Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr

1-ci yazı

Azərbaycançılıq – xalqımızın vahid fikir ətrafında mənəvi birliyini nəzərdə tutan milli ideyadır, Azərbaycançılıq haqqında düşüncələr, Azərbaycançılıq amalıdır. Mərhum ədəbiyyatşünas alim Y.Qarayev yazır: “Milli ideya, dövlətçiliyin sivil ideya modeli - Azərbaycançılıq! İki əsrlik nəzəri-ideoloji fikrimizin yekunu, sonuc qənaəti bu gün bu iki düsturla formula edilir”. S.Vəliyevanın araşdırmasında vurğulanır, xalqımız dünyaya Zərdüştü və “Avesta” kitabını, “Kitabi-Dədə Qorqud”u və Qorqudçuluq məfkurəsini, "Koroğlu"nu və Çənlibel sosiologiyasını bəxş edib ki, bunlar da bir tərəfdən ümumazərbaycançılıq məfkurəsinin, məxsusi birgə dəyərlərin, ümumi düşüncə və ictimai davranış tərzinin formalaşması və adət-ənənə sisteminin bərqərar olmasına təkan verib, digər tərəfdən isə Şərqin oxşar mənəvi dünyasının əsaslarının qurulmasında həyati rol oynayıb. Azərbaycanda Zərdüştə qədərki dövrdə də böyük mədəniyyət, fəlsəfə, həyat dünyagörüşü, əxlaq örnəkləri mövcud olub. Ancaq Azərbaycana dair tarixi mənbə və materiallar müxtəlif vaxtlarda dağıdılıb, ölkəmizin tarixinə aid çox qiymətli qədim yazılı bilgi və məlumatlar sıradan çıxarılmışdı. "Avesta" kitabı bu gün bizdən ötrü ona görə ən qiymətli tarixi-mədəni abidədir ki, Azərbaycanın bütün dünyada, Şərq aləmində cahanşümul bir ölkə kimi mənəviyyatın, mədəniyyətin təməl daşlarını qoymuş bir məmləkət olduğunu yazılı təsdiqləmiş ilk sənət nümunəsidir. "Kitabi-Dədə Qorqud"u Azərbaycan xalqının ana kitabı adlandırırlar. Burada xalqımızın ümummilli ruhu ifadə olunub. Azərbaycan ruhunu, azərbaycanlıları digər millət və etnoslardan fərqləndirən ən mühüm amillərin məcmusunu özündə ehtiva edir. Bu torpaq tarix boyunca çox hücumlara, basqınlara, imperiya hökmlərinə məruz qalıb, Azərbaycançılıq ruhu isə daim yaşayıb və xalqımızın yadellilərin hücumlarına müqavimət qüvvəsini əks etdirib. Dastanda ifadə edilmiş Vətənin müqəddəsliyi ideyası, ana kultu, qadınla kişinin bərabərliyi, demokratizm və ərənlik, ləyaqətlə yaşayıb ali məqsədlər uğrunda ölmək fəlsəfəsi bu gün də milli ideologiyamızın təməlini təşkil edən başlıca prinsiplərdir. "Kitabi-Dədə Qorqud"da etnik birlik və ictimai həmrəyliyin Oğuz elinin parçalanmasının qarşısını alan ən mühüm şərt kimi təsvir edilməsi müasir dövrdə də aktuallıq daşıyır. Dastanda ölkənin təhlükəsizliyini qorumaq yolunda böyüklü-kiçikli, qadınlı-kişili bütün xalqın səfərbər olunması, müqəddəs Vətən amalı ətrafında xalqın bütün təbəqələrinin six birləşməsi nəinki о dövr üçün, eyni zamanda erməni təcavüzünə məruz qaldığımız, xarici və daxili düşmənlər tərəfindən Azərbaycanın parçalanması planlarının qüvvədə saxlanıldığı günümüzdə də ibrətamiz səslənir. Şifahi ədəbiyyatımızda Vətənçilik, ideala və torpağa tapınma, mərdlik baxışları XVII-XVIII əsrlərin möhtəşəm abidəsi - "Koroğlu" dastanında daha aydın və açıq mətnlə öz əksini tapıb.

Dastanda nisbətən sonrakı dövrlərin hadisələri təsvir olunsa da, Azərbaycan xalqının ən qədim və ən yaşarı milli-mənəvi dəyərləri təcəssüm etdirilir. Xalq öz milli varlığının, yabançı və mahiyyətcə istilaçı xarici ətraf qüvvələrə qarşı mütəşəkkil birlik və bütövlüyünün rəmzi kimi Çənlibel sosiumunu, bu cəmiyyətin mənəvi prinsiplərə əsaslanan institusional konstruksiyalarını sevə-sevə tərənnüm edir”. Araşdırmaçı hesab edir ki, "Koroğlu" dastanındakı Çənlibel, Koroğlu və onun ətrafında bir yumruq kimi birləşmiş xalq kütlələri milli Azərbaycan ideyasının azad Vətən, tarixi şəxsiyyət və xalq demokratiyasından ibarət iki mühüm tərkib hissəsinin simvolik arxetipi kimi dərk oluna bilər”.

Araşdırmaçının aşağıdakı fikirləri də maraq doğurur: “Azərbaycançılıq ruhu vahid ümumşərq klassik ədəbiyyatı kontekstində də yaşarılığını qorunub saxlayıb, qədim və orta əsrlərə xas yabançı ideologiyalar zəminində bu və digər şəkildə özünü göstərib, dahi sənətkarlarımız tərəfindən təblığ və tərənnüm edilib. XII əsrin dahi mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi məşhur "İskəndərnamə" poemasında böyük yunan fatehi Makedoniyalı İskəndərin Azərbaycana gəlməsini təsvir edir və Bərdə hökmdarı Nüşabənin dili ilə ona nəsihət verirdi”.

Araşdırmada daha sonra vurğulanır, Həsənoğludan başlayaraq əsası qoyulan türkdilli poeziya məhz Nəvai və Füzuli yaradıcılığı ilə kamala yetişir. Füzuli türk dilində yüksək, ali poetik yaradıcılığın, xüsusən qəzəl və məsnəvi yaradıcılığının estetik kanonlarını işləyib hazırlayır ki, bunu da Azərbaycançılıqda əsl inqilab hesab etmək olardı: “Belə ki, Füzuli yaradıcılığı ilə Azərbaycançılığın əsaslarından biri və birincisi oları Azərbaycan dili öz inkişafında tamamilə yeni mərhələyə qədəm qoyur, bütün müsəlman mədəniyyəti arealında fars və ərəb dilləri ilə eyni sırada ümumişləklik status qazanırdı. Sonralar Nəsimi və Şah İsmayıl Xətai bu böyük işi davam etdirib və divan ədəbiyyatı dilini canlı xalq dilinə yaxınlaşdırmışdılar. Qüdrətli fateh olmaqla yanaşı, həm də ana dilində səmimi şeirlər yaradan Şah İsmayılın hakimiyyəti illərində Azərbaycarn dilinin rəsmi dövlət dili statusuna yüksəlməsi öz təməlini məhz Füzuli poetik ənənələrindən götürmüşdü”.

Burada araşdırıcı qənaətlərini ümumiləşdirir: “Azərbaycanşünaslığın, Azərbaycançılığın birinci və ən vacib ünsürü dildir. Hər şey dildən başlayır. Xalqın dilini onun çoxəsrlik həyatının güzgüsü, nəsillər arasında ötürücü əlaqə, yaddaş vasitəsi, xalqın tam və həqiqi tarixi adlandırmaq olar. Kitabın, məktəbin olmadığı əyyamlardan üzü bəri və bu gün də insanların keçmişi, bu günü, gələcəyi arasında körpü salaraq onları maarifləndirməkdə, milli özünüdərk hisslərini formalaşdırmaqda və onu sonrakı nəsillərə ötürməkdə milli dil ən mühüm vasitə hesab olunur. Dil xalqın mahiyyəti deməkdir. Əgər о yox olarsa, xalq da yer üzündən silinər. Xalqın əlindən alınan hər şeyi yenidən ona qaytarmaq mümkündür, yalnız onun dili əlindən alındıqda həmişəlik məhvə məhkum edilir. Odur ki, dilə təkcə ünsiyyət vasitəsi kimi yox, milli fikrin, təfəkkürün, dünyabaxışın, dünyagörüşün, milli davranışın fundamental nizamı və qaydası kimi yanaşmaq lazımdır. Dil həmişə konkret bədii, fəlsəfi, elmi və s. mətnlərdə yaranır, cilalanır və milli mentalitetin ən müxtəlif ünsürlərini tarixin yaddaşına hopdurur”.

Y.Qarayev yazır: “Nə etnik şüur, nə də milli yaddaş öz kökünü, cövhərini kənar mənbədən almır, təlimat kodeksi, nizamnamə sənədi, qurultay qətnaməsi və protokoldan çıxarış, qərar şəklində mövcud olmur. Kütləviləşməsi, mənimsənilməsi də bürokratik-inzibati yolla, toplantılarda, iclaslarda gerçəkləşmir. Kütləni milli ideyaya elm, mədəniyyət, fəlsəfə hazırlaylır”.

S.Vəliyeva: “Bu baxımdan yanaşdıqda etiraf etmək lazımdır ki, çoxəsrlik tariximizdə xalqımızı yaşadan, onu ruhən qoruyan və müasir dövrə gətirib çatdıran ən əsas amillərdən biri onun ədəbiyyatı - söz sənəti və dil mədəniyyəti olub. İstiqlal düşüncəsinin təşəkkülündə milli-mənəvi varlığın, ədəbi-mədəni dəyərlərin fundamental rolunu milli maarifçiliyin və əməli hərəkət dövrünün öz xadimləri də dəfələrlə etiraf ediblər”.

M.Məmmədzadə yazır: “Azərbaycan milli xartiyasının xülasəsi, istiqlal fikrinin təsisində Vaqifdən tutmuş Cavidə qədər, Zakirdən başlamış Cavada qədər, Mirzə Fətəlidən Üzeyirə kimi, "Əkinçi"dən "Azərbaycana" və "Yeni Qafqaziyaya"dək hər birinin olduqca böyük rolu və dəyərli rolu olub. Siyasi-ictimai fikirlərimizin tərəqqi və təkamül tarixini təşkil edən bu dövr bugünkü aydın və parlaq istiqlal məfkurəsinin təməlini təşkil edir. Hətta ən uzaq istiqlalımızı təyin etmək üçün belə keçirdiyimiz fikri-inkişaf tarixinə baxmaq və ondan milli hərəkatın ruh və mahiyyəti haqqında bir fikir almaq kifayət edər. О dövrün də özünəməxsus məfkurəsi, məfkurə uğrunda çəkişməsi, mübarizəsi, о dövrün də qəhrəmanları, məzlumları, şəhidləri və mücahidləri olub. Onların yorulmaq bilməyən çəkişmələri nəticəsindədir ki, bu gün biz minlərcə gənci ölümə sövq edən bir xartiya almışıq. Zənnimcə, Mirzə Fətəli və Həsənbəy Zərdabi 50 il sonra dünyaya gəlsəydilər, istiqlal fikri, Azərbaycan milli xartiyası 50 il sonra meydana gələcəkdi. Bunların arasında six bir münasibət və rabitə var. Özünün türkçülüyünü və Azərbaycançılığını dərk etməyən bir xalq belə bir bəyannaməni (28 May İstiqlal Bəyannaməsini - red.) verə bilməzdi”.

A.Məmmədlinin fikrincə, Azərbaycançılığın milli mədəniyyət, milli bədii fikir, ictimai dünyagörüºü istiqamətində qədim tarixi var: “Millətin formalaşma prosesi ilə tarixən üst-üstə düşən Azərbaycançılıq fərddən cəmiyyətə, cəmiyyətdən dövlət səviyyəsinə qədər böyük bir inkişaı yolu keçib. Mədəniyyətin müxtəlif pillələri tədrici təkamülün mərhələləri hesab oluna bilər. Onların hər biri keçmişin bəhrəsi olduğu kimi, həm də gələcəyin formalaşmasında rol oynayır. Mədəniyyətin müxtəlif pillələri bizim kontekstdə həm də Azərbaycançılığın çeşidli pillələrini özündə ehtiva edir. Azərbaycan bədii fikir tarixində Azərbaycançılıq sənətkarın estetik idealı səviyyəsinə yüksəlib və əbədi mövzu olaraq bədii söz sənətində özünə yer tapıb. Lakin bu mövzunun güclənməsi, xalqın birləşmək, azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizə ideyasının meydana gəlməsi ilə yeni təkanla üzə çıxması prosesi də həqiqətdir. XIX əsrin əvvəllərində güclənən bu proses bədii fikirdə və bədii söz sənətində Seyid Əzim Şirvanini, Mirzə FətəliAxundovu, Qasım bəy Zakiri, Həsən bəy Zərdabini, Ünsizadə qardaşlarını, daha sonra Əli bəy Hüseynzadəni, Əhməd bəy Ağaoğlunu, Cəlil Məmmədquluzadəni və nəhayət, mollanəsrəddinçiləri meydana gətirdi.

Qeyd edək ki, Azərbaycançılıq bir ideoloji-estetik ideal kimi mükəmməl sənət əsərlərinin özəyindədir. Azərbaycançılıq ideyası daha yetkin və kamil şəkildə böyük demokrat ədib Cəlil Məmmədquluzadənin 27 noyabr 1917-ci ildə "Molla Nəsrəddin" jurnalının 24-cü sayında dərc olunmuş "Azərbaycan" məqaləsində ifadə olunub. Bu məqalə Azərbaycan, onun dili, bütöv ərazisi barədə yazılmış ustadnamədir. Cəlil Məmmədquluzadənin anasına, elinə-obasına, dilinə olan sonsuz sevgisinin ən gözəl nümunəsidir”.

Uğur

Xalq cəbhəsi.- 2017.- 10 yanvar.- S. 13.