Türkmənçay –
1828: tarixi xronika
8-ci yazı
- Mən sizə böyük
insan və hökmdar Napoleonun adını çəkə bilərəm,
Rus hüdudlarında cəngə girişdi və bununla
taxt-tacını itirdi. Əsl qəhrəman oldu: o, son
gücünədək müdafiə olundu. Lakin
siz. Ümumdünya
işğalçısı kimi hər şeyi tutmaq istəyirsiniz,
- vilayətlər, pul tələb edir və heç bir
qeyd-şərt qəbul etmirsiniz.
- Ədalətsiz
başlamış hər bir müharibənin qurtarmasından
sonra biz hüdudlarımızı və bununla birgə onu
keçməyə cəsarətlənmiş düşməndən
uzaqlaşırıq. Bax, buna görə İrəvan və
Naxçıvan əyalətlərinin güzəştə
gedilməsini tələb edirik. Pul da həmçinin
silah növüdür, onsuz müharibə aparmaq olmaz. Bu
hərrac, hətta vurulmuş zərərə görə
mükafat deyil, ali-həzrət, pul tələb etməklə
düşməni uzun müddət bizə zərər vurmaq
üsulundan məhrum edirik...
Biz xeyli haşiyə çıxmadan sonra yenidən gələcək
sülh şərtlərinə müraciət etdik.
- Beləliklə, general
Paskeviç sizin elan etdiyiniz təkliflərdə hər
hansı ləğvi edə bilməz və ya istəməz?
Biz barışıq bağlayırıq; o bunu edər; bu
müddətdə mən özüm onun düşərgəsinə
gələrəm, ona deyərəm ki, o mənə imperatora
gedən yolu göstərsin, özüm Peterburqa yola
düşər və ya mən şah vəliəhdi
olduğum kimi, o da mənim varisim olan, böyük oğlumu
göndərərəm...”
O, bu
ideyanı mənə müxtəlif dəyişikliklərlə
inkişaf etdirdi və hər dəfə mən ona xarıtlatdım
ki, zati-aliniz hazırkı şəraitdə onu və ya
Əmirzadə S.-Peterburqa buraxmaq hüququ yoxdur; bu niyyətini
keçən il, imperatorun tacqoyması
zamanı icra etmək daha rahat olardı. Şahzadə
onda silahdan yapışmağı üstün tutdu; mən
gizlətmək istəmirdim ki, hökmdar məhz və şəxsən
Abbas Mirzənin özünə qəzəblənib.
O, yenidən
dedi ki, bunu bilir, hiss edir, öz günahlarını yumağa,
hökmdarın itirilmiş iltifatını qazanmağa
hazırdır; o, bu inamı sonu görünmədən təkrar
edirdi.
- Deyin, c. Qriboyedov, siz Təbrizdə
yaşayırdınız, mən nə etmədim ki, sizinlə
dostluğumuz qalsın? Məni nədə,
traktata qarşı hansı hərəkətdə töhmətlədirə
bilərsiniz? Mən vaxtilə general
Yermolovun şikayət etdiyi Dağıstanda yayılan təhrikçi
fərmanları onun yadına saldım.
- Siz onu
görmüsünüzmü? Onlar haradadır?
Bu mənim düşmənlərim Yermolov və
Mazareviç tərəfindən uydurulmuş cəfəngiyyatdır,
belə ki, guya Qafqazda öldürülmüş rusların
qulaq və burunları ləzgilər tərəfindən Təbrizə,
mənə gətirilib. Bunlar nə vaxt
olub? Siz şahidsiniz ki, bunlar yalandır; halbuki imperator
Aleksandr Peterburqda bunu Məmməd Hüseyn xana söyləmişdi;
belə iftiralarla sizin məhrum imperatoru mənə
qarşı təhrik etmişdilər və həmçinin məni
onun xələfinin iltifatından məhrum etməyə nail
olublar. Knyaz Menşikovla iş görmək olardı –
ağıllı və hiyləgər olmayan adam
idi; lakin o, hər dəfə qeyd-şərtlə deyirdi ki,
artıq general Yermolovun mənə elan etdiyi təkliflərdən
başqasını etmək səlahiyyətinə malik deyil. İndi əgər biz sizə əyalətləri
versək, tələb olunan məbləği ödəsək,
əvəzində nə alacağıq? Vaxt
ötdükcə yetişən və yenidən müharibəyə
gətirən gələcək ədavətə geniş
vilayətlərdən imtina etdik, bizdən nə istəyirdilər
hamısına razılaşdıq, - ingilislər buna
şahiddir; sizin tərəfinizdən yeni iddialardan,
dözülməz haqsızlıqdan başqa nə aldıq!
Sülh yüz dəfələrlə müharibədən
pisdir! İndi mənim elçilərim general Paskeviç tərəfindən
mehribanlıqla qəbul olunur, onun mənə xəbərləri
sülh adlandırılan dövrdən daha nəzakətlidir;
mən on il ərzində
dözdüyüm bütün təhqirlərin sayını
itirmişəm. Xeyr! Mən və ya mənim
oğlum – biz imperatorun yanına getməliyik... və i.a.
Mən...
bizim üçün faydalı olan iş
kimi barışığın şərtlərilə məşğul
oldum. O haqda təklif onun tərəfindən oldu. O istəyirdi
ki, biz Qarabağa, o isə Təbrizə çəkilsin,
qarnizonunun azuqəsini üzərinə
götürdüyü Abbasabaddan başqa Naxçıvan əyaləti
təmizlənsin və neytral hesab olunsun. Biz bir
çox məsələdə razı idik; mən bəzilərini
rədd etdim, heç nədə şərtləşmədik
və mən bir neçə saatlıq macal verilməsini
xahiş etdim ki, barışıq layihəsini düşünüm
və ona yazım.
- Xeyir! İndi həll
edilməlidir, mən sizin məktubunuzu istəmirəm. Allah xatirinə, yazmayın, siz sonra bir sözdən
də çəkilmirsiniz.
Onda qurtardıq ki, mən özümdə hərbi əməliyyatların
müvəqqəti kəsilməsi keçən şərtləri
hazırlayır və sonra ona təqdim edirəm. Salam çay kimi axdı, tərif,
mədh az və ya çox dözülən
idi... Bizim danışıqlarımız
altı saat davam etdi. Axşam qabağı
mən öz yerimə gəldim.
Mən gecə zati-alinizdən verilən təlimat
üzrə barışıq layihəsini yazdım. Sonra onu tərcümə
etdirdim. Təsadüf işi başa çatdırmaq
üçün əlverişli oldu: Abbas Mirzə özü
buna ilk olaraq bəhanə vermişdi...
***
22 (iyul).
Sübh tezdən mən orijinalı Abbas Mirzəyə
göndərmək niyyətində olduğum
kağızların tərcüməsilə tutuşdurdum.
Mirzə Məhəmməd Əli Mustafa mənə baş
çəkdi və bütün səhəri
danışdı... Mən yeri gəlmişkən, bizim bir dəqiqə
olsa da ikilikdə qala bilmədiyimiz üzündən bu ərəfədə
Şahzadəyə deyə bilmədiyimi Mirzə Məhəmməd
Əliyə bütün Azərbaycan bizim əlimizdə
olduqda onun gələcəkdəki pis taleyi haqqında, şah
tərəfindən ona bəxş edilmiş padşah
mülkündən məhrum olmaq və bu məhrumiyyətə
görə özünə, öz
ehtiyatsızlığına borclu olduğu üçün
qardaşları arasında hansı sifətlə təmsil
olunacağını, əgər müharibə davam edərsə,
İrana üz verəcək bütün bədbəxtliklərin
ona yazılacağını, bunun isə əlbəttə,
onun irsi hüququnu nəinki təsdiq etməyəcəyini,
ola bilsin taxt-tacdan uzaqlaşdırılacağını dedim.
Mirzə Məhəmməd Əli hər şeydə
razılaşdı və mənim sözlərimi Abbas Mirzəyə
çatdırdı, bu haqda o özü sonra mənə dedi.
Mən kağızlarımı ona göndərdim və
həmin gün ikinci dəfə onun yanına getməli idim;
bunun əvəzinə bütün bədənimdə
güclü hərarət, baş ağrısı hiss etdim və
zərərli iqlimin nəticəsi kimi isitmənin
bütün əlamətləri ilə yorğan-döşəyə
düşdüm. Civə günorta 40 dərəcə istiyədək
qalxmış, ötən gecə donma nöqtəsindən
8-dək enmişdi...
23-də
(iyul) mən yüngülləşmə hiss etdim, lakin hələ
yorğan- döşəkdən qalxa bilmədim. Mirzə İsmayıl Şahzadənin sözlərilə
tərtib olunmuş və Çorsa iki fərsəng
yaxınlaşmış şahın bəyəndiyi
barışıq layihəsini gətirdi. Çaparlar
dayanmadan şahın yanına və onun yanından
çapırdılar.
İran tərəfindən
tələb olunurdu ki, biz Abbas-Abaddan başqa Naxçıvan əyalətini,
həmiçinin Allah məbədinin mühafizəsi
üçün onların və bizim iki pristavın
olduğu, lakin nə rus, nə də İran
qoşunlarının qalmadığı Ermiədzini tərk
etməli idi. Müzakirələr sübhdən
davam etdirildi. Günortadan 3 saat keçmiş Mirzə Məhəmməd
Əli gəldi və onu bərpa etdi, məni gecə keçənədək
saxladılar; bir çoxuna razılaşdıq; onların
bizim Eçmiədzin və Naxçıvan əyalətlərini
tərk etmək haqqında maddəsi silindi. Bütün
bununla heç nə bitmədi.
24-də (iyul) mən hələ zəif idim; lakin işi
həqiqi məqsədindən ayıran,
danışıqların faydasızlığını
görüb, məzuniyyət xahiş etdim. Mirzə Məhəmməd
Əli Mustafa, Mirzə İsmayıl və Mirzə Saleh yenidən
mənim yanıma gəldi və mən bütün gün ərzində
XII yüzilin şivəsinə dözməli oldum. Başlıca ixtilaf bunda idi ki, İran tərəfdən
10 aylıq barışıq tələb olunurdu. Mirzə Məhəmməd Əli mənə
açıq elan etdi ki, bu bütün əyaləti var-yoxdan
çıxaran şah, onun sarayını və qoşununu
Xoydan uzaqlaşdırmaq üçün lazımdır.
Mən ona hiss etdirdim ki, bu səbəblər
yalnız onların nəfinə üzürlüdür; lakin
biz də qərəzsiz olaraq öz xeyrimizi gözləməliyik.
Nəhayət, barışıq haqqında mühakimələrin
yalnız mənə düşərgədə saxlamaq
üçün bəhanə olduğunu görüb, hərbi
əməliyyatların kəsilməsinə ehtiyacımız
olmadığını elan etdim; bu barədə ilk fikir
Şahzadəyə məxsusdur. Lakin mənim Abbas Mirzəyə ciddi
məsləhim oldu: diyarın, yaşı keçmiş
şahın şəxsiyyətinin sakitləşdirilməsi və
öz təhlükəsizliyi üçün məlum şərtlərlə
ona bağışlanan sadə sülhü qəbul etsin.
Çox uzun danışdılar…
- Bu plan bizdə, -mən dedim,
- çox məhşurdur və olduqca real hesab olunur; lakin onun
icrasına qeyri-ixtiyari olaraq sizin inad göstərərək
özünüzün başladığınız müharibəni
uzadacağınız ifrat halda başlayacaqlar. Ali-həzrətə
deyin ki, ondansa yaxşısı şərtləri qəbul etməkdir.
Bu və digər çoxlanı mən hədədən
daha çox xəyalat kimi təklif etdim.
Mən axşamdan və sabahısı gün tezdən
israrla məzuniyyət haqqında tələbimi təkrar
etdim. 25-də (iyul) sübh tezdən Şahzadənin
yanına götürməkdən ötəri mənim
dalımca Hacı Məcid Ağa gəldi. Onun yanında
iki qardaşı, Əlinağı Mirzə Qəzvinli, Məmmədqasım
Mirzə Urmiyalı və Asif-əd-doulo Allahyar xan, həmçinin
içərisində mənim tanımadığım, lakin
sonra mənə deyildiyinə görə İrəvan sərdarının
qardaşı Həsən xanın olduğu bir neçə nəfər
var idi. O, mənim düşərgədə olduğum
bütün dövr ərzində bizimlə hər cür
yaxınlaşmanın əleyhinə güclü
danışır, şahın yanına gedib pul və İrəvan
əyalətinin müdafiəsi üçün qoşun
xahiş edirdi.
Mən güman edirdim ki, bu qədər əhəmiyyətli
şahidlərin yanında bizim şərtlər ya təntənəli
şəkildə rədd olunacaq, ya da onun haqqında
mühakimələr olacaq, nə o, nə də o birisi
olmadı. Şahzadənin səsi ən acizanə idi... on
aylıq barışıq xahiş edirdi. Mirzə
Məhəmməd Əli ona bildirdi ki, mən onların təmiz
ürəkliyinə inanmıram, Allahyar xan buna fövqəladə
dərəcədə təəccübləndi. Mən
izah etməyə tələsdim ki, ötən il
də Əmirzadəni imperatorun yanına göndərmək qərara
alınmışdı və bunun əvəzinə onların
qoşunu bizim sərhədlərimizə hücum etdi...
Mən yeri gəlmişkən sezdim ki, Mehdiqulu xanın
bizim tərəfə keçməsi etimad məsələsində
farsları çox qayğılandırıb, ona görə
ki, bu hadisə Rusiya himayəsini axtarmağı arzulayan hər
kəsi təlqin edir. Abbas Mirzə mənə dedi:
- Mən general Paskeviçin ən
təhlükəli silahını özünün və bizim
müsəlmanlara göstərdiyi insan sevgisi və ədalətini
hesab edirəm. Biz hamımız bilirik, o
özünü İrəvandan Naxçıvanadək …necə
apardı, soldatlar heç kimi incitmədilər və o,
hamını dostcasına qəbul etdi. Özgə xalqda
etimad qazanmağın bu yolu mənə də məlumdur, təəssüf
ki, bütün İranda təkcə mən bunu başa
düşürəm, mən türklərə qarşı,
ötən il isə Qarabağda belə hərəkət
etdim. Digər tərəfdən Həsən xan
nə qədər bacarır, sizə səy göstərdi və
bütün Gürcüstanın özünə qarşı
qızışdırdı. General Yermolov yeni Çingiz
xan kimi məndən bədbəxt əyalətlərin
boşaldılması ilə qisas alardı, kim ələ
keçərsə, öldürülməsinə hökm edərdi
və onda bu vaxt məndə Azərbaycanın xəzinədən
nə maaş, nə də azuqə tələb etməyən
üçdə ikisi silaha sarılardı.
Mən ona cavab verdim ki, hazırkı baş komandan kimi
general Yermolov da elə həmin məqsədə görə
müxtəlif yollarla çalışmaqla dövlətin mənafeyinə
əməl edib.
O, 5 iyul
döyüşü (Abbas-Abad - K.Ş.) haqqımda çox
açıq danışır... Yelizavetpol haqqında,
Aslandüz haqqında da mənə eyni səmimiyyətlə
danışdı...
Kərim Şükürov
Professor
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 11 may.-
S.14.