Müharibələr və basqınlar
Qarabağ xanlığının iqtisadiyyatına
böyük ziyan vururdu
5-ci yazı
Qarabağ xanlığında adətən əkin sahələrinin
istismarı zamanı gübrədən istifadə olunmur,
dirrik və bağlarının salınmasmda isə əksinə,
gübrədən istifadə edilirdi. Qışda sərt
küləyin tutduğu torpaq sahələrində (qar
örtüyündən məhrum olan yerlərdə) əkin
donmasın deyə yalnız yazlıq buğda və arpa əkirdilər.
Payızlıq buğda və arpa, yazlıq dan,
pərinc və çovdar isə adətən çökəkliklərdə,
dağ yamaclarındakı dərin dərələrdə becərilirdi.
Əkinçilər çovdar əkməyə nisbətən
daha az maraqlıydı, Aran yerlərində
əsasən payızlıq buğda və arpaya
üstünlük verilirdi. Həkəri dərəsində
isə çəltik sahələri və bostanlar daha
geniş ərazini əhatə edirdi.
Taxıl bitkilərinin səpin və biçin vaxtı
yerindən, iqlim şəraitindən asılı idi. Dağ kəndlərində
taxılı aran yerlərə nisbətən bir, yaxud iki ay
gec səpirdilər. İlk səpin
ovalıq sahələrdə, adətən martın
ortalarında, düzən yerlərdə martın sonu - aprelin
əvvəllərində, dağlıq zonalarda isə
yalnız aprelin sonunda başlayırdı. Payızlıq taxıl adətən sentyabr, yaxud
oktyabr aylarında səpilirdi. Elatlar bəzən
noyabrın sonuna kimi səpini davam etdirirdilər. Taxıl məhsulunun toplanması orta hesabla bir ay
yarım davam edirdi və ovalıqda iyunun əvvəllərində,
dağ kəndlərində isə iyunun sonu - iyulun əvvəllərində
başlayırdı.
Qarabağ xanlığında kənd təsərrüfatı
və aqrar münasibətlərə gəlincə, mənbələrdə
göstərilir ki, səpilən toxumun miqdarı
torpağın keyfiyyətindən və suvarılıb-suvanlmamasından
asılı olurdu. Suvarılan sahələrə, habelə
yetərincə rütubətli meşəiçi tarlalarda,
çökəkliklərdə, dağ yamaclarındakı əkin
sahələrinə nisəbətən daha çox toxum səpirdilər.
Hər bir yerin öz səpin
ölçüsü və qaydası vardı. Mirzə Camalın yazdığına görə,
«suvanlan əkin yerlərində taxıl, çəltik,
pambıq, çəkil (tut) ağaclar və başqa hər
cür bitki əkilərsə, bol məhsul əldə etmək
olar. Arxdan lazımi qayda ilə istifadə
olunardı, onun ətrafında beş-altı min ailə kənd
salıb, rahatlıqla yaşaya bilər».
M.Mustafayevin mülahizələrinə görə, əkinçilik
alətləri bütünlüklə kəndli təsərrüfatının
özündə möhkəm ağaclardan
hazırlanırdı. Kənd təsərrüfatında natural
təsərrüfatın hökmranlığı əmək
alətlərinin təkmilləşdirilməsinə imkan
vermirdi. Böyük fiziki güc tələb
edən alətlərdən istifadə olunurdu. Əsas əmək alətləri xış və
kotan idi. Xışa bir və ya iki cüt
öküz qoşaraq onunla yumşaq torpaqları
şumlayırdılar. İri torpaq sahiblərinin
təsərrüfatında 8-10 qoşqu heyvanının
qoşulduğu kotandan Qarabağ xanlığında istifadə
olunurdu. Şumdan sonra torpağı iri, bəsit
mala və ya dırmıqla malalayırdılar.
Tarix elmləri doktoru Zemfira Hacıyevanın
araşdırmasında vurğulanır ki, təbii fəlakətlər
kənd təsərrüfatına böyük ziyan vurur,
xanlığın aran hissəsində quraqlıq,
dağlıq hissəsində isə tez-tez yağan gur
yağışlar, dolu məhsulu təhlükə altına
alırdı.
Müharibələr, basqınlar, qarətlər və s. kənd
təsərrüfatına dağıdıcı təsir
göstərirdi. Quba xanı Fətəli xan
öz yürüşləri zamanı xeyli Qarabağ kəndlisini
Quba xanlığının ərazisinə
köçürmüşdü. Onun
1783-cü ilin əvvəlində Qarabağa hərbi səfərində
10 min nəfərdən çox yalnız muzdlu
dağıstanlı döyüşçünün
iştirak etdiyi haqqında məlumat verilir.
Basqınçılar Şuşa
yaxınlığındakı kəndləri qarət
etmiş, 100 min başa qədər qoyun, 30 min baş
iribuynuzlu mal-qara aparmışdılar. Ətraf
kəndlərin sakinləri Şuşaya və digər yerlərə
qaçmışdılar. Onlar yolda ikən
dağıstanlı döyüşçülərin
basqınına məruz qalmış, bir hissəsi əsir
götürülmüşdü.
Ağa Məhəmməd şah Qacarın 1795-1797-ci illərdəki
hücumları və 1804-1813-cü illər I rus-İran
müharibəsi zamanı xanlığın iqtisadiyyatına
xüsusilə böyük zərbə dəymişdi. Əhalinin
sayı kəskin surətdə azalmışdı. N.Dubrovinin yazdığına görə, Qacarın
hücumlarına qədər Qarabağda 60 min ailə
yaşayırdı. XIX əsrin əvvəllərində
(1805-ci ildə) isə bu rəqəm 10 minə enmişdi.
Birinci rus-İran müharibəsi dövründə
Qarabağın əhalisi daha 3 dəfə azalmış və
müharibənin sonunda burada cəmi 3080 ailə vardı.
Bu ailələr də talan edilmiş və dilənçi
vəziyyətinə salınmışdılar.
Xanlıqda əkinçiliyin inkişafının sosial-iqtisadi
şərtlərini aydınlaşdırdıqdan sonra onun
ayrı-ayrı sahələrinin vəziyyətinə diqqət
yetirək. Qarabağ xanlığında yetişdirilən
başlıca əkinçilik məhsulları taxıl məhsulları
(buğda, arpa, çəltik, dan və pərinc (buğda
növü) idi. Lifli bitkilər (pambıq və kətan),
yağ bitkiləri (kücüt və gənəgərçək)
və tütün yetişdirilməsi də müəyyən
yer tuturdu. İqlim şəraitinə görə
buğda, arpa, pərinc və kətan başlıca olaraq
dağlıq ərazilərdə yetişdirilirdi. Düzənlik ərazidə isə çəltik,
pambıq, tütün, küncüt və darı becərilirdi.
Pambıq
tarlalarını müxtəlif şəkildə
suvarırdılar: bəzi yerlərdə hər 20 gündən
bir, digər yerlərdə cəmi 3 dəfə - iyun, iyul və
avqust aylarında. Yay ərzində 3-4 dəfə
pambığı alaq otlarından təmizləyirdilər.
Pambıq oktyabr ayının əvvəlində
yetişirdi. Dəyirmanlar, adətən
biroturacaqlı olub, arx suyu ilə hərəkətə gətirilirdi.
Bütün Qarabağda XIX əsrin 30-cu illərinin
əvvəllərində 471 dəyirman qeydə
alınmışdı. Dəyirman sahibləri
üyüdülən unun 1/20 hissəsini
götürürdülər. Çəltiyi
döymək üçün ayaqla hərəkətə gətirilən
dişli dəmir silindrdən istifadə olunurdu. Bu proses
çətin olduğu üçün onunla Qazıqumuqdan və
Avanstandan gələn xüsusi işçilər məşğul
olurdular. Onlar təmizlənmiş
düyünün 1/5 hissəsini alırdılar.
Yağ istehsal etmək məqsədi ilə kətan,
küncüt və gənəgərçək
yetişdirilirdi. Qarabağda yağ
çıxarılan 10 bəzirxana vardı. Bəzir
xana sahibləri gördükləri işin müqabilində
çıxarılan yağın l/20 tni mənimsəyirdilər.
Gənərgərçək yağı
acı olduğundan ondan qida məhsulu kimi istifadə etmək
mümkün deyildi. Yay vaxtı həmin
yağla kəllərin dərisini yağlayır, qışda
isə otaqları qızdırmaq üçün istifadə
edirdilər. 1832-ci ilin məlumatma əsasən,
xanlıqda 20546 ev sahibinin 4 min ədəd xış və
kotanı vardı, bu da öz növbəsində bir çox
ailələrin bu alətlərdən istifadə etməsinin məhdud
olduğunu təsdiqləyən faktdır. Yetərincə
qoşqu heyvanı və əmək alətinin yoxluğu kəndliləri
bu əkinçilik vasitələrini ümumiləşdirməyə
və torpağı birgə becərməyə məcbur
edirdi. Lakin bu, nadir istisnalıq idi və
bir qayda olaraq yoxsul kəndli qoşqu heyvanı və əmək
alətlərini icarəyə götürür, bunun ödəniş
haqqı kimi məhsulun müəyyən qismini əkinçilik
vasitəsinin icarədanna verirdi. Bu imkan da
olmadıqda kəndlilər öz torpaqlarını icarəyə
verir, yaxud öz torpağını tərk edib muzdlu işlə
məşğul olurdular.
Xanlıqda yetişdirilən taxılın məhsuldarlığı
yüksək olduğundan rəiyyət və rəncbərlərin
məhsulu toplamağa qüvvəsi çatmırdı, nəticədə
əlavə muzdlu qüvvəyə ehtiyac yaranırdı. Əmək
miqrantları - muzdlu biçinçilər təkcə
Qarabağ xanlığından deyil, digər xanlıqlardan da
gəlirdilər. Adətən onlar
üç gün ərzində topladığı hər
çetvert çəltiyə görə məhsulun 1/5-i,
buğda, arpa və darı biçinçiləri isə məhsulun
1/10 miqdarında natural haqq alırdılar.
XVIII əsrin sonunda Ağa Məhəmməd şah Qacarın basqınlarının və XIX əsrin əvvəlində Rusiya işğalmm xanlığın iqtisadiyyatına böyük zərər yetirdiyini nəzərə alsaq, xanlıq dövründə daha yüksək məhsuldarlıq əldə edildiyini söyləmək olar. Əlverişli iqlim şəraiti və bərəkətli torpaq sahələri bağçılıq və üzümçülüyün inkişafına təkan verirdi. Bağçılıq və üzümçülük xanlığın Çavundur, Bazarçay çayları və onların qollarının hövzələrində daha geniş yayılmışdı. Araz çayına yaxın kəndlər də bağçılıq və üzümçülüklə məşğul olurdular. Xanlıqda yaşayan xristianlar ildə 70000 vedrə şərab və 3400 vedrə araq istehsal edirdilər. Qarabağda 3080 üzüm, yüzdən artıq meyvə bağları vardı.
Xanlıqda baramaçılıq və ipəkçilik inkişaf etmişdi. Qeyd edək ki, hələ XVIII əsrin əvvəllərində Qarabağda ildə 2 min yük, yəni 15 min pud xam ipək istehsal olunurdu. Baramaçıhqla Mehri, Güney, Çavundur, Bərgüşad, Dizaq, Cəbrayıl, Arazbar, Vərəndə, Otuziki, Kəbirli, Cavanşir, İyirmidörd, Çiləbörd mahallarında məşğul olurdular. Lazımi qədər baramaqurdu ilə təchiz olunmuş hər tut bağı ildə 6 batman, bəzən isə dörd və daha az, iki batman barama verirdi. XIX yüzilin əvvəllərində xanlıq ərazisində iki yüzə qədər tut bağı var idi və orta illik barama məhsulu 1700 puda bərabər idi. Digər bir mənbəyə görə, bu rəqəm 4 min puda çatırdı.
1832-ci ilin məlumatına görə, xanlıqda 1600-ə yaxm tut bağı vardı. Bir çox yerlərdə tut ağaclarına üzümlüklərdə və meyvə bağlarmda da rast gəlmək mümkün idi. Barama qurdlarını yemləmək üçün kifayət qədər tut ağacı olmayan ipəkçilər digər yerlərdən tut budaqları almalı olurdular. 1 stildən (60 zolotnik) çıxmış qurdları yemləmək üçün dağlıq bölgələrdə 18-20, düzənlik bölgələrdə isə 10-15 tut ağacının olması läzım idi. Düzənlik bölgələrdə tut ağacları daha yüksək və daha çox budaqlı olmaqla əkildikdən yalnız dörd il sonra qurdların yemlənməsi üçün yararlı olurdu. İrimiqyaslı ipəkçiliklə xanın özü və iri feodallar məşğul olurdular. İbrahimxəlil xanın yalnız Hindarxda 26, Cəfərqulu ağanın isə Doryan kəndində 12 tut bağları vardı. İpək məhsulunun illik miqdarı 1700 pud təşkil edirdi. Baramaqurdlarının toxumu feodallar, tacirlər və sələmçilərin əlində cəmlənmişdi.
Xanlığın iqtisadiyyatında meyvəçilik və üzümçülük əhəmiyyətli yer tuturdu. Bağ və bostançılığın inkişafını isə bir tərəfdən, təsərrüfatın qapalı xarakteri, digər tərəfdən aztorpaqlıq, su çatışmazlığı əngəlləyirdi. Bununla belə xanlıqda 100-ə qədər iri bağ mövcud idi və onların əksəriyyəti düzənlik zonada yerləşirdi. Bağlarda armud, tut, ərik, şaftalı, nar, heyva, əncir, gilas, albalı, alma, zoğal, qoz, gavalı, alça yetişdirilirdi. Toplanmış məhsulun müəyyən hissəsindən qax (yəni doğranmış və tumu çıxarılmış meyvələri qızmar günəş altmda qurutmaq) hazırlayıb qışa tədarük edirdilər. Zoğalın tumunu çıxardıb ondan axta, alçadan lavaşana və s. hazırlamaq geniş yayılmış dəb idi. Böyük meyvə bağları xana, bəylərə və məliklərə məxsus idi. Təkcə Ağdamda Qarabağ xanının 7 bağı (Güllü bağ, Ərikli bağ, Kətan bağ, Çirayuqi bağı, Bala bağ, Barlı bağ və Narlı bağ) vardı.
Elçin Qaliboğlu
Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 17 fevral.-
S.13.