoxlu sayda tatar (azərbaycanlı
- N.G.) qətlə yetirilib”. Cənubi Qafqazda ilk erməni
dövlətinin - 1918-ci il mayın sonlarında Ararat
Respublikasının meydana gəlməsindən etibarən onun
hökuməti qonşu Türkiyə, Azərbaycan və
Gürcüstan hesabına özünün “böyük Ermənistan”
yaradılmasına dair planlarının gerçəkləşdirilməsinə
fəal surətdə girişmişdi. Tarixən heç bir
zaman Cənubi Qafqazda mövcud olmayan milli erməni dövlətinin
nəzərdə tutulan sərhədləri daxilində
“toplanacaq” torpaqlar dairəsinə artıq Azərbaycan
Respublikasının ayrılmaz parçası kimi təsbit
olunmuş Naxçıvan, Zəngəzur və Qarabağ
bölgələri, habelə Gürcüstanın da
özünün malik olma hüquqlarını irəli
sürdüyü Borçalı, Axalsıq və Axalkələk
rayonları aid edilmişdi. Daşnak hökuməti
müttəfiqlərin, ilk növbədə də İngiltərənin
və ABŞ-ın köməyinə arxalanmaqla
özünün “böyük Ermənistan” yaratmaq siyasətində
uğur qazanmağa ümid bəsləyirdi. Bu zaman İngiltərədən birbaşa hərbi dəstək
və siyasi tanıma, ABŞ-dan isə maliyyə
yardımı və ölkənin idarəçiliyinə dair
mandatın öz üzərinə götürülməsi
gözlənilirdi.
Lakin tezliklə ermənilər xəyal
qırıqlığına uğradılar. İngiltərənin
hökumət dairələri ermənilərin
planlarının tamamən absurd olduğunu etiraf etməli
oldular. Məsələn, Böyük Britaniyanın
Xarici İşlər Nazirliyinin Siyasi kəşfiyyat
şöbəsi tərəfindən hazırlanmış
1918-ci il 28 oktyabr tarixli memorandumda göstərilirdi: “Erməni
məsələsini çözərkən nəzərə
alınmalıdır ki, onun cazibə mərkəzi Qafqazda
deyil, Kiçik Asiyadadır; ermənilər Qafqaza əsasən
qaçqın kimi son on illərdə Rusiya hakimiyyəti
dönəmində gəliblər. Rusiya
hökuməti burada onlardan gürcülər və tatarlar
arasında ixtilafları təşviq etmək məqsədilə
istifadə edib”. 1918-1920-ci illərdə
Ermənistanın silahlı qüvvələri müntəzəm
olaraq Azərbaycan Respublikasına qarşı hərbi təcavüzü
genişləndirərək Zəngəzura, Naxçıvana
və Qarabağa soxulmuşdular. Vəziyyət
o dərəcədə böhranlı idi ki, Naxçıvan ərazisində
dinc əhalinin məhv edilməsi və erməni silahlı
qüvvələri tərəfindən törədilən vəhşiliklərlə
əlaqədar Qacar hökuməti adından Britaniya
komandanlığına Şahzadə Əla-üs Səltənə
etiraz təqdim etmişdi. Memorandumda
göstərilirdi ki, çıxılmaz vəziyyətə
düşən Naxçıvan əhalisi İrana yardım
üçün müraciət edib və onun himayədarlığını
xahiş edib. Sənəddə daha sonra
qeyd edilir ki, “Əhalinin əksər hissəsini müsəlmanların
təşkil etdiyi bu vilayətlərə ermənilərin təcavüzü
mümkün məhvedici nəticələri üzündən
böyük əndişə doğurur”.
Lord
Kerzona (Böyük Britaniyanın xarici işlər naziri,
1919-1923 - N.G.) məlumatında P.Koks qeyd edirdi: “Mən İran
hökumətindən aldığım və erməniləri
İrəvanda, Naxçıvanda və Qarsda müsəlmanlara
qarşı vəhşiliklər törətməkdə ittiham
edən memorandumun tərcüməsini əlavə etməyi və
bu iğtişaşlara son verilməsi üçün
müttəfiq hökumətlərin üzərinə məsuliyyət
qoymağı özümə şərəf bilirəm”.
Araşdırmada vurğulanır ki, İranın Xarici
İşlər Nazirliyinin 1919-cu il 21 oktyabr tarixində
Böyük Britaniyanın diplomatik missiyasına göndərdiyi
depeşada göstərilirdi: “Şübhə yoxdur ki,
Britaniyanın diplomatik missiyasının İrəvanda,
Naxçıvanda, Qarsda və Ermənistanın bütün sərhədi
boyunca bu yaxınlarda baş verən olaylar, ermənilərin
bu bölgələrin müsəlman əhalisinə
qarşı törətdiyi vəhşiliklər, qətliamlar
və qarətlər haqqında xəbəri var. Xarici
İşlər Nazirliyi həmçinin belə bir məlumat
alıb ki, ermənilər bu bölgələrdə milliyyətindən
asılı olmayaraq bütün müsəlmanlara
qarşı zorakılıq aktı törətmək fürsətinin
birini belə əldən qaçırmayıblar. Müsəlman ailələr məhv edilir, heç
bir günahı olmadan kişilər və uşaqlar
öldürülür, qadınlar cinsi təcavüzə məruz
qalır, onların bütün əmlakı qarət edilir.
Erməniləri əsla təhrik etməyən bir çox kəndin
əhalisi məhv edilib... Millətlərin və
dünyanın azadlığına dair Böyük Dövlətlərin
niyyətlərindən xəbəri olan Xarici İşlər
Nazirliyi rəsmən bu informasiyanı diqqətinizə
çatdırır və xahiş edir ki, Britaniya hökumətinin
məmurlarına ermənilərin bu cinayətkar əməllərinin
qarşısını almaq və Ermənistanla sərhəddə
yaşayan dinc əhalinin həyatını müdafiə etmək
tapşırılsın. Onlar həm
böyük dövlətlərin təmsilçiləri kimi,
həm də erməni barbarlığının şahidləri
kimi bu cinayətkar əməllərin qarşısının
alınması və müqəssirlərin cəzalandırılması
üçün tədbirlər almalıdırlar”.
1918-ci ilin dekabrında Qarabağ bölgəsində Ermənistanın
hərbi təcavüzü ilə əlaqədar olaraq
Şuşaya podpolkovnik Hibbonun (Uorçester alayı)
komandanlığı altında kiçik eskortun müşayiəti
ilə Britaniya hərbi missiyasının göndərilməsi
zərurəti ortaya çıxdı. İngilis
komandanlığının tutduğu rəsmi mövqe sanki Azərbaycan
tərəfinin dəstəklənməsinə, erməni təcavüzünün
pislənilməsinə, bölgədə sülhün
saxlanılmasına yönəlmişdi. Britaniya
qoşunlarının Cənubi Qafqazda komandanı, general V.Tomsonun
təşəbbüsü ilə Qarabağa
qarışıq ingilis-erməni-müsəlman nümayəndə
heyəti göndərilmiş, erməni
başçılarına onları müsəlman əhaliyə
qarşı təcavüzkar hərəkətlərdən
çəkindirən teleqramlar vurulmuşdu. Tomsonun imzası ilə analoji məzmunlu məktub
Andronikə də təqdim olunmuşdu. Məsələn,
1918-ci il 19 noyabr tarixli 640 saylı əmri
ilə Andronik tabeliyində olanları xəbərdar edirdi:
“Müttəfiqlərin təmsilçilərinin mənə
çatdırdıqları məktubda deyilir ki, indən belə
hər cür düşmən hərəkətləri
(müsəlmanlara qarşı - N.G.) erməni məsələsinin
çözümünə mənfi təsir göstərə
bilər”. Qarabağda və Zəngəzurda erməni-azərbaycanlı
ərazi münaqişəsini həll etməkdən
ötrü 1919-cu il yanvarın
ortalarında ingilis komandanlığı burada xüsusi
inzibati idarəçilik - başda doktor Xosrov bəy Sultanov
olmaqla general-qubernatorluq yaratmaq yolu ilə ixtilaf zonasını
ərazi cəhətdən əlahiddələşdirmək
modelini seçmişdi. Lakin bu idarəçiliyin
tətbiqindən sonra da Qarabağdan həyəcanlı xəbərlər
alınmaqda idi”.
Uğur
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 3 may.-
S.13.