Əmin Abid Gültəkin – istiqlal ruhlu şair və tədqiqatçı

1-ci yazı

Tarixi insanlığın yaşı qədər qədim zamanlara uzanan Azərbaycan əsrlər boyu kəskin əzablara, müharibələrə, inqilablara, nəhayət, parçalanmaq kimi ən ağır işgəncəyə məruz qalsa da, bu müqəddəs torpaqda məskunlaşan insanlar özlərinin haqqı olan ədaləti, istiqlalı qazanmaq yolunda mübarizədən geri çəkilməyib, şəhid qanı ilə suvarılan yurdunun azad və bütöv olacağı gələcək günün ümidi ilə yaşayıb, bu keşməkeşli illərin izlərini qoruyan böyük ağrıların, iztirabların, eyni zamanda, azadlıq arzularının ifadəsi olan zəngin bir irs yaradıblar. Ancaq təəssüf ki, bu xalq böyük mədəniyyətinin qorunması və öyrənilməsi üçün tarixin müxtəlif dövrlərində çox ciddi təhlükələrlə üz-üzə qalıb. Təkcə 20-ci yüzildə olan hadisələri nəzərdən keçirməklə ciddi sarsıntıların şahidi olmaq mümkündür. Belə ki, Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin süqutu və sovet-rus iqtidarının torpaqlarımızda ağalıq etməyə başlaması yalnız yeraltı və yerüstü sərvətlərin talanmasına imkan yaratmadı, eyni zamanda, milli mədəni abidələrin, tarixi əski zamanlara söykənən qədim əlyazmaların, maddi sübutların məhvi ilə yanaşı, xalqın əsrlər boyu yaratdığı söz sənətinin də inkişafının qarşısını aldı, həmçinin onların yaddaşlardan silinməsi, türk kültürünün yabançılaşdırılması üçün ağlagəlməz fəaliyyətlər meydana çıxdı. Bu qeyri-insani siyasətə sosialist ölkəsində yaşayan ziyalılar etiraz etdikdə müxtəlif yollarla susdurulmağa başlandı; kimi güllələrlə, kimi uzaq Sibirin “buzlu cəhənnəm”ində… Belə bir ağır məqamda bəzi aydınlar vətənin itirilmiş istiqlaliyyətini yenidən qaytarmaq ümidilə mühacirət etmək zorunda qaldı.

Çox təəssüf ki, sovet siyasi ideologiyasının basqısına dözməyib qürbətdə yaşamaq məcburiyyətində qalan ziyalılarla bərabər onların tədqiqat əsərləri də özlərinin mühacirət ömrünü sürdürməyə məhkum idi. Ancaq qəribə də olsa, bəzən müəllifin vətəndə yaşa¬masına baxmayaraq, müxtəlif səbəblər üzündən öz yurdunda ana dilində çap olunmağa qoyulmuş qadağalar ya əsərlərin mühacirətinə, ya da yalnız əlyazma şəklində yaşamasına gətirib çıxarıb. Əhməd bəy Ağaoğlunun (1869-1939) ana dilində çapına qadağalar qoyulduğu üçün 1901-ci ildə Tiflisdə rus dilində nəşr etdirdiyi “İslama görə və islamiyyətdə qadın” əsərinə məhz belə bir tale qismət olmuşdu, həmçinin Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin (1884-1955) “Əsrimizin Səyavuşu” əsəri Lahıcda qələmə alınsa da, İstanbulda işıq üzü görə bilmişdi. Əmin Abidin (1898-1937) çoxcildlik şəklində nəzərdə tutduğu “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixi” əsəri də sovet ideoloji siyasətinin qəzəbindən qurtara bilməmiş və o, uzun illər yalnız əlyazma şəklində yaşamağa məhkum olmuşdu.

Əmin Abid dövrü mətbuatda vaxtaşırı məqalələri dərc olunan bir tədqiqatçı olmaqla yanaşı, vətənində sağlığında tanınmayan, lakin istiqlalla bağlı ən təsirli şeirlər yazan bir şair idi. Xatırladaq ki, Azərbaycanda sovet hakimiyyəti illərində Əmin Abidin müxtəlif dərgilərdə məqalələri verilsə də, ayrıca kitab şəklində şeir və ya tədqiqatları nəşr edilməyib. Türkiyədə onun ayrı-ayrı dərgi və toplularda Gültəkin imzası ilə şeirləri verilib, 1948-ci ildə isə İstanbulda “Buzlu cəhənnəm” adlı kitabı nəşr edilib. Həmin kitab yalnız sovet sisteminin süqutundan sonra 1999-cu ildə vətəndə – Bakıda Əli Şamil tərəfindən nəşr edilib.

Yeri gəlmişkən, hələ də müzakirə predmeti olan bir məqama münasibət bildirmək istəyirik. “Buzlu cəhənnəm” kitabına “Ön söz” yazan Mirzə Bala Məmmədzadənin fikirləri ilə 1928-ci ildə nəşr olunan “İstiqlal uğrunda” kitabına müqəddimə yazan Kamal imzalı müəllifin düşüncələrini müqayisə edən Əli Şamil belə bir mülahizə irəli sürür: “Buzlu cəhənnəm”ə ön söz kimi yazılmış “Gültəkin” məqaləsindəki fikir və mülahizələr “İstiqlal uğrunda” kitabının müqəddiməsində Gültəkin haqqında deyilənlərlə üst-üstə düşür. Yoxsa “İstiqlal uğrunda”ya müqəddimə yazan Kamal “Buzlu cəhənnəm”i toplayıb nəşrə hazırlayan, “Gültəkin” başlıqlı ön söz yazan Mirzə Baladır?”

Belə gizli imzaların sahiblərinin dəqiqləşdirilməsi, təbii ki, çox çətindir. Bir sıra hallarda yalnız ehtimallara dayanaraq müəyyən qənaətlər çıxarılır. Am¬ma yuxarıda bəhs etdiyimiz Mirzə Bala Məmmədzadə Azərbaycan mühacirətinin görkəmli, mübariz simalarından biridir və onun imzasının dəqiqləşdirilməsi də vacib məsələlərdəndir. Burada maraqlı bir məqam da diqqəti cəlb etməkdədir. Məşhur türkoloq alim Rəşid Rahməti Arat (1900-1964) M.B.Məmmədzadənin ölümü münasibətilə ona vida sözü yazıb və orada bu yorulmaz mücahidin imzalarını da sadalayıb. Təxminən 25 ildən artıq bir müddətdə tanıdığı Mirzə Bala haqqında R.Arat yazır: “Mən onunla (M.B.Məmmədzadə ilə – A.H.) 1933-cü ildə İstanbul Universitetinə gəldiyim vaxtlarda tanış oldum. O günlərdə hüquq fakültəsinə davamını tamamlamış, bir neçə imtahanını vermiş və bitirmək üçün də ancaq bir neçə imtahanı qalmışdı. Fəqət o günlərin abı-havası içində mühüm olan Türklük davasında onu vəzifəyə çağırmışdılar və o da bu fikir ilə ciddi məşğul olurdu. Mən təhsilini bir an əvvəl tamamlayıb sonra getməsini məsləhət bildim. Fəqət özü bir çox maddi və mənəvi səbəblər ilə Lehistana (Polşaya-A.H.) getməyi tərcih etdi. Orada da dünya mətbuatında Türklük məsələsini təqib etmiş və bilxassə “İstiqlal”, “Qurtuluş” məcmuələrininən mühüm yazarlarından biri olub. Mirzə-Bala, M.B., Mehmedzade, Nuh-oğlu, Taş-Demir, Ali Kutluk imzaları ilə yazmış olduğu çox sayda çeşidli məqalələri bu dövrdəki fəaliyyəti və düşüncələri haqqında məlumat almaq üçün zəngin malzəmə təşkil edir”. Göründüyü kimi, burada Rəşid Rahməti Arat Kamal imzasını qeyd etməyib. Fikrimizcə, M.B.Məmmədzadə kifayət qədər tanınmış bir siyasi xadim və xeyli tədqiqatların müəllifidir. Əgər o, belə bir imzadan istifadə etsəydi, R.Aratın bu barədə məlumatı olardı.

Qayıdaq Əmin Abidin elmi yaradıcılığına. Azərbaycanda sovet dövründə və sonralar aparılan bir sıra araşdırmalarda Ə.Abidin ayrı-ayrı məqalələrinə (“Əşirət dövründəki Azərbaycan ədəbiyyatına dair vəsiqələr”, “Türk xalqları ədəbiyyatında “mani” növü və Azərbaycan bayatılarının xüsusiyyətləri” və s.) dəfələrlə istinad olunub. Ancaq Əmin Abidin elmi yaradıcılığı ilə bağlı tədqiqatlar əsasən keçən əsrin 90-cı illərindən sonra aparılmağa başlayıb. Belə ki, Əli Şamil onunla bağlı bir sıra məqalələr yazıb. Bədirxan Əhmədov “Bir istiqlal yolçusu (Əmin Abidin həyatı, mühiti, yaradıcılığı)” monoqrafiyasını 2003-cü, Minaxanım Əsədli Əmin Abidin 1926-cı ildə İstanbulda çıxan “Türk yurdu” dərgisində verilmiş “Müasir Azərbaycan ədəbiyyatı” adlı tədqiqatını 2006-cı ildə nəşr etdirib. Bundan başqa B.Əhmədov 2007-ci ildə Əmin Abidin “Seçilmiş əsərləri”ni nəşr etdirib. Nəhayət, sovet ağalarının qəzəbinə tuş gələrək qırx yaşına çatmamaış güllələnən gənc və istedadlı tədqiqatçı-alim Əmin Abidin “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyat tarixi” əsəri 2016-cı ildə nəşr edilib.

Vətəninin parçalanması, görünür, hər bir ziyalı kimi Əmin Abidi də çox narahat edib və dövrünün imkanları daxilində o, bu məsələyə diqqət yönəlt¬məyə çalışıb. Məhz bu səbəbdəndir ki, araşdırıcı “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi” tədqiqatında ilk olaraq “Azərbaycan” sözünün şərhi ilə bağlı mülahizələr haqqında məlumat verib. Müəllif vətəninin ikiyə parçalanması nəticəsində bu ərazidə və İranda yaşayan əhalinin fərqləndirilməsi üçün “Azərbaycan” adlandırıldığını, amma bu torpaqlara “Arran” deyilməsinin daha müna¬sib olacağını bildirən V.V.Bartoldun (1869-1930) mülahizələrindən bəhs edib. Lakin Əmin Abid bu torpağa Azərbaycanın daimi məskunları olan Oğuz tayfalarının adının verilməsini daha münasib hesab edib.

Beləliklə, Əmin Abid “Azərbaycan türklərinin ədəbiyyatı tarixi” əsərində Rusiya, Türkiyə və digər ölkələrdə, eyni zamanda, Azərbaycanda bu sahədə aparılan tədqiqatları xatırladıb. O, ayrı-ayrı müəlliflər haqqında məlumat verməklə yanaşı, Mehmet Fuad Köprülünün (1890-1966) tədqiqatlarını yüksək dəyərləndirsə də, Yusif Vəzir Çəmənzəminlinin (1887-1943) Türkiyədə 1921-ci ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” əsəri haqqında ciddi tənqidi mülahizələr söyləyib, tədqiqatın qeyri-peşəkarlıqla aparıldığını bildirib: “Vəzirov Nəsimi ilə Xətayi, Füzuli ilə Vaqif arasındakı əsərlərin ədəbi simasını təyin üçün də nəfəs tükətmək istəməyərək, bir “heyfa ki” ilə “idareyi-məsləhət” üsulunu təqib ediyor. Bulunduğu hissələrdən belə əhl-mütəxəssis tərəfindən yazılmadığı açıqca analaşılan “Azərbaycan ədəbiyyatına bir nəzər” zehni şaşırtacaq yalan-yanlış bir taqım ibtidai məlumat külçəsidir”.

Qeyd etmək lazımdır ki, Əmin Abid bu əsəri yazarkən ideoloji basqıları nəzərə alıb, bu, tədqiqatın müxtəlif məqamlarında açıqca gözə çarpır. “Əski oğuzlarda “totemçilik” adlı bölməsinin elə ilk cümləsi onun sovet senzurasıının qəzəbindən qorunmaq üçün yazıldığına şübhə doğurmur: “İqtisadi həyatın inkişaf etmədiyi qövmlər kibi əski oğuz qəbilələrində də bir çox qərib ənənə və adətlər olmuşdur ki, bugünkü proletariat nöqteyi-nəzərindən bunlar çox mənasız qalır. Fəqət tədqiqlərimizdə nöqsan buraxmamaq üçün bu xüsusda da qısaca məlumat vermək icab ediyor”.

Müəllifin mülahizələrindən də aydın olur ki, o, bu vacib mövzudan bəhs etməməyin qüsurlu olacağını anlamış və senzuranı nəzərə alaraq kiçik bir şərh verib. Digər bir məqam da diqqəti çəkir. Belə ki, Əmin Abid yazır: “Türkiyə ictimaiyyatçılarından Ziya Göyalp aşağı təbəqə xalqın da bu mərasimlərdə iştirak etdigini söylüyor: “Bir gün Xanlar xanı, yaxud bəglər bəgi bir toy, yaxud bir şülən yaparaq bütün eli dəvət edirdi. Bunlar yeyüb içdikdən yeni əlbisələr geyüb bürcləri də verildikdən sonra dəvət sahibinin təklifilə evində hər nə varsa, ümumi dəvətlilər tərəfindən yəğma edilərdi. Bu hal da göstəriyor ki, el daim bir kommunist həyatı yaşayan xaricə qarşı bir ailə-oğuz cəng təşkilatını mühafizə edən qapalı bir cəmiyyətdi”. Fikri qərəzlə olaraq kommunistligi “yəğmagərlik” şəklində göstərən Ziya Göyalp bu xüsusda əldəki vəsiqələrin əksini göstəriyor. Bu mərasimlərdə dərəbəgləri tərəfindən istismar edilən kəndli sinfi iştirak etmək haqqından məhrumdu: yalnız baş xan ilə qarısı və əşirət bəglərinə məxsusdu. Bu məxsusdə eyni məlumat verən “Kitabi-Dədə Qorqud”un müxtəlif yerlərində mərasimlərin xan və bəglər tərəfindən tərtib edildigi və buraya “rəislərin, hərbdə yararlığı görülən “qəhrəman”ların dəvət edildigi açıq olaraq göstəriliyor. Xalq zümrəsinə mənsub olanlardan ancaq “qopuzci” ilə “ozan”lar iştirak edərlərdi; o də yuxarıya yaltaqlıq yapdıqları üçün”. Fikrimizcə, Əmin Abidin bu mülahizələri məhz yaşadığı sistemin gətirdiyi abı-havadan irəli gəlib. Oğuznamələrlə bağlı elmi təhlillər aparan ilk tədqiqatçılardan biri Əmin Abiddir və o, bu tədqiqatında təəssüflə qeyd edir ki, Avropada yüz, Rusiyada otuz ildən artıq bir müddətdə müzakirə mövzusuna çevrilən “Kitabi-Dədəm Qorqud”, demək olar ki, Azərbaycanda diqqətdən kənarda qalıb. Görünür, elə bu səbəbdən də araşdırıcı ana kitabımıza həssaslıqla yanaşır, onun təhlilinə daha çox yer ayırır.

Almaz HƏSƏNQIZI

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 11 noyabr.- S.14.