Güney Azərbaycan: ədəbiyyatşünaslıqda poema janrının tədqiqi tarixindən

2-ci yazı

Şübhəsiz ki, məzmunu klassik divan ədəbiyyatına uyğun gəlməyən bir əsərin ədəbi zirvəni fəth etməsi farslara da qəribə gəlirdi. Həmid Nitqi Avropanın və dünyanın mərkəzlərindən birində - İngiltərədə yaşayarkən Qulamrza Səbri Təbrizi ilə birlikdə ““Heydərbabaya salam” - (Xalq türkcəsi şeir dili ilə klassik farsca şeir dilinə müqayisəli bir baxış)” adlı məqalə yazır və bu dəyərli yazı ingilis dilində dərc olunur. “Varlıq” jurnalında dərc olunmuş “Heydərbabaya bir deməli sözüm var”, “Heydərbabadan Savalana” məqalələrində isə poemanın özəlliklərini şərh edir, şairin bu əsərini böyük hünər, hətta ədəbi qəhrəmanlıq kimi dəyərləndirir, çağdaş Güney Azərbaycan ədəbiyyatında yeni ruhlu, yeni təfəkkürlü modern şeir, poema yaradıcılığı istiqamətində bir mayak olduğunu təsdiqləyirdi. Müəlliflər vurğulayırlar ki, əsrlər boyu Arazın o tayında Azərbaycan türkcəsi ciddi təzyiqlərə məruz qalsa da, bu qutsal diyarda ana dilinə, milli mədəniyyətinə dəyər verən aydınlar, ziyalılar yetişmiş, Şəhriyar isə bu ziyalı təbəqəsinin önündə getmiş, Güney xalqının qürur tapınağına, iftixar mənbəyinə çevrilib.

Qeyd edək ki, XX əsr Güney Azərbaycan ədəbiyyatında poema janrının öyrənilməsi və tədqiqi məsələləri daha çox ustad Şəhriyar və onun sənət möcüzəsi - “Heydərbabaya salam” poeması ilə bağlıdır. İrəc Mirzə, Məliküşşüara Bahar, Əbdüləli Karəng, Mehdi Rövşənzəmir, Əli Zəhri, Nüsrətulla Fəthi Atəşbak, Seyid Məhəmmədhüseyn Mübəyyin, Yəhya Şeyda, Böyük Nik Əndiş kimi onlarla ədəbiyyat xiridarı şairin həyatı, poeziyası və “Heydərbabaya salam” poeması haqqında yüksək dəyərə malik fikirlər söyləyib, araşdırmalar aparıblar.

Görkəmli yazıçı, həm də dilçi alim olan Nasır Mənzuri “Ağız lövhələr” seriyasından “Şəhriyarın şeirlərində çaxnayış“ adlı iki məqalə yazıb, şairin həm farsca, həm də türkcə şeirlərindəki - təbii poemaları da daxil olmaqla, çaxnayışlığın-coşğunluğun modelini işləmiş və tədqiqatlarını 2010-cu ildə nəşr etdirib.

Şair Araz (Abbasəli) Əhmədoğlu “Zəncirləri qırmış şahinimiz” adlı məqaləsində professor M.T.Zehtabinin “Şahin Zəncirdə” poemasına ehtiva etdiyi məzmun mündəricəsinə, ideyalılığına yüksək dəyər verir, əsərin özəlliklərini göstərir. A.Əhmədoğlu xalqın yüz illər boyu yaşadığı, tanıdığı, mənimsədiyi dəyərlərin yer aldığı “Heydərbabaya salam” poemasının və onun kimi digər əsərlərin geniş yayılmasının nədənlərini müraciət obyektlərinin, materialların özəlliyində, “Şahin Zəncirdə”nin və ona bənzər başqa əsərlərin yetərincə populyar olmamasının səbəbini isə onların “kütləyə yad olan, hətta kütlənin qorxub çəkindiyi materialları” əks etməsində görür. O, M.T.Zehtabinin Güney yazarlarının əksəriyyətindən fərqli olaraq kommunizm ideologiyasının əsl üzünü gördüyünü və poemada “Al pərdə” ifadəsi ilə rejimin sözü ilə əməlinin üst-üstə düşmədiyini, aldadıcı mahiyyətini açdığını da vurğulayır: “O üzdən belə qoşuqlar sevilsə də, gizlicə sevilir, yəni qoşuğu sevən kimsə sevdiyini öz ürəyində saxlayıb ört-basır etməyə çalışır. Bu nədənlə belə ədəbiyyatın etkisi uzaqlardan gələn sel kimi daha güclü olur. Şair onun cavabını dərin məntiqlə verir və bu tartışma poemanın təməl anlamıdır. “...Al pərdə” deyiminin leksik anlamı qırmızı pərdədir. Qırmızı pərdə özü keçmiş SSRİ-inin bayrağı olmaqla kommunist dünyasının göstərgəsi, Qızıl Ordu isə bu dünyanın qəddar gücü idi. “Al” sözü bizim dilimizdə başqa bir anlama da işarə edir: aldatmaq. Şair bu poemada kommunist fəlsəfəsi ilə kommunist dünyasının nə qədər aldadıcı olduğunu ustalıqla doğruldub oxucunun gözü önündə açıqlayır:

Al pərdənin altında nə varmış?!

Sözlə əməlin bir bu qədər fərqi olarmış?!

Bilməm bu riyadan dolanır hansı dəyirman?!

Hakim kəsilibmiş buraya sanki əzəldən zülmətlə sükunət”.

Kamal Ağamalıoğlu “Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatında poema janrı (1945-1960)” adlı namizədlik dissertasiyasında Güneyin mühacir şairlərinin poema yaradıcılığını araşdırmış, bir sıra ciddi nəticələrə gəlmişdir. K.Ağamalıoğlu bu konkret dövrdə - 1945-1960-cı illərdə qələmə alınmış poemaları dörd qrupa ayırıb. Əlbəttə, bu bölgü şərtidir. Çünki Güneyin mühacir şairləri elə qapsamlı poemalar yaradıblar ki, həmin əsərlərdə bir neçə mövzunu əhatə ediblər. Məsələn, Balaş Azəroğlunun “Bakı səfəri” poemasında həm Azərbaycanın birliyindən, Güney Azərbaycan xalqının vəziyyətindən, həm də Sovet həyatından bəhs edilir. Belə poemalar konkret olaraq bir mövzu ilə bağlı olmadığından, həmin əsərlərdən müxtəlif mövzu dairəsində bəhs edilə bilər.

Günümüzədək Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatının müxtəlif məsələləri haqqında professor Cəfər Xəndan Hacıyev “Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatında milli azadlıq ideyaları” (1906-1946-cı illər) doktorluq dissertasiyası, Qafar Kəndli “Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatının inkişaf yolları” (1941-1960-cı illər), Əliqulu Heydərzadə “Balaş Azəroğlunun yaradıcılığı”, Bahar Məmmədova “Balaş Azəroğlunun həyatı və yaradıcılığı” adlı namizədlik dissertasiyaları yazıblar.

Cəfər Xəndan 1941-1946-cı illər Güney Azərbaycan demokratik şairlərinin milli azadlıq ideyalarını tərənnüm edən əsərlərindən qismən bəhs edir, lakin o, təkcə tədqiq etdiyi dövrü öyrənməklə kifayətlənmir, ümumiyyətlə, Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatının, incəsənət və mətbuatının 1828-1946-cı illər arasında keçdiyi ayrı-ayrı mərhələləri izləyir. C.Xəndan ilk dəfə olaraq uzun illər Güney Azərbaycanda baş vermiş ədəbi prosesin bütövlükdə mənzərəsini yaradıb, böyük bir dövrə işıq salıb. Tədqiqatçı alim “100 ildən artıq bir dövrü əhatə edən siyasi, ədəbi və elmi məxəzləri araşdırarkən bu qənaətə gəlir ki, bu dövr ədəbiyyatı bütün təfərrüatı ilə elmi şəkildə, “hətta ümumi şəkildə belə təhlil edilməyib.

Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində 1828-ci il Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı dövr mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Təəssüflə qeyd edilməlidir ki, ictimai-siyasi hadisələr üzündən Güney Azərbaycanda yaranan ədəbiyyat və mədəniyyətlə uzun müddət tanış ola bilməmişik. Bəlkə də bunun nəticəsi idi ki, “1943-1944-cü illərdə Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Nizami adına Dil və Ədəbiyyat İnstitutunun nəşr etdirdiyi ikicildlik Müxtəsər Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində də Türkmənçay müqaviləsindən sonrakı dövrün ədəbiyyatı öz əksinin tapmamışdı. Ədəbiyyatımızın tarixindəki bu boşluğu ilk dolduran alim Cəfər Xəndan oldu. A.Bakıxanov, M.F.Axundov, C.Məmmədquluzadə, M.Ə.Sabir və b. yazarların bədii irsində Güney Azərbaycanla ilgili kifayət qədər material olsa da, onların ədəbiyyat tarixi nöqteyi-nəzərindən sistemə salınıb öyrənilməsinin C.Xəndana nəsib olduğunu zəngin faktlar əsasında təsbitləyən fil.ü.f.d. Gülxani Pənah Cəfər Xəndanın 1906-1946-cı illərdə Güney Azərbaycanda yaranmış ədəbiyyatı 5 fəslə bölərək araşdırdığını və həmin dövrün ədəbiyyatını tədqiq edərkən onu doğuran siyasi, ictimai şəraiti öyrəndiyini də vurğulayır və belə bir nəticəyə gəlir ki, Cəfər Xəndan tədqiqatlarında istifadə etdiyi məxəzlərin bəzi çatışmazlıqlarına baxmayaraq, İran və Güney Azərbaycanda baş vermiş hadisələri tarixi-elmi cəhətdən öyrənmək üçün kifayət qədər material verir. Müəllif onu da qeyd etməyi lazım bilir ki, Cəfər Xəndan rus şərqşünaslarının Güneylə bağlı araşdırmalarını yüksək dəyərləndirir. Ancaq onların Güney Azərbaycan ədəbiyyatını ayrıca deyil, İran ədəbiyyatının tərkib hissəsi kimi təhlil etməsindən narazı qalır. Alim vurğulayır ki, rus şərqşünasları, əsasən fars dilində yazılan əsərlərin təhlilini aparıb, milli ədəbiyyatımız öyrənilməmiş qalıb.

Lakin etiraf etmək lazımdır ki, C.Xəndan Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatında yeni yaranmaqda olan bədii nəsr, poema, dramaturgiya janrlarının ilk nümunələrini də əsasən doğru-düzgün müəyyən edib, onların yaranmasının səbəblərini göstərib. Qafar Kəndli isə Güney Azərbaycan ədəbiyyatında milli azadlıq ideyalarının inikasını eyniadlı namizədlik dissertasiyasında tədqiq edib.

Kamal Ağamalıoğlu Qafar Kəndlinin “Güney Azərbaycan yazıçılarının ədəbi almanaxı”na yazdığı müqəddiməni, Firuz Sadıqzadənin “Çiçəklənən tarlalar”, “Həyat şirindir” poemaları haqqında fikirlərini, Musa Adilovun Azəroğlunun yaradıcılığına həsr etdiyi məqaləsini, Söhrab Tahirin “Poeziyada bədii sənətkarlıq”, “İnqilaba çağıran poemalar”, Əhəd Hüseynovun “Mübarizə və sülh mahnıları” və “Poemalarımızın ideya bədii xüsusiyyətləri” adlı məqalələrini Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatının tədqiqi sahəsində uğurlu addımlar sayır. Tədqiqatçının fikrincə, F.Sadıqzadənin S.Tahirin “Həyat şirindir” poeması haqqında qələmə aldığı məqalənin ən yaxşı cəhətlərindən biri odur ki, o, şairin bütün yaradıcılığı ilə bu əsərin bağlılığını doğru-düzgün müəyyən edib və onu təcrid olunmuş halda deyil, başqa əsərlərilə müqayisəli təhlil edib. Bəzi müəlliflərdən fərqli olaraq F.Sadıqzadə həmin məqalədə bir poemanın hərtərəfli, geniş təhlil edilməsinnə diqqət yetirib. Onun təhlil etdiyi əsərdən gətirdiyi misalların hamısı eyni dərəcədə müvəffəqiyyətlidir. K.Ağamalıoğlu Musa Adilovun məqaləsində Balaş Azəroğlunun bədii dil materialı üzərində gərgin yaradıcılıq işini tutarlı örnək və dəlillər, inandırıcı təhlil bacarığı ilə aşkara çıxardığını qeyd edir və A.Əlisoltanın “Günlər və xatirələr”, Söhrab Tahirin “Azadlıq nəğmələri”, Samət Əlizadənin “Zəncirlər qırılacaqdır” məqalələrinin də eyni məziyyətlərlə diqqət çəkdiyini vurğulayır. Lakin o, Əlfi Qasımovun “Mübarizə davam edir”, Sadıq Hüseynovun “Şimal həsrəti” adlı məqalələrində və İ.Cəfərpurun “Güney Azərbaycan demokratik şerinin inkişaf yolları” (1941- 1960-cı illərdə) adlı dissertasiyasında yanlış olaraq bu və ya digər poemanın şeir, şeirin isə poema adlandırılmasından təəssüflənir. İ.Cəfərpur isə dissertasiyasında az da olsa, poema janrına toxunduğunu vurğulayan K.Ağamalıoğlu yazır ki, lakin tədqiqatçı burada da ən adi səhvlərə yol verir və Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatında poema janrının inkişafını ləngidən səbəblər kimi “dövrün mürəkkəbliyi, ictimai-siyasi hadisələrin sürətli inkişafı, ədəbi tənqidin olmaması və ədəbi cərəyana nəzəri istiqamət verə biləcək elmi, ədəbi mübahisə və münaqişələrin zəifliyi”ni göstərir. Əlbəttə, K.Ağamalıoğlu haqlıdır, çünki Güney Azərbaycan demokratik ədəbiyyatında poema janrı dinamik inkişaf etmiş, zaman-zaman yaranan bir sıra orijinal poema nümunələri vaxtaşırı ədəbi gündəmə daxil olub.

Esmira Fuad

filologiya üzrə elmlər doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 14 dekabr.- S.14.