Dağlıq Qarabağ: 26 il sonra Xocalı
qətliamı ilə bağlı son dərəcə qəribə
səssizlik
Azərbaycanın
Xocalı şəhərinin keçmiş sovet ordusunun
366-cı alayının dəstəyi ilə Ermənistan
silahlı qüvvələri tərəfindən işğalından
və tamamilə dağıdılmasından 26 il
keçir. 1992-ci il fevralın 26-na keçən gecə bu
şəhərdə 613 azərbaycanlı, o cümlədən
63 uşaq və 107 qadın qətlə yetirilib.
WorldMedia
“Atlantico”, (Fransa) Emmanüel Düpüinin müəllifi
olduğu yazını tərcümə edib.
...Hadisədən
bu qədər vaxtın keçməsinə baxmayaraq,
heç kəs, o cümlədən Fransa, Avropa və
dünya siyasətçiləri Ermənistanla Azərbaycan
arasındakı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin
ən qanlı faciəsi olan bu qətliama açıq, konkret
münasibət bildirməyib. Xoşbəxtlikdən,
bu səssizlik qarşısında öz əsərlərilə
Xocalı qətliamı haqda danışan mədəniyyət
və ədəbiyyat xadimləri – jurnalistlər, fotoqraflar, bəstəkarlar
və rəssamlar var. Bu ağrılı mövzuya biganə
qala bilməyənlərin hər üçü
fransızdır.
Biz onlara iki sadə sual verdik.
- Nə
üçün əsərlərinizin qayəsi olaraq
Xocalı mövzusunu seçmisiniz?
- Öz əsərlərinizlə
dünyaya hansı mesajı çatdırmaq istəyirsiniz?
Cavab belədir:
Rza Deqati
– fotoqraf-jurnalist:
Mən fotoqraf-jurnalist kimi, böyük beynəlxalq nəsrlərlə
işləmişəm. Hazırda “New York Times” jurnalı, bir
sıra Avropa nəşrləri ilə, xüsusilə “Qamma”
fotoqrafiya agentliyilə əməkdaşlıq edirəm.
İran inqilabından sonra regionda izlədiyim
müxtəlif mövzular (Yaxın Şərqdə və
Afrikada cərəyan edən hadisələr,
Əfqanıstandakı müharibə) arasında SSRİ-nin
süqutundan əvvəl bu ölkənin də daxil olduğu
böyük layihələr olub. Moskvaya və
Azərbaycana ilk səfərimi hələ 1987-ci ildə
etmişəm. Beləliklə, mən Sovet
İttifaqında hadisələrin inkişafını,
xüsusilə Azərbaycanda olarkən Bakıda törədilmiş
və “Qara yanvar” adlandırılan hadisələri yaxından
izləmişəm.
Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən sonra
Ermənistan rus ordusunun köməyilə Dağlıq
Qarabağda müharibəyə başladı. 1992-ci il
fevralın sonunda Azərbaycanın bir şəhərində
qətliamın törədildiyi haqda xəbər aldım və
dərhal Parisdən Bakıya yollandım. Bakıda
mən Qarabağ istiqamətində yola düşmək istəyən
Fransız humanitarlar, Dünya Həkimləri və Sərhədsiz
Əczaçılar Qrupuna qoşuldum. Bu
qrupun tərkibində Azərbaycanın bir hissəsini və cəbhəni
keçərək Ağdama getdim. Ağdamda
bizi Dağlıq Qarabağda erməni silahlı qüvvələri
tərəfindən əvvəlki günlərdə törədilmiş
faciələr haqda danışan, çox çətin vəziyyətə
olan əhali qarşıladı. Hadisələri
daha yaxşı anlamaq üçün biz Ağdamın mərkəzi
meydanına getdik. Orada öz
yaxınları, çoxsaylı itkinlər barədə məlumat
almağa çalışan yüzlərlə insan,
xüsusilə qadınlar və qocalar var idi. Onlar harada olduqlarını bilmirdilər. Bu adamların əksəriyyəti Xocalı sakinləri
idi. Beləliklə, onlar bizə
fevralın 26-na keçən gecənin dəhşətlərini
danışdılar.
Onların
bildirdiklərinə görə, erməni silahlı qüvvələri
evləri, kəndləri mühasirəyə alaraq, evlərə
od vurur, qaçan insanlara atəş
açırlarmış. Bu insanların
danışdıqlarını dinlədik. Bütün şahidlərin dedikləri
üst-üstə düşürdü. Onların
hər biri eyni hadisəni yaşamışdı. Həmin meydanda ermənilər tərəfindən
işğal edilmiş zonalardan cəsədləri gətirməyə
gedən Beynəlxalq Qırmızı Xaç Komitəsinin
heyəti də var idi. İnsanların əksəriyyəti
güllə ilə qətlə yetirilmiş, çoxunun bədəninin
müxtəlif hissələri kəsilmişdi.
Orada elə cəsədlər var idi ki, bədən
üzvləri kəsilmiş, gözləri
çıxarılmışdı. Ağdamdakı bu
meydanda qaldığım bir neçə gün ərzində
mən çoxsaylı şahid ifadələri topladım və
hələ də öz yaxınlarından xəbər
gözləyən insanların şəkillərini çəkdim.
Qırmızı Xaç Komitəsinin heyəti
cəsədləri gətirən zaman bu insanlar öz
yaxınlarını axtarırdı. Bu da
çəkmək üçün ən həssas məqamlardan
idi. Amma bir jurnalist-fotoqraf kimi, mən daha
çox informasiya əldə etmək istəyirdim. Azərbaycanlı və erməni əsirlərin dəyişdirilməsilə
bağlı danışıqlarda da iştirak etdim,
danışıq səhnələrinin şəklini çəkdim.
Vəziyyəti daha yaxşı başa düşmək
üçün Dağlıq Qarabağı gəzdim, Şuşa şəhərinə getdim və
bu günədək işğal altında olan kiçik Azərbaycan
ərazisinin şəkillərini erməni
işğalından bir qədər əvvəl çəkə
bildim.
Fotoqraf-jurnalist kimi, mən insanlara reallığı
gördüyüm kimi çatdırmaq istəyirəm. Münaqişə
zonalarında çəkdiyim bu şəkillərlə
göstərmək istəyirəm ki, müharibələrdən
yayınmaq olar və xalqlar birgə insanlıq,
qardaşlıq içində yaşamalıdır.
Fotoqrafiya sülh və əmin-amanlıq
dünyasında yaşamaq üçün fərdlər,
xalqlar və mədəniyyətlər arasında daim əlaqə
yaradır. Mən çox müharibələr, münaqişələr,
qırğınlar görmüşəm. Ancaq bununla belə, bəşəriyyətimizin gələcəyilə
bağlı çox nikbinəm. Başqalarının
yaşadıqlarını hiss edərək hamımız
“ilahi missiya” – insanlığa yardım etmək
üçün məsuliyyət daşıyırıq.
Pyer Tilua,
bəstəkar:
İyirmi ilə yaxındır ki, mən Azərbaycana –
ilk dəfə 2001-ci ildə Fransa səfirliyi yanında Bəstəkarlar
Evi sayəsində kəşf etdiyim ölkəyə tez-tez səfər
edirəm. O
vaxtdan bu ölkəyə çoxsaylı səfərlər
etmişəm. Əgər mən ilk dəfə
bu ölkəyə musiqi və mədəniyyətə
görə getmişdimsə, indi, hər səfərimə məni
heyran qoyan mədəniyyətə, musiqiyə, həmçinin
burada qurduğum sıx dostluq münasibətlərinə
görə yollanıram.
Demək olar ki, Azərbaycan mənim ürəyimə
daxil olub. Xatırlayıram, ilk səfərim zamanı Mstislav
Rostropoviç haqqında fotosərgiyə
baxmışdım. O vaxt heç bilmirdim ki, o, əslən
Bakıdandır. Amma bu şəkillərə baxdıqda mənə
aydın oldu ki, bu ölkə müharibə şəraitindədir,
onun 1 milyona yaxın qaçqını var, ərazisinin 20
faizi işğal altındadır… və heç kəs bu vəziyyəti
dəyişmək niyyətində deyil.
Daha sonra
Qərbdə tamamilə naməlum, yaxud haqqında
danışılmayan Xocalı faciəsilə tanış
oldum... Əgər bir insanı, yaxud xalqı
sevirsənsə, o zaman onun sevincini də,
ağrılarını da özününkü kimi
yaşayırsan. O zaman mən öz tərzimlə onlara
necə kömək edə biləcəyimi, bu barədə
necə danışa biləcəyimi araşdırmağa
başladım… Çünki söz silahlara
toxunmadan, münaqişələrin həlli ümidi ilə
müzakirələr aparmağa imkan verir. Bu, effektiv və
davamlı mədəni diplomatiyanın bir formasıdır! Onda mən bu faciənin qurbanlarının xatirəsini
anmaq, onlara ehtiram göstərmək, ictimaiyyətin diqqətini
bu məsələyə çəkmək üçün
“Xocalı 613” əsərini bəstələdim. Qoy,
sülh, onunla bərabər, gülüşlər və layihələr
bir gün geri dönsün…
Musiqi, xüsusilə onun xatırladıcı qüvvəsi,
insanların ürəklərinə göndərilən bir
mesdır. Əlbəttə ki, o, qəlbləri titrəmək
gücünə malikdir. Nietzçenin
dediyi kimi, musiqisiz həyat səhv olardı. O, çox
haqlı idi. Qardaş və dost olan insanlar bir gecədə nə
vaxtsa barışmaq ümidi olmayan ən qatı düşmənə
çevrilirlər. Fikrimcə, musiqi müqəddəs
sülh dilidir. Yalnız musiqi eyni zamanda
ağrını, qəzəbi, ümidi, üzrü ifadə
edə, barışıq üçün vacib şərt ola bilər.
Mən bu əsəri baş vermis qətliamdan və onun
ətrafında hökm sürən səssizlikdən şoka
düşdüyüm üçün yazdım. Bu gün bu dərəcədə
səssizlik olmamalıdır. Əgər
varsa, onda musiqi özü üçün danışır,
qurbanları anır, dəhşətli yaralara şahid olur və
istəyir ki, ictimaiyyət həqiqəti bilsin, dünya ondan
danışsın, qurbanlar daim yad olunsun. Mən
arzu və ümid edirəm ki, bu əsər nə vaxtsa həmin
dəhşətli faciəyə həsr edilmiş sülh və
xatirə rəmzi olacaq.
Reno
Baltzinger, rəssam:
Artıq 30 ildən artıqdır ki, mən silsilə
portretlərlə bu dünyanın ağrılarını
çəkirəm. Mifologiyanın (Danaya, Qorqon, Leda və Qu
quşu) şiddətlərini təsvir etməyə
başladıqdan sonra 14-18-ci illər müharibəsi, daha
sonra isə Tiber keşişlərinin qətliamı ilə
maraqlanmağa başladım. Bir çox
mövzular məni hələ də şoka salır və mən
onları qətiyyətlə ifşa etməkdə davam edirəm.
“Don Kixot”la başlayan karyeram öz zirvəsinə
Holokostla bağlı durmadan yenilənən işimlə,
Xirosima və Naqasakinin əks etdirilməsilə
çatıb.
Mənim bəşəriyyətə qarşı
soyqırım və tam “apokalipsis” hesab etdiyim cinayət
Holokostdur. Auşvitzdə və digər rəzillik
meydanlarında Tanrı həqiqətən
ölmüşdü. Atom bombasından sonra olduğu
kimi, bəşəriyyət bu “fəlakət”dən də
xilas ola bilməyəcək.
Bu baxımdan, Xocalı qətliamının mənə çox güclü təsir edib. Xocalı hadisəsi o vaxt mətbuat tərəfindən bilərəkdən gizlədilən kütləvi cinayət idi. Çünki bunun arxasında Ermənistan, mənim ölkəmdə, ABŞ-da və dünyada çox güclü olan erməni diasporu dayanırdı.
1992-ci il fevralın 26-na keçən gecə ruslar tərəfindən dəstəklənən erməni qoşunları Xocalıya daxil olub, 613 nəfəri qətlə yetirib, yüzlərlə azərbaycanlını girov götürüb. Həmin şəxslərdən sonralar nə bir xəbər gəldi, nə də onlar öz ölkələrinə təhvil verildilər. Xocalı Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin təməl daşıdır. Beləliklə, məni ən çətin işimi yaratmağa beynəlxalq ictimaiyyətin Xocalı və Dağlıq Qarabağla bağlı səssizliyi olub.
Mən Xocalı cinayətinə dair 50-dən çox əsər hazırladım. Əlimdə olan dosyelər o qədər nifrət doğururdu ki, belə demək mümkündürsə, əsərlər sanki öz-özünə yaranırdı. Hər əsər həyatla ölüm arasında olan bir azərbaycanlının portretini – onun ağrısını, hadisələri anlamamasını, qorxusunu əks etdirirdi. Beləliklə, mənim işim yerə qoyulmuş, bədən üzvləri kəsilmiş, tanınmayan ölüləri təsvir etmək və onları ictimaiyyətə göstərmək idi ki, “baxın, görün!”.
Mən Fransada çoxsaylı sərgilər təşkil etmişəm. “Xocalı kolleksiyası”nı sabiq mədəniyyət naziri Oreli Filipettiyə təqdim etmək imkanım da olub. Mən bunları yaymaq üçün Avropada və ABŞ-da, həmçinin Asiyada bütün mümkün media qurumlarından istifadə edirəm. Bu mövzuda 6 ildən bəridir ki, işləyirəm və bu məsələ həll olunanadək işləyəcəyəm. Bu, məni qəbul edən azərbaycanlılara və özümün özümə verdiyim vəddir. Səssizliklə və keçən zamanla heç vaxt barışmaq olmaz. Mən bu kolleksiyanı xocalılı uşaqlara ithaf etdiyim “Ağ əsər”lə bitirmişəm. Həmin əsər Fransada və Bakıdakı Heydər Əliyev Mərkəzində nümayiş etdirilib və bundan sonra da orada qalacaq.
Bu işimlə arzumu qismən həyata keçirmişəm: publika “Ağ əsər”in yanında olarkən sanki divara mismarlanır, onun əks etdirdiyi dəhşətlərə biganə qala bilmir. Təvazökar bir rəssam kimi, unutmağı və susmağı qadağan edirəm! Bunu heç vaxt etməyin! Bu məsələdə mən daim Azərbaycan xalqına bağlı olaraq qalacağam!
Cavid
Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 23 fevral.-
S.9.