“Kitabi-Dədə Qorqud”da türkün yaradılış konsepsiyası

3-cü yazı

O.Ş.Gökyay yazır ki, beşikkərtmə “ad eləmək” mənasında KDQ-nin dilində işlənən etnoqrafik bir anlayışdır. Bir-birinə çox yaxın olan və bir-birini çox sevən iki ailə körpələri beşikdə olan zaman söz alıb söz verir, uşaqları bir-birinə nişanlayırlar, beşiyi də sözlərinə şahid tuturlar. Türklərdə hələ çox qədim çağlardan nişanlanmanın başlanğıcı kimi var olan beşikkərtmə (yavuqlu, nişanlı) adəti Azərbaycanda son dövrlərə qədər də yaşamaqdaydı. Bir çox hallarda indi də rast gəlinir. Anadoluda isə bu günün özündə belə hətta nigah əvəzi sayılacaq qədər güclüdür”.

Bir məqam da diqqəti çəkir: Beyrəyin, Banıçiçəyin ayrı-ayrılıqda yaradılışı – doğuluşu olduğu kimi, onların birgə doğuluşu – beşikkərtməsi var. Dastandan oxuyuruq: “Qambörənin oğlı Bamsı Beyrək boyı” nda Bayındır xanın məclisində olan bəylərə “Baybican bəg aydır: “Bəglər, Allah-Təala mana bir qız verəcək olursa, siz tanıq olın: mənim qızım Baybörə bəg oğlına beşikkərtmə yavuqlı olsun!”- dedi”.

Burada Beyrəklə Banıçiçəyin beşikkərtməsinə bəylərin tanıq (şahid) olması maraqlı məqam kimi diqqəti çəkir. Ona görə ki, Oğuz bəyləri Oğuz dünyasının qorunması üçün məsuliyyət daşıyırlar.

Basatın doğuluşu: Basat Daş Oğuz bəyi, Aruzun kiçik oğlu, Qıyan Selciyin qardaşıdır. Onu dastandan - adına bağlı “Basat Dəpəgözi öldürdügi boy”dan Təpəgözü öldürən yenilməz qəhrəman kimi tanıyırıq.

Dastandan: “...Bir gün Oğuz otururkən üstinə yağı gəldi. Dün içində ürkdi, köçdi. Qaçub gedərkən Aruz Qocanın oğlancığı düşmiş, bir aslan bulup götürmiş, bəsləmiş. Oğuz genə əyyamla gəlüb, yurdına qondı. Oğuz xanın ilqıçısı gəlüb xəbər gətürdi”.

Basatın doğuluşu-yaranışı əcdad funksiyası ilə bağlıdır. Hər şeydən əvvəl boyun strukturu, məzmunu onun qədimliyini sübut edir. Başqa yandan buradakı inanclar – türkün ruhən bağlı olduğu tapınış məqamlarını işarələyir.

Təpəgöz Basatdan kimliyini soruşarkən Basat ona cavabına diqqət edək: “...Anam adın sorar olsan – Qaba Ağac! Atam adın deirsən – Qağan Aslan! Mənim adım sorarsan, – Aruz oğlı Basatdır, – dedi.

Burada Basatın soyunu Ağacla və Aslanla bağlaması əcdaddan soraq verməsidir: Basatın yaradılışını şərtləndirən əcdadın izləri bizə tam aydın olur. Mifologiyada, o cümlədən türk mifologiyasında ağac çox geniş yayılmış, mürəkkəb semantikaya malik obrazdır. Türk mifologiyasında ağacın kultlaşdırılması çox dərin köklərə malik inanclara bağlıdır. Ağacla bağlı bütün bu mifik təsəvvür, inanc, obraz və funksiyalar Azərbaycan əfsanələrində də izlərini saxlamışdır. Bunların hamısı bu və başqa şəkildə yaradılış mifinə bağlanır. R.Əliyev yazır ki, Azərbaycan əfsanələrində: ağac doğur; ağac doğulur (oddan); ağac ilk yaradıcı rolunda çıxış edir; ağac qoruyur; ağac şahidlik edir; qız ağaca, gülə, bənövşəyə çevrilir; saç ağaca dönür (saçın günəş və ağacla əlaqəsi); ilan kol olur; oddan ağac doğulur; daraq ağaca çevrilir; ağac və su bir-biri ilə əlaqəli kultlardır; ağaclar səcdə edir; ağaclar pir funksiyasını daşıyır; ağac inisiasiya ilə bağlıdır və s.

Türk yaradılış mifinin böyük bir qolu heyvanlar aləminin yaradılması ilə bağlıdır. Digər mifologiyalarda olduğu kimi, türk mifologiyasında da heyvan ipostası – şəkli, başlanğıcı çox qədimdir. Bu, ümumiyyətlə, heyvanların mifologiyadakı yeri və rolu ilə bağlıdır. R.Əlizadə yazır ki, xalqımızın mifik düşüncə çağında pərəstiş etdiyi bütün canlı və cansız kultlar onun vahid mifoloji düşüncə təsəvvürlər sisteminə – kosmoloji dünya modelinə daxil idi. Bu cəhətdən canlı təbiət kultları ilə bağlı inamlar xüsusilə əcdad kultları ilə qırılmaz şəkildə bağlıdır.

Mifin öz dünya modeli var. Bu model üç qatdan: göy, yerüstü və yeraltı dünyalardan ibarətdir. Hər dünyanı işarələndirən, həmin dünyanın simvolu, obrazı, modeli kimi çıxış edən heyvanlar var. İnsanlar ilk əcdadı ən əvvəl heyvan görkəmində təsəvvür ediblər. Bu heyvan əcdad daha sonra insan görkəmi qazanıb. Buradan görünür ki, mifologiyada əvvəlcə zoomorfizm hakim olub, antropomorfizm onun inkişafı kimi meydana gəlib. Burada hətta bir faktı göstərmək də yerinə düşər ki, “Oğuznamə”nin uyğur versiyasında oğuzların ilk əcdadı Oğuz kağan öküz şəklində rəsm olunub.

Deməli, yaradılış mifologemi ilə bağlı “Kitabi-Dədə Qorqud”da nəzərdən keçirdiyimiz məqamlar öz izlərini bu və ya başqa şəkildə folkorumuzun bu və ya başqa janrlarında qoruyub saxlayır. C.Bəydilinin yazdığı kimi “Mifoloji çağ türk düşüncəsində Boz qurd, işıq, dağ və ağac kimi rəmzi görüntülər vardı ki... Mifoloji motivləri daha çox qoruyub saxlayan arxaik Türk dastanları həmin düşüncənin izlərini yaşadır... KDQ-də Oğuzun Tanrı ilə bağlılığını qoruyub saxlayan tək varlıq kimi belə bir ilahi körpü timsalı bir də “kölgəlicə qaba ağac”dır.

Seyfəddin Rzasoyun tədqiqatında “Gözdən doğulma” mifologemi ayrıca olaraq diqqəti çəkir. O, bu məsələ ilə bağlı ilk dəfə fikir söyləməklə Oğuz mifinin türk yaddaşında keçib gəldiyi inkişaf yolunu özünəməxsus şəkildə əsaslandırır: “Oğuz mifinin struktur dinamikasının ilkin və əsas elementlərindən olan "gözdən doğulma" mifologemi Oğuz mifində işarələnmiş kosmosun funksionallığını şərtləndirən struktur mexanizmi və onun işinin özü olmaqla sonradan Oğuz eposuna da transformasiya olunub".

“Oğuznamə"nin (Oğuz eposunun) uyğur versiyasında gözdən doğulma motivi ilə bağlı belə bir məqama rast gəlinir: “Kenə künlərdən bir kün Ay kağannun gözü yarıb bodadı, erkək oğul toğurdı. (Günlərdə bir gün Ay kağanın gözü parladı, erkək oğul doğdu). Burada Oğuz Kağanın anası Ay Kağanın gözündən doğulması motivi diqqəti çəkir”.

“Oğuznamə”nin F.Bayat nəşrində bu məqam belə təsvir olunur: ...kenə künlərdən bir kün ay kağan nunq gözü yarıb butadı erkək oğul toğurdı... (Yenə günlərin bir günü Ay kağanın gözləri yarıdı, bir oğlu oldu). S.Rzasoy Oğuz Kağanın doğulması mifologemində Ay Kağan-Oğuz Kağan binar (ikili) münasibətlərində Ay-Günəş, Gecə-Gündüz kosmik aktları kodlaşdığını bildirir. Ay Kağan gecədir, onun gözü isə gecəyə dalmış, batmış, yaxud onun tərəfindən udulmuş (fərqli paradiqmalar mövcuddur) Günəş, yaxud gündüzü bildirir. Oğuz Kağan Ay Kağanın gözündən, başqa sözlə, onun gözü olaraq doğulur.

“Gözdən doğulma mifologemi” ilə bağlı "Kitabi-Dədə Qorqud" eposundakı məqamlara gəlincə, “Səkkizinci boyda Basat Təpəgözün tək gözünü çıxararaq onu öldürür və azad olur. Burada biz gözdən doğulma invariantının epikləşmiş paradiqması ilə üzbəüzük. Basat, Təpəgöz və onun tək gözü Oğuz kosmoqoniyasında onun astral-kosmik elementləridir. Bu, eposda açıq şəkildə qorunub qalıb”.

S.Rzasoyun təhlillərindən çıxan elmi nəticə maraqlıdır. O, əski türk düşüncəsində təbiətdən gələn düşüncənin inanc səviyyəsinin izlərini dastanda axtarfır, maraqlı paralellər aparır. Alim bu qənaətə gəlir ki, kosmosu təmsil edən Basatın Oğuz kosmik dünya modelindəki yeri kosmik zirvə – Günəşin zenit vəziyyətində durduğu məqamdır. Bu halda, Təpəgözün yeri ona tərs proyeksiyada dayanan xaosdadır. Basat Günəşi, gündüzü, Təpəgöz gecəni simvollaşdırır. Təpəgözün gözü onun bir gecə olaraq udduğu Günəşdir. Basat onun gözünü çıxarmaqla Günəşi azad edir.

Bəs gözdən doğulmanın izləri özünü konkret şəkildə necə göstərir? S.Rzasoy bu məqamı gündüzün gecəni əvəz etməsi, Günəşin doğulması proyeksiyasında təhlilə cəlb edir. “Basat-Günəş”, “Təpəgöz-Gecə” paralellərində Kosmos-Xaos qarşıdurmasının bütün izləri aydınca görünür. Alim, gecənin düşməsi ilə Təpəgöz-Gecə tərəfindən Basat-Günəşin udulmasına diqqət çəkir. Basatın Təpəgözün mağarasında həbsi xaosu simvollaşdıran Təpəgözün qarnında olması deməkdir. Basat onu öldürməklə azad olur. Gündüz gecəyə qalib gəlir, Günəş azad olur. Basatı epik qəhrəman, Oğuz Kağanın paradiqması kimi nəzərdən keçirən alim bu qənaətini “Günəşi udmuş Təpəgözün gözünü çıxarması” ilə əsaslandırır. Bu göz Günəşdir və Basat onu azad edir.

Təpəgözün doğuluşu: “Basat Dəpəgözi öldürdügi boy”da Təpəgöz əsas surətlərdəndir. Yuxarıda Oğuzun ilahi düzənini yaradan əsas obrazların xarakterinin ümumi cəhətlərinin təhlilini verdik. Burada həmin obrazların yaradılışının şəxsində xeyirin təmsil edildiyinə əminik.

Ancaq Təpəgöz obrazının şəxsində bunun tam əksini görürük. Təpəgözün atası Oğuz çobanı, anası Pəri qızıdır. Bu, Oğuzun əxlaq kodeksinə, davranış tərzinə qətiyyən uyğun olmayan hərəkətdir. Məhz bunun səbəbidir ki, Pəri qızı çobana “Oğuzun başına zaval gətirdiyini” deyir. Deməli, yanlış hərəkət Oğuz insanının suçu olmaqla, bütöv bir el üçün fəlakət demək olur.

“Basat Dəpəgözi öldürdügi boy”da oxuyuruq: “Aruzun bir çobanı vardı. Adına Qonur qoca Sarı çoban derlərdi... Çoban ərkəcə qaqıdı, ilərü vardı. Gördi kim, pəri qızları qanat qanada bağlamışlar, uçarlar. Çoban əpənəgini üzərlərinə atdı. Pəri qızının birini tutdı... Pəri qızı qanat urub uçdı. Aydır: “Çoban, yil tamam olıcaq məndə ətin var, gəl, al! dedi. – Amma Oğuzun başına zaval gətürdün”.

Xalıq Koroğlu yazır ki, Orta Asiya rəvayətlərində onun adı “bir gözlü div” və ya “yalnız gözlü div”dir. İnsan qatilləri təhlükəli varlıqlar, əpəgöz, Polifem, Sikolop, əjdaha, qırxbaşlı nəhəng divlər kimi obrazlaşmışdır. Araşdırıcılar dünya xalqlarının folklorunda bu tipli 200-dən çox mifik obraz qeydə almışlar. KDQ-nin Təpəgözü yarıinsan, yarımifoloji varlıqdır. Burada Təpəgözün şəri, antinsanlığı təmsil etdiyi ortadadır. Təpəgözün doğuluşu Oğuzun varlığı üçün təhlükəyə çevrildiyində Basatın meydana çıxaraq onu yenməsi – Xeyrin Şər üzərində qələbəsi anlamına gəlir.

Tədqiqatdan aydın olur ki, “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanında yaradılış ilk növbədə əcdad funksiyası ilə bağlıdır. Burada yaradılışı (doğuluşu) şərtləndirən, mənalandıran, ömürləşdirən, Oğuz insanının yaşam (həyat) prinsiplərini təqdim edən obraz Dədə Qorquddur. “Kitabi-Dədə Qorqud”dakı yaradılış aktı ümumiyyətlə, Oğuzun həyatının hər bir sahəsində gerçəkləşən münasibətlərin, davranışların ilahilik səviyyəsində təsdiqidir. İnsani münasibətlərin əsilliyi – insanların bir-birinə tərəddüdsüz inamıyla, bir-birinin yolunda ölümə getmək fədakarlığıyla, ailə müqəddəsliyinin qorunması inadıyla, sevginin yaradılış səviyyəsində dərkiylə şərtlənir. Oğuzun - Dədə Qorqudun dünyasında hər şey yaradılışa (doğuluşa) – yəni yenidən doğulmaya, pisliklərdən arınmaya, insanlığa (Oğuz düşüncəsinə) xidmət və onu təsdiq edir. Pis duyğulara, insansızlığa bu dünyada yer yoxdur. Buradan mahiyyətcə dastan təfəkküründə Oğuzun (Oğuzun şəxsində Dədə Qorqudun - E.Q.) qoruyuculuq funksiyası üzə çıxır. Dədə Qorqudun dünyasında insanın ilahiliyi – yaradıcılıq xislətinin bənzərsizliyi, əsilliyin adi qeyri-adilik səviyyəsində yaşanması insani münasibətlərin Oğuz düzənini yaradır. Oğuzun düzəninin pozulması isə Dədə Qorqudun dünya düzəninin pozulması deməkdir. Dədə Qorqud düzənin pozulmasından narahat olur. Bu prosesdə bəlli obrazların ölümdən qurtulması, ölüb-dirilməsi – insani münasibətlərin qurulması, düzənin bərpası, şərin xeyir üzərində qələbəsi kimi anlaşıla bilər.

Elçin Qaliboğlu

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 12 iyun.- S.14.