S.C.Pişəvərinin çıxışlarından
Böyük
dövlətlərin xarici işlər nazirlərinin
Londondakı toplantısına ( Təbriz, 23 sentyabr 1945-ci il)
“Əgər Tehran xarici
imperialistlərin göstərişi və köməyi ilə
bizim hərəkatı məğlub etməyə müvəffəq
olsa belə, xalqımızın haqqını əbədi
olaraq qəsb edə bilməyəcək. Tez-gec Azərbaycan
öz istiqlaliyyətini alacaq, öz müqəddəratını
özü təyin edəcək”.
S.C.Pişəvəri
ABŞ Xarici İşlər naziri cənab
Brenesə, İngiltərə Xarici İşlər naziri cənab
Büvenə, Sovet İttifaqı Xarici İşlər naziri cənab
Molotova, Fransa Xarici İşlər naziri cənab Bidaya,
Çin Xarici İşlər naziri cənab Vangiyə.
Böyük demokratik dövlətlər
qanlı faşist üsul-idarəsini məhv etdikdən sonra
dünyanın çox məmləkətləri adilanə
demokratik üsul-idarəsi yaradıb. Qabaqlar da zülm
altında əzilən cahanın çoxlu qövm və millətləri
tarixi Atlantik Xartiyasına müvafiq olaraq öz müqəddəratlarını
təyin etməyə başlayıb. Hər
xalq öz milli mədəniyyətini, iqtisadiyyatını və
güzəranını qaldırmaq üçün demokrasi
rejimin nemətlərindən istifadə etmək istəyir.
Mütəəssüfanə İranda günbəgün
diktatorluq təhlükəsi artmaqda və faşist
ünsürləri Rza şahın mənhus hakimiyyətindən
sonra əldə edilən natamam azadlığı belə
boğmaq üçün hər cür fitnələrə əl
atmaqdadır. Həm əyalətlərdə
və həm də paytaxtda azadxahlar təqib olunur. Demokratik hərəkatı təmsil edən ruznamələr
(qəzetlər) və cəmiyyətlər silah gücü ilə
dağıdılır. İrtica qüvvələri
təzədən sabiq Rza şahın istibdad rejimini istəmək
üçün tiranın namuslu azadxahlarının
qanını tökməkdən çəkinmirlər.
İranda beş
milyon nüfuza malik olan biz azərbaycanlıların vəziyyəti
daha təhəmmül edilməzdir. Azərbaycan
milləti uzun illərdən bəri İrandakı azadlıq
nehzətinin ələmdarı olmağına baxmayaraq öz
torpaqlarında fəqir və biçarəlik halında, hər
cür hüquqdan məhrum halda yaşamaqdadır. İranda bu vaxta qədər ağalıq edən
irtica hakimiyyəti nəticəsində Azərbaycan milləti
öz milli mədəniyyəti tərəqqisinə
çalışmaq, xaraba şəhərlərini
abadlaşdırmaq və xalqın fəlahət (kənd təsərrüfatı)
behdaşt (səhiyyə) və sair ehtiyaclarını rəf
etmək və hətta öz uşaqlarını ana dilində
belə oxutmaq üçün heç haqq və ixtiyara malik
deyil. Dünyanın qədim xalqı olan və
minillər ərzində böyük mədəniyyət və
sənət əsərləri yaratmış Azərbaycan
xalqı indi istibdad və diktatorluğun aradan
götürülməyə başlandığı bir zamanda
öz hüquqlarını tələb edib və bu müqəddəs
yolda mübarizəyə qalxıb.
Biz azərbaycanlılar
Atlantik Xartiyasında göstərilən hər bir millətin
öz müqəddəratını özü təyin etmək
əqidəsinə dərin bir iman bəslədiyimizi və bu
acı vəziyyətimizi böyük mütəffiq dövlətlərin
təşkil verdiyi Vəzirlər Şurasına yetiririk. Biz
bütün İranda həqiqi demokrasi üsulun bərpasının
və Azərbaycan xalqına daxili azadlıq və muxtariyyat
verilməsini, ümum məmləkətin adilanə
qanunlarını gözləməklə bərabər, Azərbaycanın
öz taleyini özü təyin etməsini istəyirik.
Biz böyük mütəffiq demokrasi dövlətlərin
xalqımızın bu tarixi və adilanə tələbində
bizə kömək etmələrini, beş
milyondan artıq Azərbaycan xalqı adından tələb
edirik. Azərbaycan xalqı əmindir ki,
bütün millətlərə və qövmlərə milli
azadlıq və xilaskarlıq vəd etmiş böyük
müttəfiq demokrasi dövlətlər bizim də tələbimizi
və təbii haqqımızı nəzərdə tutacaq və
öz köməklərini bizdən əsirgəməyəcəklər.
(Azərbaycan xalqı adından müraciəti 1500 nəfərdən
çox xalq elçisi imzalamışdı).
«Qızıl səhifələr»,
Təbriz, 1324-cü il, s. 62-64.
***
AZƏRBAYCAN XALQ KONQRESİNİN
İRAN HÖKUMƏTİNƏ MÜRACİƏTİ
İranın şahənşahının
xidmətinə, İran Milli Şura Məclisinin rəisi Məhəmməd
Təbatəbaiyə, baş nazir ağaye İbrahim Həkimiyə.
Bu il Aban ayının 29-30-da (1945-ci
il noyabrın 21-22-də) Təbriz şəhərinin
Şir-Xorşid salonunda 150000 nəfərin imzası ilə
Ümumazərbaycan şəhər və hövmələrindən
toplanan ümum mitinqlər tərəfindən
seçilmiş yeddi yüz nəfər nümayəndənin
şirkəti ilə təşkil tapan Böyük xalq Konqresi
özünün 4-cü iclasında ittifaq ara ilə (səs
çoxluğu ilə) öz tələbatının əsas
məsələlərini aşağıdakı maddələrdə
qeyd olunan elamiyyə vasitəsilə Şranın mərkəzi
hökumətinə bildirməyi qərara aldı:
1. Azərbaycan xalqı burada
yazılmasına yer olmayan saysız-hesabsız tarixi səbəblər
və hadisələrə görə özünəməxsus
milliyyət, dil, adab və rüsum və sair xüsusiyyətə
malikdir. Bu xüsusiyyət ona haqq verir İranın
istiqlaliyyət və tamamiyyətinə müraat etməklə
bərabər bütün dünya münasibətləri kimi
Atlantik Elamiyyəsi mocibincə öz müqəddəratını
təyin etmək üçün azad və muxtar olsun.
2. Konqres Azərbaycan xalqının
İranın başqa əyalət və vilayətləri ilə
olan mədəni, iqtisadi və siyasi rabitəsini nəzərə
almaq ilə bərabər bu xalqın indiki İran dövlətinin
təsisi haqqında göstərdiyi fədakarlıqları
(vaqiən indiki İran dövləti Azərbaycanlılar vasitəsilə
təsis olunub) nəzərə almağa heç cürə
hazır deyil, onun məşrut və qanuni təqazalarını
ki, milli muxtariyyətdən ibarətdir, İranın mərzlərinə
xələl gətirib onun təcziyəsi üzərində qərar
versin. 3. Azərbaycan xalqı var qüvvəsi ilə
İranda məşrutə şəkli almış demokrasi
üsulunun tərəfdarıdır. Azərbaycan
milləti İranın tamam əyalət və vilayətləri
kimi İranın Məclisi Şurası məclisinə
nümayəndə göndərəcək və adilanə
maliyyat verməkdə davam edəcək.
4. Azərbaycan xalqı rəsmən
və ələni elam edir ki, bütün
dünyanın diri millətləri kimi (İranın tamamiyyət
və istiqlalını gözləməklə)
özünün daxili işlərini idarə etməkdə
özü milli hökumət yaratmağa haqlıdır və
o bacarıb İranın istiqlal və tamamiyyətini müraat
etməklə Azərbaycan demokrası və hakimiyyətə
milli üsulu ilə idarə edə bilər. 5. Azərbaycan
xalqı azadlıq və demokratlıq yolunda böyük zəhmətlər
çəkib, çoxlu qurbanlar verməyinə görə
istəyir özünün muxtar hökumətini həqiqi
demokratik əsası üstündə qursun. Buna
görə konqres tərəfindən təsvib olunmuş
daxili nizamnamə üstündə özünün Məclis
Millisini intixab edib lazım görür Azərbaycanın milli
və daxili hökuməti bu məclisin nümayəndələrinin
arasından intixab olub onun qabağında məsul olsun.
6. Azərbaycan xalqının öz
milli ana dilinə əlaqəsi vardır. Özgə
dilinin təhmili onu tərəqqi və təməddün
karvanından dala salmış və onun milli fərhəng və
maarifınin yolunu bağlayıb. Buna rəva təhmilin
qabağını almaq və Azərbaycanın tərəqqisinə
lazım gələn bütün vəsilələri
vücuda gətirmək üçün Azərbaycan
xalqının milli konqresi heyətə milliyə dəstur
verir, çox tez bir zamanda Azərbaycan dilini bütün
dövlət idarələrində mürəssum və onun tədrisini
tamam mədrəsələrdə (dövləti və milli) əməli
etsin.
7. Yüz əlli min nəfərin
imzası və yeddi yüz nəfər nümayəndənin
iştirakı ilə təşkil tapan Milli Konqres Azərbaycan
millətinin iradəsi ilə özünü Müəssislər
Məclisi elan edib Azərbaycanın daxili işlərini idarə
etmək üçün onun doqquz nəfərdən ibarət
bir milli heyət intixab edib onlara ixtiyar verir, milli istəklərini
əməli etmək üçün lazımi tədbirlər
görüb səlahiyyətdar məqamat ilə müzakirəyə
girişsinlər. Eyni zamanda Azərbaycan Məclis
Millisini və həmçinin Məclis Şuraye Milli
intixabını icra eləsinlər. Axırda
konqrə İran dövlətinin və dünyanın
böyük demokratik dövlətlərinin diqqətini yuxanda
yazılanlara cəlb edib izhar edirlər ki, bu mütalibin
icrası üçün fəqət təbliğ və təşkil
vasitəsi ilə iqdam edib nəzaı daxili və qardaş
qanı tökməyə icazə verməyəcək. Vəli əgər mərkəzi dövlət istərsə,
onun qanuni silah gücü və qəhro-qələbə ilə
ortadan aparsın o vaxt naçar hər qiymətə olur-olsun
öz hüququndan müdafiə edəcək və ta bir nəfər
azərbaycanlı qalanadək öz milli muxtariyyatı yolunda
mübarizə aparacaq.
Məclis Müəssisan
(Konqreye Milli) heyət milliyə ixtiyar verir Azərbaycanın
muxtariyyatını təmin etmək üçün səlahiyyətdar
məqamət ilə əlaqəyə girsin. Məsələni
sülh və müsalimət yolu ilə həll etsin. Vəli heyəte milli heç vəchlə Azərbaycanın
muxtariyyatı və milli hökuməti haqqında sərfhəzər
etmək və İranın tamamiyyət və
istiqlalını pozmaq ixtiyarına malik deyil. Biz arzu edirik bütün demokrası aləm bilsin ki,
dünyada bir millət vardır hazır olub özünün
var qüvvəsi ilə öz hüququndan müdafiə edib
Asiyanın bir guşəsində azadlıq və demokratik
bayrağını qalxızıb, istəyir fəqət
öz köməyi ilə özünün
azadlığını təmin etsin. Ümid
edirik Şranın səlahiyyətdar məqamatı və
böyük demokratik dövlətlər bizim milli mənzurumuzun
icrası üçün naı pərvanə köməklərdən
ki, Mənşur Atlantik onun əsası üzərində
qoyulmuşdur müzaiqə etməyəcəklər.
Etiramat faiqilə (Milli Konqrənin)
Məclis müəsisan milli rəyasət heyəti.
“Azərbaycan” qəzeti, l Azər 1324, Təbriz.
***
AZƏRBAYCAN
MİLLİ HÖKUMƏTİNİN BAŞÇISI
S.C.PİŞƏVƏRİNİN BMT BAŞ ASSAMBLEYASINA M
Ü R A C İ Ə T İ
Dünyanın ən qədim
xalqlarından olan Azərbaycan xalqı özünün zəngin
milli tarixinə mahkdir. Əsrlərin keşməkeşində
o, öz milli dilini, adət və ənənələrini
qoruyub saxlaya bilib. İran zülmkarları
Azərbaycanı öz hakimiyyətləri altına alaraq, onun
sərvətini amansızcasına taladılar. Nəticədə Azərbaycanın çiçəklənən
kənd və şəhərləri dağılmaq həddinə
gəlib çatdı. Şovinist
böyük dövlətçilik siyasəti yürüdən
İran hökmdarları azərbaycanlıların
mövcudluğunu tamamilə inkar etməyə cəhd göstərir,
onların dilini əlindən almaqdan, hər cür təhqiredici
əməllərdən çəkinmirdi. Buna baxmayaraq Azərbaycan xalqı bir gün də
olsun, öz azadlığı uğrunda mübarizəsini
dayandırmadı. Azərbaycanlıların
öz milli azadlıqları uğrunda mübarizəsinin ən
parlaq nümunəsi Səttarxan, Bağırxan, Şeyx Məhəmməd
Xiyabani və başqalarının hərəkatıdır.
Bu cəsur insanlar mübarizənin
başçıları, həm də şəhidləri idi.
Qanlı faşizmin üzərində demokratik dövlətiərin
qələbəsi Azərbaycan xalqının mübarizəsinə
yeni təkan verdi, yeni şərait
yaratdı. Tehran hökumətinin müqavimətinə
baxmayaraq bu ilin 21 Azərində (12 dekabr) Azərbaycan
xalqının əsrlərdən bəri apardığı
mübarizəsi qələbə ilə başa
çatdı, Atlantik Xartiyasına uyğun olaraq Milli Məclisin,
Azərbaycan Milli Hökumətinin qurulması ilə nəticələndi.
Azərbaycanda demokratik əsaslara
dayanan bir Milli Hökumət qurulub və öz fəaliyyəti
barədə bütün dünyaya məlumat yayıb. 5 milyonluq Azərbaycan
xalqı milli dilinin, tarixinin, mədəniyyətinin köməyi
ilə özünün müasir bir xalq olduğunu dərk
etdi və bir də heç vaxt fars
zülmünün altında inləməyə, fars dilinin
İrandakı başqa xalqların dilləri üzərində
ağalıqlarına icazə verməyəcək. Bu xalq bir nəfər kimi öz həyatını
milli azadlığına və dövlətinə qurban verməyə
hazırdır. Yeni Milli Hökumətin fəaliyyəti
sayəsində əsrlərlə istismar olunan xalq adi insani
şəraitdə yaşamağa başlayıb. Bununla da o, öz milli dövlətini qurmağa, onu
idarə etməyə qadir olduğunu göstərir. Azərbaycan xalqının iradəsi ilə Atlantik
Xartiyasına, yəni böyük demokratik dövlətlərin
vədlərinə uyğun olaraq qurulan Azərbaycan Milli
Hökuməti artıq danılmaz faktdır. BMT Baş Assambleyasına müraciəti ilə Azərbaycan
xalqı xahiş edir ki, Azərbaycan Milli Hökumətinin
mövcudluğu faktı tanınsın və kənardan
müdaxilə olmadan, ona öz taleyinin özü tərəfındən
müəyyənləşdirilməsinə təminat verilsin.
S.C.Pişəvəri,
Azərbaycan Milli
hökumətinin başçısı
28 yanvar, 1946-cı il.
Xalq cəbhəsi.-
2017.- 26 yanvar.- S.14.