Bir atəşdir alovu var, külü yox…

Ömər Seyfəddin keçən əsrin əvvəllərində yeni türk realist ədəbiyyatının inkişafında xidməti olan sənətkarlardan biridir. Ömər Seyfəddin 1884-cü ildə anadan olub. Öz yaşıdlarından fərqli olaraq o, məktəbə 4 yaşında gedib və məktəbdə fəallığı ilə seçilib. Ailələrinin İstanbula köçməsi səbəbindən Ömər Seyfəddin təhsilini “Məktəbi - Osmaniyyə’’də davam etdirib. O, təhsilini Ədirnədə tamamlayıb. Ömər Seyfəddin daha sonra “Məktəbi-hərbiyyə’’də təhsil almış, ədəbiyyata da bu dövrlərdə şeir yazmaqla gəlib. O, hərbi təhsilini Türkiyənin müxtəlif şəhərlərində davam etdirib, 1906-cı ildə İzmir jandarm məktəbinə müəllim təyin edilib. Ömər Seyfəddin bir neçə müddət Bolqarıstanda müxtəlif vəzifələrdə çalışıb. Balkanlarda gedən antitürk hərəkatını müşahidə edib, onlara qarşı mübarizənin iştirakçısı olub.

Ömər Seyfəddin 1910-cu ildə əsgərlikdən azad olunmuşdur. Bundan sonra isə “Gənc qələmlər” birliyində çalışıb. Ömər Seyfəddinin ilk mənzuməsi “Məcmuəyi-ədəbiyyə’’də nəşr olunsa da, əsl ədəbi fəaliyyətə “Gənc qələmlər” məcmuəsində çap etdirdiyi məqalələrlə başlayıb. Qısa vaxtda o, Ziya Göyalpla birlikdə bu təşkilatın nəzdində “Türkçü Ədəbiyyat Cəbhəsi” yaradıb. 1912-ci ildə Balkan müharibəsi başladığı üçün Ömər Seyfəddin yenidən orduya çağırılıb. O, Yunanıstanla aparılan döyüşlərin birində əsir düşüb və Nafliyon qəsəbəsində bir il əsirlik həyatı yaşayıb. Əsirlikdən qurtulduqdan sonra Ömər Seyfəddin İstanbula qayıdıb, “Türk sözü” məcmuəsində baş mühərrir işləyib.

Ömər Seyfəddin mühərrir olduğu məcmuədə Balkan müharibəsində və əsirlikdə şahidi olduğu hadisələri özündə əks etdirən bir çox əsərlər çap etdirib. Görkəmli yazıçı “Türk sözü” məcmuəsində çalışmaqla yanaşı, eyni zamanda müəllimlik də edib. Onun İstanbul Kişi Müəllim məktəbində müəllimlik fəaliyyəti xüsusi diqqət cəlb edir. 

Ömər Seyfəddin yaradıcılığının 1913-cü il dövrü onun sənətinin yeni mərhələsi kimi xarakterizə olunur. Bu mərhələdə onun hekayələri ilə yanaşı, həm də sadə dil uğranda mübarizəsini özündə əks etdirən çoxsaylı yazıları maraq doğurur. Ömər Seyfəddinin rəhbərlik etdiyi “Bilgi dərnəyi” adlı ədəbi qurum Türk dilinin saflığı uğranda mübarizə aparır, “Sərvəti-fünun’’çulara qarşı kəskin etiraz edirdi. Yaranmış ədəbi təşkilat Türk dilini korlayanları, xüsusilə “Sərvəti-fünun”çuları “ədəbiyyat zalımları” adlandırır, bütün sağlam qüvvələri Türk dilinin düşmənləri hesab etdikləri bu “zalımlarla” mübarizəyə səsləyirdi.

Ömər Seyfəddin ömrünün sonlarında qəzetçilik fəaliyyəti ilə daha çox məşğul olub. O, “Böyük məcmuə” və “Zaman qəzeti” kimi nüfuzlu mətbu orqanlarında çalışmışdır. Ömər Seyfəddin yaradıcılığının ən məhsuldar dövründə amansız xəstəliklə üzləşmiş və 1920-ci ildə 36 yaşında vəfat edib.

Ömər Seyfəddin əsasən türk hekayə janrının yeni tələblər zəminində inkişaf etməsində misilsiz xidmətləri olan sənətkarlardan biridir. Onun hekayələri ictimai-siyasi həyatın əksər cəhətlərini özündə əks etdirib, türk milli həyat tərzinin xüsusiyyətlərini göstərə bilib. O da bir həqiqətdir ki, Ömər Seyfəddin yaradıcılığında ictimai həyat gerçəkliklərinə münasibət bildirilərkən tənqid çaları bir qədər ön planda saxlanılıb. Heç şübhəsiz, bu hal sənətkarın həyat həqiqətlərinə olan düzgün münasibətindən irəli gəlib, onun yaradıcılığının təsir dairəsini xeyli artırıb. “Fərman’’, “İlk cinayət’’, “Rüşvət’’, “Hər kəsin içdiyi su’’, “And’’, “Kəramət” və s. hekayələri məhz bu mənada diqqəti cəlb edib. Müəllif adı çəkilən hekayələrdə müdaxilə olunan məsələləri reallıq, zərurilik və ictimai-psixoloji baxımdan nəzərə çarpdırıb. Ömər Seyfəddin yaradıcılığının ən yüksək keyfiyyətlərindən biri də bu sənətin milli dəyərlərinin ölçüyəgəlməz dərəcədə yüksək olmasından ibarətdir. Türk birliyinin və turançılığın təbliği, türk birliyinin gələcəyinə inam Ömər Seyfəddin yaradıcılığının əsas qayəsini təşkil edir. O, “Primo türk uşağı”, “Bic”, “Fon Sadrişaynın oğlu” və s. hekayələrində millətçilik və türkçülük ideyalarını təbliğ edib. Sadə türk dili ifadəsi ilə adi milli türk məişətindən tutmuş ən yüksək ictimai-siyasi dəyərlərin əks etdirilməsi bu sənətdə özünün birinciliyini təmin edə bilib. Lakin onun yaradıcılığının milli məfkurəsi bəzi məqamlarda düzgün dərk edilməyib, “yaradıcılığının ilk dövrlərində yazdığı “Lüzumsuz zülm” və “Hürriyyət bayraqları” adlı hekayələri şovinist xarakterli” əsərlər kimi qiymətləndirilib.

Ömər Seyfəddin yaradıcılığında tarixilik və müasirlik paralel formada özünü göstərir. Bu səbəbdən Ömər Seyfəddinin əsərlərində tarixi hadisələr bugünkü prosesləri, müasirliyi bir növ özündə əks etdirən mövzuya çevrilir. “Əshabi-Kəhfimiz’’, “Bomba’’, “Gizli məbəd’’, “Əsilzadələr’’, “Bəyaz lalə’’, “Başını verməyən şəhid’’, “Qaç yerindən” və s. hekayələrində Ömər Seyfəddin türk qəhrəmanlığının, milli-mənəvi dəyərlərinin yüksəkliyinin bədii əksini təmin edib. “Bomba’’, “Bəyaz lalə” əsərlərində milli-əxlaqi xüsusiyyətlər fonunda türk qadın və kişilərinin məişət tərzi, vətən, yurd sevgiləri, təcavüzə qarşı mübarizələri real tərzdə göstərilir.

Türkiyəyə qarşı yönələn imperialist təcavüzün ifşası bu yaradıcılıqda önəmli yer tutur. “Çanaqqaladan sonra” adlı əsərində Ömər Seyfəddin Türkiyə əleyhinə fəaliyyət göstərən beynəlxalq qüvvələrə olan nifrətini gizlətmir. Türk xalqına, türk dövlətinə, türk torpağına əskiklik gətirən sazişlərin aradan götürülməsini təbliğ edir.

Ömər Seyfəddin I Dünya müharibəsinin sonuna yaxın yazdığı əsərlərin əksəriyyətində ağır vəziyyətə düşən Türkiyənin problemlərinə toxunur, düşmənlərə nifrət aşılayır, xalqı mübarizəyə səsləyir. “Hürriyyət gecəsi” əsərində Ömər Seyfəddin haqlı olaraq Türkiyənin bu günkü çətinliklərini xalqın geri qalması, bir növ “qəflət yuxusunda” olması ilə əlaqələndirir və konkret olaraq xalqın qarşısında dayanan problemlərdən qurtarmaq yollarını göstərməyə çalışır.

Ömər Seyfəddin yaradıcılığında dövrün sosial problemləri, bu problemlərin doğurduğu mənəvi eybəcərliklər, cəmiyyətdə özünü göstərən ədalətsizliklər yaşadığı həyatın reallıqları kimi diqqəti cəlb edir. Bir realist sənətkar kimi o, bu tipli əsərlərində təkcə yaşadığı dövrün qüsurlarını göstərmir, onu doğuran səbəbləri aşkarlayır, ictimai bəla kimi tənqid atəşinə tutur, haqqın, ədalətin hər şeydən üstün olduğunu təsdiqləyə bilir. Bu vəziyyətdə sənətkar elə bir mövqe tutur ki, münasibətləri havadan asılı qalmır, əksinə cəmiyyətin içinə nüfuz edir, nəyin pis, nəyin yaxşı olduğunu oxucu şübhəsiz qəbul edir. “Məqul qərar”, “Əcəba nə idi?” əsərləri sadalanan xüsusiyyətləri əks etdirmək baxımından xarakterikdir. Hər iki əsərin mövzusu eyni cəmiyyətdən götürülüb. Daha doğrusu, müəllif eyni obrazın simasında cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinə münasibət bildirir. Əsərin baş qəhrəmanı Cəbi əfəndi ruhi xəstəxanadan çıxdıqdan sonra öz əvvəlki yaşadığı yerə qayıdır. Yaşadığı yerdə zahiri baxımdan hər şey əvvəlki kimidir. Evlər də, küçələr də, bazarlar da, adamlar da və s. Cəbi əfəndinin bir neçə il bundan əvvəl gördükləri təsirindədir. Lakin Cəbi əfəndini heyrətə salan başqa şeydir. O, nəyə yaxınlaşırsa, nəyin qiymətini soruşursa təsəvvür edilməz dərəcədə bahalaşdığının şahidi olur. Bu səbəbdən də heyrət edir və onun heyrəti Cəbini çaşdırır. O, elə düşünür ki, hələ sağalmayıb. Yoxsa cəmiyyətdə bu qədər kəskin dəyişikliklər baş verə bilməz. Ona görə həkimə gedərək soruşur ki,” ya mən sağalmamışam, ya da cəmiyyət xəstədir.”

Müəllif cəmiyyətdə mövcud olan eybəcərlikləri göstərmək üçün Cəbini yaşadığı məhəlləyə, ünsiyyətdə olduğu adamların içərisinə gətirir. Cəbi görür ki, uşaqlıqda, məktəbdə oxuyan vaxtı ən fərasətsiz, sonralar oğru, möhtəkir, vətənə xəyanət edən adamlar indi ən məsul vəzifələrdə oturub, cəmiyyətin idarə olunmasında aparıcı rol oynayırlar. Cəbi əfəndi indi isə məhəllədə gözünə dəymədiyi namuslu adamlarla maraqlanır. Məlum olur ki, onların bir qismi müharibədə ölüb, bir qismi dolana bilmədikləri üçün başqa şəhərə köçüb, bir qismi xəstələnərək dünyasını dəyişib və s. Sənətkar Cəbidən vasitə kimi istifadə etməklə qarşısına qoyduğu məqsədə nail olur, ən kəskin tənqid yolu seçərək cəmiyyətdə mövcud olan əyinti və ədalətsizlikləri göstərir.

Ömər Seyfəddin folklora, xalq yaradıcılığına yaxından bələd olan və ona böyük maraq göstərən şəxsiyyətlərdən biridir. Demək olar ki, folklor nümunələri onun yaradıcılığı üçün əsas istifadə mənbəyi olub. Bu səbəbdəndir ki, türk folklor nümunələri Ömər Seyfəddin sənətinin aparıcı hissəsi olan hekayələrinin bir qismi üçün mövzu obyektinə çevrilib. “Qurumuş ağaclar’’, “Binecek şey” (miniləcək şey), “Yüz akı” (üz ağlığı, təmiz üz) və s. hekayələrinin mövzusu folklor nümunələrindən götürülüb.

Ömər Seyfəddin yaradıcılığında roman, dram nümunələri olsa da, o, əsasən hekayə ustası kimi tanınmış və türk hekayə janrının böyük nümayəndəsi kimi şöhrət tapıb. Lakin Ömər Seyfəddin həm də şeirlər yazıb, türk poeziya ənənələrinin inkişafında xidmət göstərib. Onun şeir yazmaq həvəsi uşaq vaxtlarına təsadüf edir. Özünün xatırlamalarına görə poeziya ilə ilk tanışlığı evlərində olan divan nümunələrini oxumasından sonra başlayıb. O lap əvvəllər qəzəllər yazıb, lakin bu sahədə ustalığını nümayiş etdirə bilmədiyindən qəzəl yazmaqdan imtina edib, hətta sonralar həmin qəzəlləri çap etdirməyi də məsləhət bilməyib.

Ömər Seyfəddinin ilk şeirləri 1905-ci ildən etibarən “Uşaq baxçası” adlı məcmuədə çap olunmağa başlamışdı. Qeyd olunduğu kimi, şeirlərini ilk əvvəllər divan ədəbiyyatı üslubu və əruz vəznində yazıb. Lakin 1914-cü ildən sonra milli şeir vəzni olan heca vəznində yazmağa başlayıb. Buna ilk növbədə türk ədəbiyyatında gedən proseslərin də təsiri olub. Yəni “Gənc qələmlər” birliyinin ədəbiyyatı gəlmə, yad, yabançı təsirlərdən qorumaq sahəsində gördüyü işlər və Ömər Seyfəddinin bu hərəkatın başında dayanması məqsədli olaraq sənətkarı bu yola sövq edirdi.

Ömər Seyfəddin milli şeir yolunu əsas hesab etdiyi üçün birinci növbədə xalq şeir şəkillərinə üstünlük verirdi:

Millətləri oyandırır uyğudan,

Bir atəşdir alovu var, külü yox.

Xainlərin ödü qopar qorxudan

Qurtulunca yayından bu atəş, ox.

...Məfkurə bu, yoxmu, ey türk, xəbərin

Bu müqəddəs şeylə yanar içərin.

Aç gözünü artıq oyan, həm gərin,

Burax çıxsın qəlbindən bu atəş, ox.

Bu parçalar onu deməyə əsas verir ki, Ömər Seyfəddin şeirlərində xalq ruhu, milli şeir ölçüləri əsas yer tutur, onun şeirləri türk poeziyasının yeni ənənələr zəminində inkişafına təsir göstərir. 

Elman Quliyev

filologiya üzrə elmlər doktoru, professor

Xalq cəbhəsi 2018.- 29 dekabr.- S.14.