“Azərbaycan xalqı üçün
milli ideya taleyüklü məsələlər
sırasına aiddir”
“Milli
ideyanın formalaşması və transformasiyası və indiki spesifikası barədə
kifayət qədər elmi baxımdan əsaslandırılmış məlumat
alan oxucuya tam aydın olur ki, azərbaycanlıların milli ideyası - azərbaycançılığı Azərbaycanın dünya birliyində
yeri,
onun tarixi, mədəniyyəti,
milli mentallığı, milli
xarakteri haqda təsəvvürlər sistemini əks etdirir”. Bu fikirləri fəlsəfə
elmləri doktoru,
professor Nigar Ələkbərova
səsləndirib. O bildirib ki, dövlət müstəqilliyinin bərpasının
20 illiyini qeyd edən Azərbaycan və həmin dövr ərzində böyük inkişaf, özünəqayıdış, özünüdərk və
özünütəsdiq yolunu
keçən Azərbaycan
xalqı üçün
milli ideya taleyüklü məsələlər
sırasına aiddir:
“Milli ideya hazırkı dövrdə
Azərbaycanın özünü
reallaşdırmasının özülü, dövlətin
səmərəliliyinin aparıcı
faktoru, ölkənin tərəqqisinin mental baxımdan
təminatçısı qismində
çıxış edir.
Eyni zamanda, milli ideya və
milli ideologiya mövzusu fəlsəfə,
siyasi fəlsəfə,
siyasi tarix və politologiyanın ən çətin və incə, heç vaxt aktuallığını itirməyən,
həm də dərin zəka, analitik təfəkkür,
ensiklopedik bilik, kompleks, sistemli, komparativ və kreativ yanaşma tələb edən genişəhatəli problem kimi
dəyərləndirilə bilər. Təsadüfi deyil ki, cəmiyyəti
maraqlandıran bir çox problemlərə daim diqqət yetirən, aktual ictimai prosesləri fəlsəfi, sosial-siyasi və tarixi baxımdan dərindən təhlil edən tanınmış dövlət
xadimi və görkəmli alim, Azərbaycan Respublikası
Prezidenti Administrasiyasının
rəhbəri, akademik
Ramiz Mehdiyev məhz milli ideya mövzusuna xüsusi önəm verir. Son illərdə
bu məsələyə
hörmətli akademikin
bir sıra maraqlı əsərləri
həsr olunub. Nüfuzlu alimin "Bakinski raboçi"qazetində dərc
olunan geniş və dolğun müsahibəsində də
milli ideya mövzusu mərkəzi yer tutur. Burada milli ideyanın
təşəkkülü, inkişafı, zənginləşməsi
və hazırkı vəziyyəti, milli mənlik şüurunun yaranması və möhkəmlənməsində, bütövlükdə millətin
formalaşmasında onun
rolu, real və potensial gücü, dövlətə, cəmiyyətə
və hər bir vətəndaşa təsiretmə imkanları,
birləşdirmə və
həmrəylik enerjisi
və digər olduqca əhəmiyyətli
xüsusiyyətləri hərtərəfli,
dərin elmi-nəzəri
və tətbiqi-praktiki
nöqteyi-nəzərdən əsaslandırılmış təhlilin predmetini təşkil edir. Müsahibənin özəlliyi həm
də ondadır ki, fəlsəfi və siyasi tutumlu mürəkkəb məsələ sadə, səlis, oxunaqlı dillə geniş oxucu auditoriyasına çatdırılır. Digər fərqləndirici xüsusiyyət
milli ideyanın izahında, dahi nəzəriyyəçi və
praktik Heydər Əliyevin dövlətçilik
xəttinin davam etdirilməsidir. Ulu öndər 2001-ci il noyabırın 9-da
Dünya azərbaycanlılarının
I qurultayında dövlətin
siyasətini səciyyələndirərək
demişdir: "Müstəqil
Azərbaycan dövlətinin
əsas ideyası azərbaycançılıqdır. Hər bir azərbaycanlı öz milli mənsubiyyətinə
görə qürur hissi keçirməlidir və biz azərbaycançılığı,
Azərbaycanın dilini,
mədəniyyətini, milli-mənəvi
dəyərlərini, adət-
ənələrini yaşatmalıyıq".
Buradan belə məntiqi nəticəyə gəlinir
ki, azərbaycançılıq
dövlət siyasətində
strateji əhəmiyyətə
malikdir. O, dövləti
möhkəmləndirmək, ərazi bütövlüyünü
və müstəqilliyini
qoruyub saxlamaq, iqtisadiyyatı modernləşdirmək,
mədəniyyəti inkişaf
etdirmək, hazırkı
və gələcək
nəsillər üçün
daha da mükəmməl
şərait yaratmağa,
onların firavanlığını
təmin etməyə
yönəlmişdir”. Onun
fikrincə, milli ideyaya məhz belə yanaşma müsahibənin əsas qayəsini təşkil edir: “Müasir elmdə milli ideya problematikası müxtəlif cür izah edilir. Lakin milli
siyasi şüurun səciyyəvi xüsusiyyətlərinin,
ölkənin və xalqın siyasi inkişafının retrospektiv
və perspektiv vəziyyətlərinin komplekssistemli
təhlilinə, konseptual
baxımdan dərk edilməsinə məhz akademik Ramiz Mehdiyevin elmi-nəzəri yaradıcılığı və
praktiki-tətbiqi fəaliyyətində
rast gəlirik. Hörmətli alimin
fundamental əsərlərində, bir çox publisistik yazılarında
və çıxışlarında,
barəsində danışdığımız
müsahibə daxil olmaqla, Azərbaycanın milli ideyası olan azərbaycançılığın
mahiyyəti, onun ontoloji əsası, koqnitiv siyasi substratı, aksioloji məzmunu, genezisinin prinsip və mexanizmləri, istiqamətləndirici
və birləşdirici
rolu, dövlətin və dövlət institutlarının fəaliyyətinin
səmərəliliyinə stimullaşdırıcı təsiri
və s. ciddi məsələlər elmi
analizə cəlb edilir. Müsahibədə ilk növbədə azərbaycanlıların milli
ideyasının formalaşması,
xalqımızın milli-ideoloji
konseptinin təşəkkülü
və transformasiyası
prosesi mərhələlərə
bölünməklə, bütün
mərhələlərin spesifik
cəhətləri təfərrüatıyla
açıqlanmaqla ardıcıl
surətdə işıqlandırılır.
Akademikin
fikrincə, birinci mərhələ 1828-1875-ci illəri
əhatə edir.
Həmin
dövrdə Azərbaycan
cəmiyyətində identifikasiyanın
əsas meyarı dini faktor olmuşdur.
Bununla bərabər, Rusiya imperiyasının tərkibində qalmış
azərbaycanlıların tədricən
həmrəy olması
prosesinə yenicə formalaşan və Abbasqulu ağa Bakıxanov, Mirzə Kazım bəy, Mirzə Fətəli Axundzadə və başqa böyük ziyalıların adı ilə bağlı olan milli realist ədəbi məktəb təsir edir ki, bu məktəbin
parlaq fəaliyyətindən
bəhrələnərək milli oyanış impulsu sonrakı onilliklərdə bir qədər geniş yayılır. İkinci mərhələdə (1875-1905-ci illər) milli mənlik şüurunun təşəkkülü, "Azərbaycan türkləri"
(M. Şahtaxstinski) termininin
yaranması, milli identikliyin yalnız dini faktorla deyil,
ilk öncə etnik əsasla, yəni türk faktoruyla, türk mədəniyyətinin
ənənələriylə əlaqələndirilməsi önə
çıxır ki, belə yanaşmanın formalaşmasında Həsən
bəy Zərdabi, Seyid və Camal
Ünsizadə qardaşları,
Nəcəf bəy Vəzirov, Əlimərdan
bəy Topçubaşov,
Sultan Məcid Qənizadə,
Nəriman Nərimanov,
Mirzə Ələkbər
Sabir, Ömər Faiq Nemanzadə, Cəlil Məmmədquluzadə
və digər görkəmli maarifçilərin
yaradıcılığı tarixi rol oynamışdır.
Məhz onların fəaliyyətinin
mərkəzində Azərbaycan
milli ideyasının formalaşmasının başlanğıcı
olan etnik identikliyə keçid və etnik şüurun
dini şüurdan ayrılması ideyası dururdu. 1905-1907-ci illərin
inqilabından başlanan
və 1918-ci ilin may ayında Zaqafqaziya Seyminin süqutu ilə başa çatan üçüncü
mərhələ xalqın
oyanışı, milli
mənlik şüurunun
sonrakı formalaşması,
Avropa sivilizasiyası dəyərləri ilə
tanışlıq prosesinə
fəal cəlb olunan ilk siyasi partiyaların yaranması,
dövlətçilik təfəkkürünün
və milli azadlıq ideyasının
formalaşmasına təkan
verən yeni jurnal ("Füyuzat")
və qəzetlərin
("Həyat", "İrşad")
təsis edilməsi ilə xarakterizə olunur. Bu dövrdə
milli ideyanın son məqsədi kimi ərazi muxtariyyəti yaradılması uğrunda
mübarizə ön plana çıxmışdı”.
O bildirib ki, həmin illər yeni ictimai-siyasi xadimlər təbəqəsinin
nümayəndələri Əhməd
bəy Ağayev, Əli bəy Hüseynzadə, Məmmədəmin
Rəsulzadə, Əlimərdan
bəy Topçubaşov
və başqaları
milli identiklik ideyasını irəli sürməyə başladılar:
“Həmin ideya azərbaycançılıq ideologiyasının
formalaşmasına keçidi
nəzərdə tuturdu,
onun növbəti hədəfi isə milli ideya idi.
Azərbaycanda get-gedə genişlənən
kəskin siyasi mübarizə milli ideyanı öz məntiqi sonluğuna - Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaradılmasına
gətirib çıxardı.
Azərbaycan milli ideyasının formalaşması
tarixinin dördüncü
mərhələsi 1918-ci il mayın 28-də Tiflisdə, Milli Şuranın birinci iclasında Azərbaycanın
müstəqil dövlət
elan olunması haqqında qərar qəbul edildiyi vaxtdan 1920-ci il aprelin sonuna qədər olan dövrü əhatə edir. Həmin dövr milli
ideyanın öz məntiqi sonluğuna,
"milli ideyanın təntənəsinə" gətirib
çıxardı, çünki
yaranmış Azərbaycan
Xalq Cümhuriyyəti
məhz bu ideyanın təcəssümü
idi. Özünüidentifikasiya prosesi sovet dövründə bir sıra səbəblərdən
(bu sırada repressiyaları, totalitar dövlətin formalaşmasını,
kommunist ideologiyasının
qələbə çalmasını,
bir qədər sonra volyunatarizmin bərqərar olmasını
və s. xatırlatmaq
istərdik) çox ləng gedirdi. Lakin 1969-cu ildə çətin şəraitdə
Heydər Əliyev kimi dövlət xadiminin siyasi səhnəyə gəlməsi
milli maraqların ehtiyatla və ardıcıl olaraq reallaşdırmasına təkan
verdi və
keçən əsrin
80-cı illərinin axırlarında
ölkədə milli
hərəkatın genişlənməsi
və 1991-ci ildə dövlət müstəqilliyi
əldə edilməsi
üçün münbit
zəmin yaratdı. Milli ideyanın formalaşması
prosesinin beşinci mərhələsi müsahibədə
Azərbaycan xalqının
siyasi oyanışı,
onun siyasi proseslərdə fəal iştirakı dövrü
kimi səciyyələndirilir.
Hesab olunur ki, bu mərhələ
1987-ci ilin axırları
- 1988-ci ilin əvvəlində
başlanmış, 1990-cı ilin yanvarından sonra keyfiyyətcə yeni hərəkata - milli azadlıq hərəkatına çevrilmiş
xalq hərəkatı
ilə bağlıdır...”.
Ardı var...
Əli
Xalq cəbhəsi.-
2017.- 27 yanvar.- S.9.