Türkmənçay – 1828: tarixi xronika
Türkmənçay müqaviləsi
Azərbaycanın taleyində
dərin və ağır iz buraxdı
14-cü yazı
1921-ci il 26 fevral.
Moskva.
RSFSR və İran arasında müqavilədən:
...Maddə .
Rusiya Sovet hökuməti İran xalqına münasibətdə
Rusiyanın siyasətinin
əsasları haqqında
1918-ci il 14 yanvar və 1919-cu il 26 iyun notalarında ifadə edilmiş öz Bəyannaməsinə
uyğun olaraq, fəhlə və kəndlilərin iradəsi
ilə devrilmiş Rusiyanın imperialist hökumətinin
İrana münasibətdə
Rusiyanın zorakılıq
siyasətindən qəti
imtina etməsi haqqında bir daha təntənəli bildirir. Rusiya Sovet hökuməti ona uyğun olaraq və İran xalqını müstəqil, çiçəklənən
və özünün
bütün sərvətlərinə
azad sərəncam verən görmək arzusu ilə keçmiş çar hökumətinin İranla
bağladığı və
İran xalqının
hüquqlarının azaldılmasına
gətirmiş bütün
traktatları, müqavilələri,
konvensiya və sazişləri ləğv
edilmiş və hər cür qüvvəsini itirmiş elan edir...
Maddə 11. Razılığa
gələn hər iki Yüksək tərəflər bu Müqavilənin 1-ci maddəsində
elan edilmiş prinsiplərin gücünə
görə 8-ci maddəsilə
İranı Xəzər
dənizində donanma
saxlamaq hüququndan məhrum edən İran və Rusiya arasında 1828-ci il fevralın 10-da Türkmənçayda bağlanmış
sülh müqaviləsinin
də öz qüvvəsini itirməsi
mülahizəsindən çıxış
edərək bu müqavilənin bağlandığı
vaxtdan onların Xəzər dənizində
öz bayraqları altında azad üzmək hüququndan bərabər dərəcədə
istifadə etməyə
razıdırlar..."
Müqaviləni RSFSR tərəfindən Georgi Çiçeriıı, İran
tərəfindən Müşaverəl
Məmalek imzalayıb. RSFSR hökuməti
müqaviləni 1921-ci il martın 20-də ratifikasiya etmiş, ratifikasiya fərmanları
1922-ci il fevralın
26-da Tehranda mübadilə
olunmuşdu.
Beləliklə, 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsi,
əsasən 90 il, rəsmi müqavilə ilə 93 il mövcud olduqdan sonra ləğv edildi.
Bu zaman da məsələlər Rusiya
və İran arasında həll edildi. Azərbaycanın taleyi nəzərə
alınmadı.
Türkmənçayın övladları
- Ermənilər: “Rus
otunu yemək, İran çörəyini
yeməkdən daha yaxşıdır”
Tarix göstərir
ki, Azərbaycanın əleyhinə nə varsa, erməninin xeyrinə olub, erməni isə harada və hansı sahədə olmasından asılı olmayaraq əldə etdiyi hər bir uğuru Azərbaycana qarşı yönəldib. Türkmənçay müqaviləsindən də ən çox udan ermənilər oldu, hətta demək olar ki, ermənilər
bir xalq kimi Türkmənçayın
övladlarıdır. Ermənilərin Şimali Azərbaycana
köçürülməsindən bəhs edən müəlliflərin hamısının
təkrar etdiyi “Rus otunu yemək,
İran çörəyini
yeməkdən daha yaxşıdır” ifadəsi
də çox mətləblərin həlli
üçün mühüm
formuladır. Təəssüf ki, İranda bu məsələyə lazımi diqqət yetirilmir.
Türkmənçayadək ermənilər vətənsiz
olub, dünyanın müxtəlif ölkələrinə
səpələnmişdilər. Onları yalnız
din birləşdirirdi və
bu xristian həmrəyliyi ilə də problemlərini həll etməyə çalışırdılar. İsrail Ori (1658-1711) ermənilərin
diqqətini Rusiyaya yönəldə bildi və bu müraciətlər
sistemli şəkil aldı. Bu, cənuba
üz tutan I Pyotrun siyasətinə uyğun gəldi. Onun 1722-ci ildə Xəzərsahili torpaqlara işğalçı
yürüşü ermənilərin
mövqeyini möhkəmləndirdi.
Çarın 1724-cü il 10 noyabr fərmanı ermənilərin
işğal olunmuş
Azərbaycan torpaqlarında
yerləşdirilməsinə təkan verdi. Lakin Rusiya bölgədə mövqeyini uzun müddət saxlaya bilmədi. Buna baxmayaraq erməni “ideoloqları” Azərbaycan
torpaqlarında erməni
dövləti yaratmaq iddialarını davam etdirirdilər. Onların erməni
dövləti yaratmaq layihələri hiyləgər
məzmunu və konyuktur xarakteri ilə diqqəti cəlb edir. Bir layihəyə görə,
II İraklinin başçılığı
ilə erməni-gürcü
birləşdirilmiş dövləti
yaradılmalı idi
(1761, İosif Emin), digər layihəyə görə, Rusiyanın himayəsi altında məliklərdən birinin
başçılığı ilə erməni dövləti qurulmalı idi (1769, Movses Səfərov). İ.Arqutinski-İ.Lazarevin
“Şimal proqramı” erməni dövlətinə
knyaz Q.Potyomkinin başçılığını nəzərdə tuturdu və s.
Rusiyanın XIX yüzilin başlanğıcından
Cənubi Qafqazı ilhaqdan ötəri atdığı praktik addımlar ermənilər
üçün əlverişli
şərait yaratdı. Türkmənçay isə bunun kulminasiyası oldu. Tarixi xronikadan aydın olan bəzi nəticələrə
diqqət yetirək:
- Çarizmin Cənubi Qafqazda işğalçı
fəaliyyəti ermənilərin
Azərbaycan torpaqları
əsasında dövlət
qurmaq iddiasını fəallaşdırdı, Rusiyanın
yaxından köməyi
ilə bu iddianın reallaşmasına
çalışan yeni
erməni “ideoloqları”,
hərbçiləri, məmur
dəstəsi yetişdirildi.
Onlar Türkmənçayla
kifayətlənməyərək sonralar da məkrli
əməllərini davam
etdirmiş, azərbaycanlılara
qarşı soyqırımların
təşkilatçıları olmuşdular;
- Ermənilər köçürüldükləri Şimali Azərbaycan torpaqlarında mərkəzləşmiş, Azərbaycanın hesabına millət kimi konsolidasiya olmuş, bu imkanları Azərbaycan və Türkiyəyə qarşı yeni iddialara çevirmişlər;
- Təxmini hesablamalara görə, ermənilərin köçürülməsi İrana, əsasən Cənubi Azərbaycana 32 mln. manat ziyan vurmuş, bunun bütün ağırlığı yerli əhalinin üzərinə düşmüş, vəziyyəti kəskin şəkildə pisləşmişdi. Köçürülmə Şimali Azərbaycanda da azərbaycanlıların ən məhsuldar torpaqlarının əllərindən çıxması ilə nəticələnmişdi. Köçürmənin xərcləri də, demək olar ki, Azərbaycan hesabına həyata keçirilmişdi...
Rusiya-İran Türkmənçay müqaviləsindən kifayət qədər bəhrələnən ermənilər müasir dövrdə ermənipərəst qüvvələrin yaxından köməyi ilə işğal etdikləri Azərbaycan torpaqlarını yenidən bölüşdürən öz Türkmənçayına nail olmaq istəyir. Bu mümkünsüzdür...
Ermənilərdən fərqli olaraq Türkmənçay Azərbaycanın taleyində dərin və ağır iz buraxdı. Tarix boyu Azərbaycanın torpaqları uğrunda amansız mübarizələr olub, hətta onun bölüşdürülməsi də baş verib. Lakin xalq onun nəticələrini aradan qaldırmağa nail ola bilmişdi. Türkmənçay isə Azərbaycan xalqını regionda olduqca mürəkkəb və ziddiyyətli, beynəlxalq aləmdə isə kəskin dəyişikliklər və tərəqqi dövründə yaxaladı: Azərbaycan torpaqları bölüşdürüldü. Bu, Azərbaycana misilsiz çətinliklər və faciələr gətirdi... Azərbaycan xalqı bütün bunların qarşısında baş əymədi, öz varlığını qoruyub saxladı. Ərazi birliyinin pozulmasına baxmayaraq vahid millət kimi təşəkkül tapdı...
Kərim Şükürov
Tarix üzrə elmlər doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 23 may.- S.14.