Azərbaycan Səfəvilər dövlətində idarəetmə sistemi

6-cı yazı

Mənbələrdəki materiallardan məlum olur ki, mahal mərkəzi ilə yanaşı, hətta qəsəbə və kəndlərdə də hakim və kətxudaların tabeçiliyində müəyyən sayda qoşun saxlanılırdı. Bu barədə Sansonun məlumatı daha maraqlıdır. Sanson yazır ki, mahal və kəndlərdə də süvari qoşun var. Adətən mahalı polkovnikə və bir neçə kənd qarnizonunu kapitana tapşırırdılar. Bu şərtlə ki, onlar öz tabeliyində olan süvari qoşunların (hər bir süvarinin illik xərci 100 ekuya bərabər idi) xərcini başçılıq etdikləri inzibati vahidin hesabına ödəməli idilər. Müharibə vaxtları mahal ərazisində yaşayan ellərdən, obalardan isə qeyri-nizami əsgəri qüvvə toplanılır və cəbhəyə göndərilirdi. Məsələn, 961-ci (1533-34) ildə Gürcüstan vuruşmasında Qarabağ bəylərbəyi Şahverdi Sultan Ziyad oğlu Qacarla yanaşı, Bərdə hakimi Xanəli Sultan Baharlı, Arran hakimi Pərtaloğlu iyirmi dörd qoşunları ilə iştirak edirdi.

Sanson yazır ki, mahallarda hökmranlıq edən xanlara «qolbəyi» (yəni vilayət xanın qolu) deyilir. Bəylərbəyi əmr etdikdə, onlar dərhal qoşunlarını səfərbər edib, bəylərbəyinin sağ və sol cinahlarında yerləşirdilər. Mahalda geniş hərbi funksiyaya malik olan hakimin müharibə vaxtları öz qoşunu ilə bəylərbəyinin xidmətində olması, onların arasında xüsusi qaydalarla tənzimlənən tabeçilik münasibətlərindən irəli gəlirdi. Bəylərbəyi vilayətinin ərazisindəki bütün mahalların silahlı qüvvələrinin əmir əl-ümərası, yəni başçısıydı. Başqa sahədə olduğu kimi, hərbi sahədə də kiçik hakimlər ona tabe idilər.

Mahalların iqtisadi işləri ilə yerli hakimlər (sultanlar, bəylər) məşğul olurdular. Onlar mahallarda vergiləri toplayır və bunun bir hissəsi dövlət büdcəsinə daxil olurdu. Adı bilinməyən fransalı səyyah yazır ki, təkcə Bakı sultanı Şah xəzinəsinə hər il 700 tümən göndərməli idi ki, bu Fransa pulu ilə 42000 livrdir. Mənbələrdə vergilərin yerli hakimlər tərəfindən toplanıldığı və ümumiyyətlə, mahal daxilində iqtisdai məsələlərdə onların geniş hüquqlara malik olduğu göstərilir. Məsələn, Adam Oleari yazır ki, Xalxal Azərbaycana tabe olub, Bayandur xan tərəfindən idarə olunur və buranın bütün vergisini də o toplayır.

A.P.Volınski isə səfəvi dövlətinə 1715-1717-ci il elçiliyi zamanı Şirvan barədə danışarkən yazır: «Bu vilayətin birinci şəhəri bəylərbəyinin başçılıq etdiyi Şamaxıdır. Qalanlarında kiçik hakimlər var. Bakı, Quba, Dərbənd, Ağdaş Şirvan vilayətinə daxildir. Onların gəliri xüsusi qayda ilə toplanır, ancaq onlar Şamaxı xanının fərmanına itaət edirlər». Göründüyü kimi, iqtisadi məsələlərdə mahal hakimləri müstəqil olmasına baxmayaraq müəyyən mənada bu sahədə də bəylərbəyi onlara nəzarət edirdi. Şah tərəfindən təyin olunan mahal hakimlərinə hərbi-inzibati və polis funksiyası verilirdi. Mahal hakimi mahalın daxili sakitliyini təmin etməli, kiçik qoşun dəstəsi saxlamalı, vergi və mükəlləfiyyətləri vaxtında toplamalı, müharibə vaxtları öhdəsində olan qoşunla tabe olduğu bəylərbəyinin xidmətinə gəlməli idi. O, Şahın illik peşkəş və hədiyyələrini də vaxtında göndərməliydi. Bir sözlə, mahal hakimi nə qədər özünün hökmranlıq etdiyi sahədə müstəqil və geniş ixtiyara sahib olsa da, mühüm məsələlər barədə bəylərbəyi ilə məsləhətləşməklə birbaşa ona tabe idi.

Səfəvi dövləti Azərbaycan cəmiyyətinin mükəmməl bir siyasi təşkilatı kimi meydana çıxmış, mərkəzi hakimiyyət orqanları təşkil edilmiş, onların arasında səlahiyyət bölgüsü həyata keçirilmiş və inzibati-ərazi bölgüsü prinsipləri əsasında yerli idarə orqanları yaradılmış və nəticədə ali hakimiyyətin bütün ölkə ərazisində həyata keçirilməsi təmin olunmuşdu. Azərbaycan Səfəvi dövlətinin qurulmasında ona arxa, dayaq olmuş Azərbaycan türklərindən ibarət hərbi-siyasi qüvvələr həm mərkəzdə, həm də yerlərdə dövlətin özülünə çevrilmişdi ki, bu da əslində xalqımızın əski çağlardan mövcud olan dövlətçilik ənənələrindən irəli gəlirdi. Səfəvi dövlətinin idarəçilik və dövlət quruluşunun forması əslində XV əsrdə Azərbaycanı idarə etmiş Baharlı və Bayandurlu sülalələrinin hakimiyyəti dövründəki idarəçilik sistemindən fərqli olmayıb. Səfəvilərin qədim türk dövlətçilik təcrübəsindən geniş şəkildə bəhrələndiyi və zaman-zaman Orta Asiya və Osmanlı dövlətçilik ənənələrinə də əsaslandığı açıq şəkildə müşahidə olunur.

Səfəvi sülaləsinin hakimiyyətə gəlməsi ilə formalaşan və cəmiyyətin sosial-iqtisadi durumuna uyğunlaşan Azərbaycan Səfəvi dövləti əslində klassik müsəlman dövləti olub, burada dini hakimiyyətlə dünyəvi hakimiyyət vəhdətdədir. Onları mövcud şəraitdə və xüsusən sülalənin hakimiyyətinin ilk illərində bir-birindən ayırmaq mümkün deyildi. Xətainin "Mənəm həm pirü, həm soltani-aləm», «Əzəldən Şah bizim sultanımızdır, Pirimiz, müridimiz, xanımızdır» - beytləri nəzəri cəhətdən Şahlıqla ruhani hakimiyyətin birlikdə mövcudluq ideologiyasının təcəssümü olub, dövlətin teokratik prinsipə dayandığını əsaslandırır. I Şah İsmayıl Xətai dünyəvi başçı

olmaqla yanaşı, ruhani-mənəvi təsisatlarda nəzarətçi və həm də mürşid-i kamil vəzifəsini özündə saxlayırdı.

Hakimiyyətin irsi xüsusiyyəti və hökmdarın qeyri-məhdud səlahiyyəti ilə yanaşı, mərkəzi idarə sistemində məşvərətçi orqan olan Məclisi əla (ali məclis) da fəaliyyət göstərirdi. Dövlət əhəmiyyətli mühüm məsələlərin on iki nəfər üzvü olan bu məclisdə müzakirəsinə baxmayaraq son sözü Şah deyir, yəni onun rəyi əsasında qərarlar qəbul olunurdu. Müqavilə bağlamaq, müharibə elan etmək, ölkə qanunlarında dəyişikliklər Şahın qeyri-məhdud səlahiyyəti olub, bu məsələlərdə onun qarşısında heç bir maneə yox idi. Səfəvilər dövlətinin yaranmasında Azərbaycan türk etnosu həlledici rol oynamış və bu dövlətin «konqlomerat imperiya» kimi təqdim olunması doğru deyil. Ona görə ki, Fars, Yəzd, Kirman,

Xorasan, Astrabad, Mazandaran və Gilanda aralarında çəkişmələr olan yerli sülalələrin hakimiyyəti devrilib, inzibati ərazi bölgüsü prinsipləri əsasında vilayətlər yaradılmışdı. Səfəvi dövlət quruluşunun formasına uyğun olaraq mərkəzlə yerli idarəetmə aparatı arasında qarşılıqlı münasibətlər milli deyil, inzibati-ərazi bölgüsü prinsiplərinə dayanırdı. Digər tərəfdən ölkə daxilində əmtəə-pul münasibətləri başlıca iqtisadi əlaqə forması olub, valilik və vilayətlər vahid iqtisadi-siyasi mərkəz ətrafında birləşmişdi. Səfəvilər siyasi hakimiyyət uğrunda mübarizədə hələ XVI yüzilliyə qədər bir sıra təşkilatı tədbirlər həyata keçirib idarə orqanları ilə yanaşı, xəlifə institutu da yaratmışdılar. Hər bir Qızılbaş tayfa sufilərinin (qazıları) rəhbəri xəlifə və onların ümumi rəhbəri isə xəlifət əl-xüləfa adlanırdı. Xəlifələri Ərdəbildə Səfəvilər cəmiyyətinin əsas məmuru olan xəlifət əl-xüləfa təyin edirdi. Səfəvilər hakimiyyətə keçdikdən

sonra bu institutun mahiyyəti bir qədər dəyişilir. Doğrudur, xəlifət əl-xüləfa və onun xəlifələri Azərbaycan və onun hüdudlarından kənarda dövləti möhkəmləndirmək baxımından əvvəlki kimi təbliğati işləri davam etdirirdilər. Lakin bununla yanaşı, artıq onlar XVI-XVII yüzilliklərdə dini mərasimləri təşkil edir, məscid, mədrəsə binalarını təmir etdirib, ümumən əhalinin dini vəzifələri yerinə yetirməsinə nəzarət edirdilər. Qaynaqlardan aydın olur ki, Şah tərəfindən ayrı-ayrı yerlərə xəlifət əl-xüləfa və xəlifələr bəzən hakim də göndərilirdi. Xəlifət əl-xüləfa bir qayda olaraq Qızılbaş əsilzadələri içərisindən təyin olunurdular.

Ancaq Şahlıq hakimiyyətinin getdikcə güclənib dünyəvi mahiyyət kəsb etməsi ilə paralel, xüləfa institutunun da statusunun getdikcə ciddi dəyişikliklərə uğraması və dövlət quruluşunda nüfuzunun azalması müşahidə edilir. Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu hərbi təşkilatı Səfəvilər dövründə də az dəyişikliklərlə qalırdı. Ordu dövlət (vilayət hakimləri qoşunu, qorçular) və Şah qoşununa bölünürdü. Bir qayda olaraq Səfəvi silahlı qüvvələrinin baş komandanı, yəni sipahsalar Təbrizin bəylərbəyi olurdu. I Şah Abbas hərbi islahat keçirib qulamlar, tüfəngçilər topçular adı ilə məlum yeni hissələrlə ordunun daha da təkmilləşdirmişdi. Lakin XVI yüzillikdə olduğu kimi, qorçuların nüfuzu XVII yüzilliklərdə də zəifləmir, yenə də orduda əsas yeri qorçubaşı, ikinci yeri qullarağası, üçüncü yeri tüfəngçibaşı tuturdu.

Vilayət ərazisində mühüm şəhərlərdə Azərbaycan türk əhalisindən ibarət tüfəngçi və topçular da vardı. Ümumiyyətlə, ölkənin topçubaşı vəzifəsinə də bir qayda olaraq, təbrizli hərbi əyanlarından təyin olunurdu. 1619-cu ildə isə təbrizli Məhəmmədtağı min nəfərdən ibarət Təbriz tüfəngçisinə rəhbərlik edirdi. Təbrizlə yanaşı, Dərbənd və sair şəhərlərin də tüfəngçiləri vardı.

XVI-XVII yüzilliklərdə vilayətləri Şah tərəfindən təyin edilən hakimlər - bəylərbəyilər idarə edirdilər. Şah Təhmasibin (1524-1576) hakimiyyətinin ortalarına qədər vilayət hakimləri sultan və bu vaxtdan sonra isə xan titulu daşıyırdılar. Beləliklə, vilayətə hakim xan, sultan titulu və əmir əl-əməra, yaxud bəylərbəyi rütbəsi ilə təyin olunurdu. I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin ilk illərinə qədər bəylərbəyiyə nisbətən əmir əl-üməra daha çox işlənilmiş, lakin bu vaxtdan sonra bəylərbəyi rütbəsinə daha çox təsadüf olunur. Əslində isə hər iki titul sinonim olmaq etibarı ilə XVI-XVII yüzilliklərdə yanaşı işlənirdi. I Şah Abbasın dövründən qulamlardan ayrı-ayrı vilayətlərə bəylərbəyi təyin edilməsi təcrübəsi özünü doğrultmamışdı. Yarımköçəri türk aristokratiyanın adət-ənənələrini, islam dinini, türk dilini qəbul etmiş qulam bəylərbəyi təyin olunarkən müəyyən bir Qızılbaş türk tayfasına, obasına başçı qoyulurdu ki, bu da çox davam etmir və onların ayrı-ayrı vilayətlərdə qısa müddətli hakimiyyətləri dövlətin milli mahiyyətini dəyişə bilməmişdi.

Zabil Bayramlı

tarix üzrə elmlər doktoru,

professor

Xalq cəbhəsi.- 2017.- 24 yanvar.- S.14.