Qarabağ xanlığının ərazisi
və təbii-coğrafi mövqeyi
3-cü yazı
Tarix elmləri doktoru Zemfira Hacıyevanın
araşdırmasında vurğulanır ki, Qarabağ
xanlığında baş verən siyasi prosesləri Azərbaycanın
başqa xanlıqlarında da müşahidə etmək
olardı. Xanlıqlar arasında gedən çəkişmələr
onları zəiflədir, vahid dövlət quruluşunun
yaranmasını ləngidir, xalqın sülh və əmin-amanlıq
şəraitində yaşamaq intizarını uzadırdı.
Qarabağ Kür və Araz çayları arasında
geniş bir ərazini tuturdu. Həmin ərazinin
çayların qovuşuğuna yaxın şərq hissəsi
ovalıq, qərb hissəsi isə dağlıq idi.
Kür-Araz ovalığının bir hissəsi olan Qarabağ
düzü şimal-qərbdən Gəncə-Qazax düzənliyi,
qərbdən isə Kiçik Qafqazın Murov dağı və
Qarabağ silsilələri, cənubdan və cənub-şərqdən
Mil düzü ilə əhatə olunur. O, Şirvan
düzündən Kür çayı vasitəsilə
ayrılır. Dağətəyi hissədə
hündürlüyü okean səviyyəsindən 500 metrə
qədər yuxarıdır. Səthi zəif
dalğavari və terraslıdır. Dağətəyi
hissədə relyefi dərə və yarğanlıdır.
Qarabağ düzü gil,
çınqıl, qum və neft kimi faydalı
qazıntılara malikdir. Qarabağ
düzünün iqlimi əsasən mülayim, isti və quru
subtropikdir. İllik yağıntı az
(250-350 mm) olsa da, ərazisindən İncəçay, Tərtər,
Xaçın, Qarqar və s. çaylarını keçməsi
Qarabağ düzündə əkinçilik üçün
əlverişli şərait yaradırdı. Orta
dağlıqda vələs-palıd meşələri var.
Tarixi Qarabağ vilayətinin mühüm hissəsini
Kiçik Qafqazm Qarabağ və Zəngəzur dağ silsilələri
təşkil edir. Qarabağ silsiləsi
şimal-qərbdə Tərtər çayınm dərəsi
ilə Murovdağ silsiləsindən, qərbdən isə Həkəri
çayının dərəsi ilə Qarabağ yaylasmdan
ayrılır. Yura və təbaşir sistemlərinin
çökmə və vulkanik süxurlarından əmələ
gəlmiş Qarabağ dağları polimetal filizlər,
xromatit, mis, tikinti daşı, mərmər, kəc, əhəng
xammalı, gil və s. ilə zəngindir. Mineral su ehtiyatlarına malikdir. Dağlıq
Qarabağ Kiçik Qafqazın cənub-şərq
çıxıntısının davamıdır. Dağların hündürlüyü 1400-dən
3740 m.-ə çatır. Dağlıq Qarabağın ərazisini
4 şərti zonaya bölmək olar: yüksək
dağlıq zona 1800-3000 m yüksəklikdə olan, əsasən
çəmənliklərdən ibarət yaylaq idi;
yaylaqların ümumi sahəsi təxminən 37000 ha idi. Bu
zonaya ildə 600 mm yağıntı düşür;
dağlıq zona 950 m-dən 1800 m-ə qədər yüksəklikdə
yerləşir. Bu zonada illik
yağıntının miqdarı 400-600 mm-dir. Burada 169000 ha
enliyarpaq meşələr var. Başlıca məşğuliyyət
maldarlıqdır. Dağətəyi zona
300-dən 950 m-ə qədər yüksəklikdə olan
mülayim isti iqlimə malikdir; aşağı zona 150-dən
300 m-ə qədər yüksəklikdə yerləşir və
38000 ha ərazini əhatə edir. İqlimi mülayim
istidir, isti yayı olur, illik yağıntının miqdarı
260-300 mm-dir.
Dağlıq
Qarabağın torpağı aşağı zonada
tünd-boz, bir az yuxarıda qonur, tünd
qonur və şabalıdı rəngdədir. Meşəlik
ərazidə torpaq tünd boz, qızılı, alp çəmənliklərində
torpaq gümüşlə zəngindir. Sərt
yamaclarda torpaqda gümüş və duzlar azdır, aranda isə
çoxdur. Dağlıq Qarabağdan Turağaçay,
İncəçay, Canataq, Qabarlı, Kolatak, Ballıca,
Xocalı, Xonaşen, Amaras, Köndələn, Quruçay,
Qozlu, Aragül, Dolanlar çayları axır.
Yüksək yerlərdə əkinlərə nadir
hallarda rast gəlmək olurdu. İqliminin sərtliyi
dağ zonasının sakinlərinə meyvə bağları
və üzümlüklər salmağa imkan vermirdi və buna
görə onlar yalnız yazlıq və payızlıq
buğda, pərinc və arpa yetişdirməklə kifayətlənirdilər.
Bu zona rütubətli iqlimi ilə fərqlənir,
qısamüddətli və dövri yağışlar
yağır, tez-tez duman olur. Yağışlar
yalnız yaylaq otlarına əlverişli təsir göstərir,
mədəni bitkilərə zərər yetirirdi. Bəzən taxıl əkinləri yetişməyə
macal tapmırdı. Tez-tez yağan dolu kənd
təsərrüfatında böyük itkiyə səbəb
olurdu. Zəngəzur yaylası Tərtər
və Arpa çaylarınadək meridian istiqamətində
uzanır. Əsasən qranit və
qranodioritlərdən əmələ gəlib. Silsilənin qərb yamacları çöl və
yarımsəhra bitkiləri, şərq yamacları
enliyarpaqlı meşələr (palıd, vələs,
göyrüş, ağcaqayın) və subalp çəmənləri
ilə örtülüb. Mis və molibden
yataqları var.
Rzaqulu bəy
Mirzə Camal oğlu Qarabağın təbiəti barədə
yazırdı: «Qarabağm dağlıq yerləri və
yaylaqları Göycə sərhədlərindən tutmuş
Ordubada qədər başdan-başa cənnətə bənzər
çəmənlikdir. Yaylaq olmasına baxmayaraq,
burada qışda da mal-qara, qoyun, heyvan saxlamaq olur. Bu yerlər də Qarabağ səhrasının
qışlaqları kimi çox səlamət olur və
qışda mal-qaraya soyuqdan heç zərər toxunmur».
Dağlar düzənliyə tədricən keçir. Onların
arasında böyük dərələr var, onlar düzənliyə
yaxınlaşdıqca genişlənir, vadilər və
çökəkliklər meydana gətirirlər. Bütün bu vadilər və çökəkliklər
dağətəyi zonanı təşkil edir. Bu zonanm iqlimi mülayimdir, nə çox quru, nə
də hədsiz rütubətlidir. Burada
taxıl yetişdirməklə yanaşı,
bağçılıq və üzümçülüklə
də məşğul olurlar. Bu zonada
yetişdirilən bitkilərin növü yerin topoqrafik
quruluşundan çox asılıdır, yerin mövqeyi və
yüksəkliyi başlıca şərtlərdir. Dərənin günəşli hissəsində
bağlar və üzümlüklər yetişdirilir, günəş
tutmayan tərəfdə isə yalnız taxıl yetişdirmək
mümkün olurdu.
Düzənlik zonada əkinlərin sahəsi suvarma
imkanlarından asılı idi. Düzənliyin iqlimi
çox qurudur. İstilik yay aylarında
gündüz 45 dərəcəyə çatır, bu nəinki
mədəni, hətta yabanı otların bitməsinə imkan
vermir. Ancaq suvarma qurğuları olduqda bu
zonanın torpağı çox məhsuldar olur və isti
iqlimə məxsus bütün mədəni bitkiləri
yetişdirməyə imkan verir. Rzaqulu bəy
Qarabağın aşağı zonasının təbiətindən
bəhs edərək yazırdı: «Qarabağ səhralarına
gəldikdə demək olar, dağın ətəyindən,
Arazın Xudafərin körpüsündən başlayaraq Gəncə
sərhədi və Cavad kəndinə qədər olan yerlərin
hamısı Arazdan çəkilən arxlann suyu ilə
suvarılırdı. Bir tərəfdən
Qarqar, digər tərəfdən isə Köndələn
çayları axır. Köndələn
və Qarqar çaylarının kənarmda Qala təpəsinə
qədər böyük bir arxın suyu Qarqar çayına
tökülür. Bu böyük arxdan Cavad kəndinə
qədər olan məsafə təxminən altı
ağacdır...».
Bu zonada yazlıq və payızlıq buğda, arpa, pərinc
və çəltik əkilirdi. Çəltiyi əsasən
Həkəri boyunca yerləşən kəndlərdə
yetişdirirdilər. Düzənlik zonada
üzümlüklər, tut bağları, şaftalı, nar,
şabalıd, heyva, xurma ağacları çox idi.
Düzənlik zonada bütövlükdə taxıl əkinləri
az idi, çünki sahələrin
çoxunda meyvə və tut bağları var idi. Xanlığın ərazisinə daxil olan geniş
Mil düzü ilin çox hissəsi ölü səhra olur və
yalnız 3-4 qış aylarında canlanır. Bu zaman elatlar öz heyvan sürüləri ilə
bura gəlirlər. Beləliklə, Qarabağ
xanlığının ərazisini şərti olaraq 5 iqtisadi
zonaya bölmək olar: yaylaqlar, dağ zonası, dağətəyi,
aran zona və çöllük.
3 orta zonada oturaq təsərrüfatla məşğul
olan kəndlilər yaşayırdı. Birinci və
beşinci zonadan tərəkəmə maldarlar istifadə
edirdi. Dağ zonası əkinçilik,
aran zona bağçılıq, dağətəyi zona əkinçilik
və bağçılıq rayonu idi. Dağətəyi
zonanın bəzi kəndlərinin sakinləri əkinçiliklə,
digər kəndlərin sakinləri isə əsasən
bağçılıqla məşğul olduğu
üçün tədqiqatçılar oturaq təsərrüfatla
məşğul olan kəndləri iki hissəyə - dağ
və aran zonasına bölüblər, dağətəyi əkinçi
kəndlər dağ zonasına, bağçılıqla məşğul
olan kəndlər isə aran zonasına aid edilmişlər.
Elatlar qışlaqlardakı qazmalarda
yaşayırdılar. Onlar istisnasız
olaraq heyvandarlıqla məşğul olurdular. Burada
Böyük Kirs, Kiçik Kirs, Murov, Sağsağan,
Xonaşen, Ziyarat, Ala qara, Çırçıdağ və
çoxlu başqa dağlar var.
Qarabağın
dağlıq hissəsini iki zonaya bölmək olar: birinci zona
dəniz səthindən 1800-3000 m yüksəklikdə yerləşir
və gözəl çəmənliklərlə
örtülüb, bəzi yerlərdə çılpaq
qayalara rast gəlmək olur. Bu zona maldarların
yaylaq yerləri idi. Cidalar, Tozağac, Qızılbulaq,
Uzunyan, Daşbulaq, Cabbay, Keşişdağ, Çillik,
Qırxqız, Sarıdərə, Sarıbaba, Kəllücan,
Qızıldaş və bir çox digər dağlar
elatların yaylaqları idi. Bütün bu
dağların çox hissəsi meşələrlə, yaxud
sıx otlarla örtülü idi və yalnız Mehri-Cüney
mahalında çılpaq dərələr vardı.
Gülüstan (Talış), Giləbörd, Kolanı,
Hacısamlı, Qaraçörlü, Zəngəzur, Sisyan,
Güney Mehri, Qafan, Dizaq və Vərəndə mahalları bu
zonalarda yerləşirdi. İkinci zona dəniz səthindən
950-1800 m hündürlükdə yerləşir və
maldarlıqla məşğul olmaq üçün daha əlverişli
idi. Buranın iqlimi mülayim-soyuqdur, yaz və
payızı çox yağıntılı olur.
Xanlığın ikinci hissəsi dağətəyi
olub, dəniz səthindən 300-950 m yüksəklikdə yerləşirdi. Qarabağ
bütün istiqamətlərdə cənub-qərbdən
şimal-şərqə doğru axan çayların yaratdığı
dərələrlə parçalanırdı. Bu dərələr ovalığa
yaxınlaşdıqca genişlənərək vadilər və
çökəkliklər yaradırdılar. Dağlıq və düzənlik hissənin iqlim
şəraitinə malik olan dağətəyi zona
xanlığın nisbətən yaxşı məskunlaşmış
əkinçilik-bağçılıq rayonu idi. Üçüncü, düzənlik hissəsi
düzənlikdən və çöllükdən (Mil
düzü) ibarətdir. Düzənlik
Qaraçayın mənsəbindən başlayaraq, Arazda Xudafərin
körpüsünədək olan ərazini əhatə edir.
Dəniz səthindən 150-300 m yüksəklikdə
yerləşən bu rayonda əkinçilik, ipəkçilik
və bağçılıq geniş
yayılmışdı. Bu hissənin
iqlimi daha quru olduğundan kənd təsərrüfatında
süni suvarmadan istifadə edirdilər. İyirmi
dörd, Cavanşir, 1-ci və 2-ci Kəbirli, Otuziki, Təklə-Müğan,
Dizaq-Cavanşir və Arazlar mahalları düzən zonada yerləşirdi.
Həkəri, Bərgüşad, Gavundur və Basit
çaylarının mənsəbinə yaxın ensiz vadilər
var idi. Bütün bu ərazilər məhsuldarlığı
ilə fərqlənirdi.
Qarabağ
torpağı çox rəngarəngdir: dağlıq zona
qaratorpaqdır (Güney Mehri mahalının torpaqları
istisna olmaqla, burada torpaq daşlıdır); Həkəri,
Çavundur və Basit düzləri istisna olmaqla düzənlik
zonada torpaq gilli, qumlu və qismən şorandır. Dağlıq zonalarda iqlim mülayim olduğundan
yalnız buğda, arpa, pərinc, kətan və qismən
darı yetişdirmək mümkün idi. Düzənlik
zona isə isti iqlimə məxsus bütün bitkiləri
yetişdirməyə imkan verirdi. İstifadəyə
yararlı torpaqlar xanlığın Dizaq, Zəngəzur,
Sisyan, Tativ, Çavundur və Bərgüşad
mahallarında idi. Xanlığın təsərrüfat
həyatında Tərtər çayı böyük rol
oynayırdı, düzənlik hissədə Tərtər
çayından 140 kəndin əkin sahələri
suvarılırdı. Qarabağ silsiləsinin
qərb yamaclarından axıb Araza tökülən Həkəri
çayının suyundan 33 kəndin tarlaları bəhrələnirdi.
Kür çayına tökülən
Xaçın çayının suyu ilə bir neçə kənd,
Qarqarçay vasitəsilə 42, Bazarçay vasitəsilə
22 kəndin tarlasını suvarmaq mümkün idi.
Elçin Qaliboğlu
Xalq Cəbhəsi.-
2018.- 15 fevral.- S.13.