“ALƏMDƏ
SƏSİM VAR MƏNİM” ROMANINDA ETNOQRAFİK
MƏRASİMLƏR
Tarixi mənbə və materiallar olmadan hər hansı xalqın etnoqrafiyasından söhbət gedə bilməz. Bu materiallar müxtəlifdir. Bunlardan biri də
bədii əsərlərdir. Bədii əsərlər
yarandığı dövrün etnoqrafiyasını müəyyən
dərəcə özündə əks etdirdiyi
üçün elmə gərəkli mənbə ola bilər. Müşahidələrə
əsaslansaq deyə bilərik ki, yazıçılar
yazdığı əsərlərdə xalqın arzu-istəklərini,
qayğılarını, adət-ənənələrini,
folklorunu, məişətini, bayramlarını, bir sözlə,
etnoqrafiyasını əks etdirir. Bunlar əsərin
sujet xəttindən kənarda qalsa da, sujetə təsir edən
amillərdəndir. Ədəbiyyatımızda
bir sıra yazıçılar var ki, xalq milli etnos
gücündən faydalanaraq maraqlı əsərlər
yaratmağa müyəssər olublar. Bu sənətkarlardan
biri də Əzizə Cəfərzadədir. O, öz
xatirələrində belə yazır: “Millətimin mənliyini
təsdiq edən, qədimliyini, ululuğunu özündə
daşıyan nə varsa saxlanmasını,
unudulmamasını istəmişəm. Odur ki,
öyrəndiklərimi yeri düşdükcə
yazılarımda qoruyuram. Özümüzlə
heç nə aparmamalıyıq. Bildiklərimizin
millətin gənc nəslinə qaytarmalıyıq.”
O, ədəbiyyat
tariximizdə tarixi romanları ilə tanınır. Tarixi romanlar bədii əsər olduğu kimi, həm
də elmi əsərdir. Çünki o,
özündə tarixiliyi və elmiliyi də əks etdirir.
Prof. Mir Cəlal Paşayev tarixi roman janrı haqqında
yazır: “Yaxşı tarixi roman üçün mühüm
və çətin şərtlər vacibdir. Öz
mahiyyəti etibarilə romanın bu növü ən yüksək
mərhələni kəsb edir. Tarixi roman
xalq şüurunu öz ötən həyatını
anmağa meyl edən dövründə meydana
çıxır, həmin bu meyl həm də sırf tarixi tədqiqin
inkişafını təsvir edir.”
Əzizə Cəfərzadənin tarixi romanlarından
biri də “Aləmdə səsim var mənim” romanıdır. Əsər
XIX əsr ədəbi fikir ideologiyasının öncüllərindən
biri olan şair Seyid Əzim Şirvanidən bəhs edir.
Burada onun yeniyetməlik illərindən,
ömrünün sonlarına qədər olan yaşamı əks
edilib. Əsərin adı da
S.Ə.Şirvaninin “Mövti-cismani ilə sanma mənim ölməyimi,
Seyyida, ölmərəm aləmdə səsim var mənim” məqtəli
qəzəlindən götürülüb.
Romanda şairin həyatı ilə yanaşı XIX əsr
Azərbaycan xalqının həyatı, etnoqrafiyası
göz önünə gətirilir. “Aləmdə səsim var mənim”
romanında Əzizə Cəfərzadə,
yaradıcılığına və şəxsiyyətinə
hörmət bəslədiyi Seyid Əzim Şirvaninin
obrazını yaratmağı qarşısına məqsəd
qoysa da, yazıçı bununla kifayətlənməyib,
bütövlükdə XIX yüzil Şirvan tarixini, daha
doğrusu, Şamaxı mühitini ictimai-siyasi və ədəbi-mədəni
hadisələrin canlı mənzərəsi fonunda və
etnoqrafik yaddaşın işığında işləyib.”
XIX əsr Azərbaycan məişətini xarakterizə
edən məclislərdən biri də “Çəngi məclisləri”dir.
Lakin bu məclis xalq tərəfindən heç də birmənalı
qarşılanmır. Dinin xalq üzərində mütləq
hakimiyyəti, musiqini, çalğını qadağan etdiyi
üçün Şirvan camaatı da bu cür məclislərdə
iştirak edən insanlara yaxşı münasibət göstərmirdi.
Romanda ilk çəngi məclisi Mahmud
ağanın evində təsvir olunur. Orada Sona, Nisə,
Rəna, Qəndi, Badam, İzzət və başqa qızlar rəqs
edir, oxuyur və məclisdəkiləri əyləndirir. Qızlar ara-sıra mahnının ritminə
uyğun olaraq nəğmələr, bayatılar oxuyurlar.
Məclisdə Seyid Əzim də iştirak edirdi. Mahmud ağa öz evində
təşkil etdiyi qonaqlığa Mütrüf Ədilin
“Çəngi dəstəsi”ni də dəvət
etmişdi. Çəngi məclisi qutardıqdan
sonra qonaqlar yemək yeyir və söz Seyid Əzimə verilir.
O bu vaxt çox gənc idi. Bu məclisdə o
ilk dəfə şair kimi imtahan verirdi. O çəngilərin
içərisində ən gözəli olan Sonanın rəqsinə
tamaşa edə-edə yazdığı şeiri səsləndirir
və məclisdəkilər də şeiri çox bəyənirlər.
Bu qəzəl öz rəqsilə bütün məclisi ələ
alan, oradakıları heyran qoyan, adətən
bir quş çevikliyi ilə rəqs edən Sonanın rəqsindən
alınan ilhamın məhsulu idi:
•
...Yıxıldım
huşdan getdim, tutuldu nitq Musa tək
Təcəlla
nurunu çün vadiyi-Sinada gördüm mən...
•
“Beytüs-səfa” ədəbi məclisi
S.Ə.Şirvani tərəfindən yaradılmış və
dövrünün ən böyük ədəbi məclislərindən
sayılırdı. Məclisin adı Seyid Əzimin dostu, gənc
şair Məhəmməd Səfanın adı ilə
adlandırılırdı. Məclisdə Seyid Əzim və
Məhəmməd Səfadan başqa Qafar Rağib, Mollağa
Bixud, Ağababa Zühuri, Ələkbər Qafil və digər
şair və şeir həvəskarları da iştirak edirdi.
Onlar sələflərinin əsərlərindən
parçalar oxuyur, təhlil edir, öz şeirlərini oxuyur və
yeni yazılmış şeirlərə ədəbi qiymət
verirlər. Ara-sıra digər ədəbi-məclislərlə
məktublaşır, fikir mübadiləsi aparırlar.
Əsərdə Novruz adətlərinin təqdimatı
da xeyli maraqlıdır. Bayram ərəfəsində və
ilaxır çərşənbədə Şirvan camaatı
da bayramı öz adət-ənənələrinə
uyğun formada keçirir. Romanda falabaxma
adəti daha maraqlıdır. Onlardan biri də
üzük falıdır. Belə ki,
ilaxır çərşənbə günü kəndin qızları
bir evə yığışıb, üzüklərini xeyriyə
(içi su ilə dolu mis qab) atır və sıra ilə
bayatı deyərək bir-bir üzükləri xeyridən
çıxarırlar. İnanca görə
bayatının məzmunu xeyridən üzüyü
çıxan qızın gələcəyi ilə
bağlı olur. Bu əsərdə də
Subi, Gülnisə, Töhfə, Ziynət, Kəbutər, Zeyvənisə,
Gülbikə Qəmzəgilin evində toplaşıb
üzük falına baxırlar. Bir-bir
bayatı deyib, üzükləri xeyridən
çıxarırlar. Bayatı deyildikdən
sonra Qəmzə xeyridən Gülbikənin
üzüyünü çıxarır. Fal
yaxşı çıxdığı üçün
hamı sevinir, Gülbikəni təbrik edir. Gülbikədən sonra bayatı demək
sırası Gülsümə gəlir. Gülsüm
bayatı deyir...
Qəmzə sevdiyi oğlana, əmisioğlu Məhəmmədə
qovuşa bilmir. Onlar bir-birinin göbəkkəsdisi idilər
və bir-birilərini çox sevirdilər. Qəmzənin atası qızını Məhəmmədə
vermir və buna görə də Qəmzə yatağa
düşür və bərk xəstələnir. Qəmzənin anası qızını bu bəladan
qurtarmaq üçün bütün loğmanlara, təbiblərə
müraciət edir, amma çarə tapılmır. Onlara qonşu kənddəki “Haqqey” pirinə getmək
tövsiyyə edirlər. Qəmzə
anası və qonşuluqdakı Qurd Bikə ilə birlikdə
yola düşürlər. Onlar pirdə
sağalmaq üçün müxtəlif ayinlərə əməl
etməli idilər. Onlar pirə piyada getməli
və orada müqəddəs kəlamları söyləməli
idilər.
Əsərdə Güllübəyim obrazı da səciyyəvi
cizgiləri ilə diqqəti cəlb edir. Güllübəyim
savadlı, açıq dünyagörüşlü olan bir
qadındır. Amma onun da sonu o qədər
də ürəkaçan olmur. Qızlara elm, mərifət,
ev işləri, nəğmə öyrətdiyinə
görə kənd qadınları tərəfindən təhqir
edilir. Hətta qadınlar hamamında
Güllübəyimin üstünə şər atıb,
“qızlara yazmaq öyrədir ki, oğlanlara namə
yazsın”, “nəğmə oxudub başımıza çəngi
qayırır” kimi böhtanlarla günahlandırırlar və
hamamda su tökmək üçün istifadə edilən
qabla-tasıl ilə onu döyüb, kənddə biabır
edirlər. Hamamda Güllübəyimin
döyülməsinə şərait yaradan həm də onun
qonşusu və düşməni olan Narınc ondan əl
çəkmir. Güllübəyimi
rüsvay edir.
Güllübəyim bütün kənddə rüsvay
olduğu üçün çölə-bayıra
çıxmır, onun işlərini məhəllənin
suçusu Sərçə Bağı görürdü. Bir dəfə
Sərçə Bağı Güllübəyimə su verəndə,
Narınc suyu istəyir. Suyu bölmək təklif
ediləndə isə Narınc qışqırıb
bütün qonşuları məhəlləyə
toplayır. Və tasıldöymə mərasimi
başlayır. Tasıllar bir-birinə dəydikcə
cingiltili, həm də qorxulu səs bütün məhəlləyə
yayılır. Məhəllə
qadınları tasılları Güllübəyimi qorumaq
üçün onu gizlədən Sərçə
Bağıya da çırpırlar. Qəzəblənən
qadınlar var qüvvələri ilə tasılları Sərçə
Bağının başına çırpırdılar.
Tasıllardan biri suçunu öldürür.
Onun öldüyünü görən qəzəbli
qadınlar elə aradan çıxırlar ki, yerdə qan
içində uzanan Sərçə Bağının
meyitinin yanında Güllübəyim və Bağının
kiçik qızından başqa heç kəs
görünmür. Buradan belə bir nəticəyə
gəlmək olar ki, heç də həmişə adətlər
xalqın hikmətinin göstəricisi deyil.
Toy məclisləri ilə bərabər əsərdə
həm də yas mərasimlərinə rast gəlmək olar. Buna doğma
qardaşı tərəfindən öldürülən Məhəmmədin,
öz canına qıyan Qəmzənin ölüm səhnələri
nümunədir. Məhəmmədin
qardaşı İsmayıl cəmiyyət içində
yayılan söz-söhbətlərə, haqsız şayiələrə
aldanaraq qardaşını öldürməyi qərara
alır və onu meşədə bıçaqla öldürür.
Onun anasının fəryadı, ah-naləsi əsərdə
çox təbii şəkildə təsvir edilib. Məhəmmədin göbəkkəsdisi, əmisiqızı
Qəmzə də bu xəbəri eşidib çox pis vəziyyətə
düşür. O, kəndin yuxarısından axan
çayda özünü boğur. Bu iki hadisənin
səbəbi bir-biri ilə sıx bağlıdır. Məhəmmədin
qardaşı və Qəmzənin atası-hər ikisi də
cəmiyyətin eybəcər qanunlarına boyun əyib və
sonda bu cür iş tutublar. Qəmzənin
atası qızını heç vaxt Məhəmmədə
verməyəcəyini deyərək qızını bədbəxt
edir. İsmayıl da qardaş qatili kimi
ömrünün axırına qədər vicdan əzabı
çəkir.
Seyid Əzim artıq şəhərin seçilmiş
ziyalılarından biri idi. Çox əzab-əziyyətdən
sonra o, kənddə məktəb açmaq arzusuna nail
olmuşdu. Romanda “çillə
çıxartmaq” adəti də çox maraq kəsb edir.
Bu adətə biz Sonanın qulluqçu verildiyi
evdə rast gəlirik. Qış
aylarında icra edilən bu mərasim bəzi dini inanclarla
bağlıdır. Bu mərasimdə
kişilər iştirak etmir və evin xanımı
bütün qonşuları evinə çağırıb bu
adətə əməl edir. Bu dəfə
bu mərasim Şahbikə xanımgildə baş tutur. Qonşular öz evlərində müxtəlif yemək
və şirniyyat növləri bişirib Şahbikəgilə
gəlmişdilər. Şahbikə də
öz növbəsində evin bütün nökər və
quluqçularına qonaqlığa tədarük görmələrini
tapşırmışdı. Qadınlar
yavaş-yavaş evi doldururlar və məclis başlayır.
Onlar yemək yedikdən sonra, şırıqqa
çalıb oynuyurlar və beləliklə mərasimi
başa vururlar. Yenə bu mərasimdə
daha maraqlı məqam da var ki, bu da “çillə
çıxarma”da iştirak edən xanımlardan birinin
yatmasıdır. Adətə görə əgər bu məclisdə
yatan adam olarsa, ona bir cəza verilməli
imiş. Məclisdəki Fatma xanım
mahnının avazı ilə mürgüləyib
yatmışdı. Adətə görə
yatan adamı oturduğu xalıya tikmək lazım imiş.
Nökərlər tez iynə, sap gətirdilır
və Şahbikə Fatma xanımı xalıya tikib sonra “Aaz,
Fatma xanım, növbə sənindi; dur oyna! Yatma, xanım, dur oyna” deyib xanımı yuxudan
oyadır. “Nə olduğunu bilmədən tez yerindən
qalxmağa cəhd edən Fatma xanım, özü ilə
birlikdə xalça , mütəkkə ,
döşəkçəni də qaldırdı”. Ətrafdakılar Fatma xanımım
düşdüyü vəziyyətə qəhqəhə
çəkib gülürlər.
Əzizə Cəfərzadənin “Aləmdə səsim
var mənim” romanı həm üslub, həm də mövzu
baxımından ədəbiyyatmızda xüsusi çəkiyə
malik bir əsərdir. Roman hər şeydən əvvəl XIX əsr Azərbaycan
xalqının güzəranı, etnoqrafiyasını, məişətini
və Seyid Əzim Şirvaninin həyatının müxtəlif
mərhələlərini canlandıran bir əsər kimi
ayrıca tədqiqat obyekti ola bilər.
Vüsal
Şabizadə
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 16 may.-
S.14.