Abrek həyatı Qoxmaz Qorxmazovun «Qisas qılıncı» roman-dilogiyasında

 

Qaraçay nəsrinin inkişaf xüsusiyyətlərinə nəzər salarkən biz həm Qoxmaz Qorxmazovun «Qisas qılıncı» roman-dilogiyasından söhbət aça bilərik. Bu əsərin özü-özlüyündə xeyli dərəcədə ənənəvi mövzuya həsr olunmasına baxmayaraq, müəllif onun təqdimatını orijinal şəkildə həll etməyə çalışmışdı. Qaraçay ədəbiyyatında yaranmış əvvəlki dövr romanları ilə müqayisədə tarixi mövzuya baxış burada bir qədər fərqli rakursda həll edilir. Belə ki, Q. Qorxmazov əsərdəki hadisələri daha dəqiq gerçəkliyə söykənən tarixi fonda nəzərdən keçirir, əsərdə bir sıra mühüm sosial məsələlər gündəmə gətirilir, xalq həyatı onun taleyində yaşanmış problemlər daha konkretliyi tamlığı ilə diqqət mərkəzinə çəkilir.

Romanın problematikası son dərəcə maraqlı olduğundan əsəri isti izləri ilə təhlil edən Qaraçay ədəbiyyatşünası S. Akaçiyeva onun müxtəlif məsələlərinin öyrənilməsini əvvəl məqalələrində, sonra Qaraçay ədəbiyyatında roman janrının təşəkkülü inkişafına həsr etdiyi namizədlik dissertasiyasında eyniadlı monoqrafiyasında təhlil obyektinə çevirib. 1930-1950-ci illər Qaraçay romanı ilə müqayisədə 60-70-ci illərdə qələmə alınmış bu roman xalq taleyinin milli problemlərin həll olunmasında xeyli irəli gedib. Q. Qorxmazovun «Qisas qılıncı» romanı digər bu tipli romanlarda Qaraçay cəmiyyətinin müxtəlif təbəqələrinin həyatının bədii tədqiqi aparılıb, kəndli digər əməkçi kütləsindən olanların hüquqsuzluğu, səhər tezdən gecəyə qədər belini əyib ailəsini aclıqdan xilas eləmək üçün çalışıb-vuruşan sadə insanlar təsvir obyektinə çevriliblər. Q.Qorxmazovun «Qisas qılıncı» romanında eyni zamanda qaraçaylıların malkarların dostluğu, abreklik atalıq mövzuları öz əksini tapıb.

Yeri gəlmişkən bildirək ki, qaraçaylılarda digər dağlı xalqlarında ailələrdə «atalıq», yaxud «əmçəkkə» kimi ritual qaydaları mövcud olub. Dağlıların qatı milli xarakterinə görə ər öz arvadı ilə evdən kənarda atasının qarşısına çıxa, başqalarının qarşısında uşaqlarını əzizləyə bilməzdi. Varlılar knyazlar öz uşaqlarını tərbiyə olunmaq üçün həddibuluğa çatana qədər başqa ailələrə verirdilər. Başqa ailələrdə tərbiyə olunan uşaqlar da öz tərbiyəçiləri qarşısında «atalıq» borcunu doğma valideynlərinə göstərdikləri kimi göstərməyə borclu idilər

Q.Qorxmazovun «Qisas qılıncı» romanını təhlilə cəlb edən Sofya Akaçiyeva «Qaraçay romanı» adlı sanballı monoqrafiyasında bu romanın osetin yazıçısı Y.Uruymaqovanın «Həyata kömək» («Osetinlər») romanı ilə xeyli məqamlarının səsləşdiyini qeyd edir. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Qaraçay Osetin yazıçılarının əsərlərində özünü büruzə verən mövzu problem yaxınlığı bu xalqların tarixi, iqtisadi mədəni həyatındakı yaxınlıqlarla bağlıdır. Bundan başqa burada epik ənənələrin müəyyən dərəcədə yaxınlığı nəzərə çarpmaqdadır. Bu əsərlərdəki süjet yaxınlığı hər iki romanda təsvir obyektinə cəlb edilmiş müxtəlif sosial qruplara məxsus iki ailənin tarixi onlar arasındakı sosial konfliktin işlənməsi ilə bağlıdır. Eyni süjet xəttini biz həm kabardin yazıçısı X.Teunovun «Şoqemokovlar tayfası» romanında da görə bilərik.

Qorxmaz Qorxmazovun «Qisas qılıncı»nın birinci kitabının süjeti kasıb Aslankirlə kasıblaşmış zadəgan varlı İsmayıl bəy arasında olan qarşılıqlı münasibətlərinin tarixi üzərində qurulub. Romanın birinci kitabı nəinki süjetin ustalıqla qurulması, həm əsərdə iki aparıcı süjet xəttinin bir-birini qarşılıqlı şəkildə tamamlaması ilə bağlıdır. Yazıçı İsmayıl obrazını xüsusilə yaxşı yapıb. İsmayılın xarakteri müxtəlif insanlarla ünsiyyətdə açılır. İnsanlarla münasibətdə onların əməyinin ödənilməsində s. məqamlarda onun əsil siması göz önünə gəlir. D.Kubanovun «Dağlarda səs» romanında olduğu kimi Q.Qorxmazovun «Qisas qılıncı» romanında da «ağsaqqal», «təkə», «şapa» kimi ənənəvi folklor obrazlarından geniş istifadə olunmuş, Şimali Qafqaz ədəbiyyatları üçün ənənəvi olan dağlı qadınlar obrazlarına geniş yer verilib.

İkinci kitabın da süjetində birinci kitabda olduğu kimi inqilabaqədərki Qaraçayda olan bir sıra ailələrin xronikası verilir. Obrazlar sistemində iki düşmən düşərgə təsvir olunur. İkinci kitabda iştirakçı personajların sayı kifayətqədər çoxdur. Xalq içindən çıxmış Temircan, onun arvadı Ulduz, qızı Nalcan, Daycan, İlxıçı, çoban Aysandır, Uğurlu, dəmirçi Aslan, xidmətçi qoca qadın Kurmanqız başqaları bu qəbildəndir. Varlı İsmayıl obrazı romanın ikinci kitabında da yer almışdır. Burada müsəlman ruhaniləri nümayəndəsinin obrazı da qeyd edilməlidir. Eyni zamanda romanda aul nəzarətçisi, qanun «keşikçisi» Soltan obrazı realist boyalarla verilməklə onun üzü yetərincə ustalıqla dolğun açılıb. Q.Qorxmazovun «Qisas qılıncı»nda istismarçılar tərəfindən kasıbların alçaldılmasını, incidildiklərini, ac-yalavac yaşadıqlarına görə qisas aldıqları təsvir olunur. Yazıçının burada başlıca xidməti dağlıların XX əsrin əvvəllərində necə çətin ağır vəziyyətdə yaşadıqlarını, xalqın milli şüurunun dirçəlməsini, onun işıqlı həyat uğrunda mübarizəsini uğurlu şəkildə əks etdirməsindədir.

 

 

Nizami Tağısoy

Professor

 

Xalq Cəbhəsi.- 2017.- 28 sentyabr.- S.14.