“Baletə oğlan tapılmır,
çünki...”
Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasının müəllimi Cəmilə
Piriyevanın Teleqraf.com-a müsahibəsi
(ixtisarla)
- Cəmilə xanım,
xoreoqrafiya nədir, nə sənətidir? Gəlin bu sualdan
başlayaq...
- Xoreoqrafiya
sözünün hərfi mənası rəqs və
yazıram deməkdir. Bu, rəqs və pantomima sənətidir.
Pantomima hissi, mənanı müəyyən hərəkətlərlə
tamaşaçıya çatdırır. Xoreoqrafiyada
çatdırılma üsulu rəqsdir. Musiqi sədaları
altında əli sadəcə yuxarı qaldırırsansa, bu,
artıq rəqs deməkdir. Bir sözlə, xoreoqrafiya bədən
üzvləri ilə yanaşı hansısa bir təbəssüm,
gülümsəmə, baxış, baş döndürmə
hərəkətindən yaranan rəqsdir.
Xoreoqrafiya çox çətin sənətdir. Kənardan asan görünə bilər, amma təhsil almağa başlayanda anlayırsan ki, bu, həqiqətən mürəkkəb sahədir. Azərbaycanda xoreoqrafiya sənəti XX əsrin 20-ci illərində inkişaf etməyə başlayıb. O vaxt Rusiya və digər ölkələrdən kiçik rəqs truppaları Bakıya qastrol səfərinə gəlir və öz sənətlərini nümayiş etdirirdilər. İlk vaxtlar bu truppaların çox az izləyiciləri olub, zaman-zaman bizdə də bu sənətə maraq yaranıb.
Hələ 1920-ci illərdə Üzeyir Hacıbəyov xoreoqrafiya studiyası açmaq istəyirmiş. Eləcə də Müslüm Maqomayev, Hüseyn Ərəblinskinin bu işdə xidmətləri böyük olub. Azərbaycan xoreoqrafiyasının ilk böyük şəxsiyyəti 1915-ci doğulmuş Qəmər xanım Almazzadədir. O, özəl balet studiyasında rəqs öyrənir və həmin studiya sonradan Azərbaycan Xoreoqrafiya Məktəbinə çevrilir. 1937-ci ildə Azərbaycan Dövlət Filarmoniyasının nəzdində Azərbaycan Dövlət Mahnı və Rəqs Ansamblının əsasını qoyur.
Üzeyir Hacıbəyovun rəhbərliyi ilə Azərbaycan əyalətlərinə səyahət təşkil edir, ilk mənbədən xalq rəqsləri haqqında məlumat toplayır. 1939-cu ildə Bakı Xoreoqrafiya Məktəbində ilk rəqs dərsini deyir. Daha sonra həmin məktəbin direktoru olur. Ötən əsrin 30-cu illərində Qəmər xanım rayon-rayon gəzib milli rəqs ansamblı yaratmaq üçün uşaq toplayır. Qəmər xanımın ilk tamaşaları çox uğurlu alınıb. Opera və Balet teatrında ilk dəfə Qəmər Almazzadənin quruluşu əsasında “Tərlan” baleti tamaşaya qoyulub. 1940-cı illərdə “Qız qalası” baleti yaranıb və orada da Qəmər xanım ifaçı kimi çıxış edib.
- Vaxtilə “Leyli və Məcnun”
operasında xoreoqrafiya, balet elementləri vardımı?
- İlkin
dövrlərdə operada balet elementləri olmayıb. Sonradan
yaranıb. Bilirsiniz ki, ilk vaxtlar Leyli
obrazını Hüseyn Ərəblinski canlandırıb,
qadınlar səhnəyə çıxmırdı.
- Ümumiyyətlə,
operalarda xoreoqrafik rəqslər olur?
- Bəli, olur. Məsələn, təzəlikcə Sərdar Fərəcovun
“Cavadxan” baletində Opera və Balet teatrının
aktyorları da iştirak edir. Eləcə
də “Koroğlu” operasında rəqqaslar öz
istedadlarını nümayiş etdirir.
- Bizim milli rəqslərimizin
də süjeti var?
- Əlbəttə. Məsələn,
“Vağzalı”nı qız ata evindən gəlin
köçəndə ifa edilir, sanballı bir əsərdir. Digər rəqslərin də emosiyaya əsaslanan
daxili süjeti var. Bayaq “Qız qalası” baletinin adını
çəkdim, orada milli rəqslərdən istifadə olunub.
Qəmər Almazzadə həyat yoldaşı
Əfrasiyab Bədəlbəylinin dəstəyi ilə
Şamaxı, Şəki və digər rayonlarda qastrollarda
olub, yerli əhalinin mədəniyyəti,
dünyagörüşü səhnəyə gətirilib.
- Xoreoqrafik rəqslə milli
rəqsin fərqi nədədir?
- Fərqlər çoxdur, bədən
və əl hərəkətləri tamamilə fərqlidir. Milli rəqsdə xarakterimizi nümayiş etdiririk,
“Qaçaq”, “Yallı” kimi rəqslərdə tullanma hərəkətlərindən
də istifadə edilir. Klassik rəqslər
olduqca sakit tərzdə ifa olunmalıdır. Milli baletlərimizdə milli rəqslərimizdən
də istifadə olunur. Klassik rəqsdə
əllər yumulursa, milli rəqslərdə düz
olmalıdır. Bu cür kiçik
nüanslar var.
- Xoreoqrafiya
Akademiyasında klassik rəqslərlə müqayisədə
milli rəqslərə daha yuxarı yaşda tələbə
qəbul olunur.
Bu nə ilə əlaqədardır?
- Dünyada bütün rəqslər
klassikadan yaranıb. İlk dəfə balet
İtaliyada Filip Talyoni tərəfindən yaranıb. Hətta puante üzərinə onun qızı Mariya
çıxıb.
- Azərbaycanda tələbələr
arasında baletə maraq hansı səviyyədədir?
- 1995-2000-ci illərdə
oğlan tələbələr baletə çox meyl edirdi. İndi isə azalma var. Elə istedadlı uşaq
olur, istəyirik baletə yönəldək, klassik bölməyə
keçirək. Lakin valideynləri etiraz
edir, milli rəqsdə qalmasını istəyirlər. Bizdə balet birmənalı qarşılanmır.
Buna görə balet sahəsində oğlan
çatışmazlığı var.
- Əslində
qız rəqqasların baletə maraq göstərməyəcəyini
düşünürdük. Oğlanların baletə
meyl etməməsi nə ilə izah olunur?
- Əsasən
geyimə görə istəmirlər. Adətən, valideynlər
düşünürlər ki, övladı təhsilini
xoreoqrafiyada, milli rəqsdə davam eləməlidir. Nəzərə almırlar ki, klassikanı, balet rəqslərini
öyrənməsələr, o biri rəqslərin ifasında
çətinliklə qarşılaşacaqlar. Mən tələbələrə başa salıram
ki, klassikanı bilməsən, ifanda həmişə
hansısa bir qüsur ortaya çıxacaq. Adicə əl elementini misal çəkirəm, əlimizi
düzgün tutmasaq, gövdəmizi düz saxlaya bilməyəcəyik,
ayaqlarımız da zəif işləyəcək. Əlləri, ayaqaları, başı düzgün
saxlamaq lazımdır. Bir sözlə,
hamısı bir-biri ilə bağlıdır. Bunları klassikada öyrənəndə milli rəqsləri
ifa etmək asan olur.
- Rəqs əllərdən
başlayır?
- Mənim düşüncəmə
görə bəli...
- Elə rəqslər var, bədənin
müxtəlif hissələri daha çox hərəkət
edir. Məsələn, bəzi xarici rəqslərdə
qurşaq qollardan, ayaqlardan daha aparıcı olur. Bizdəsə adətən, qollar, bir də ayaqlar əsas
götürülür. Bunun izahı nədir?
- Mən müəllim kimi əllərin
və gövdənin düzgün duruşunu əsas
götürürəm, onlar düz tutulsa, ayaqlar da həmişə
düzgün işləyəcək. Türklər
üstünlüyü ayağa verirlər, ona görə də
gövdə düzgün dayanmır. Tamaşaçı
həmişə ayaqlara baxmayacaq axı, artistin
üzünü də, gövdəsini də görmək istəcəyək.
Məncə, gövdənin duruşu daha önəmlidir.
- Üz cizgiləri də rəsq
üçün mühüm elementdir?
- Bəli, çox vacibdir.
Bizim lirik rəqslərimiz var, məsələn,
“Vağzalı”nı gülə-gülə
oynamaq olmaz, orada kövrək mimika olmalıdır. “Şənlik”,
“Üzüm” rəqslərində kövrək ola
bilərsən, istər-istəməz yay rəqsidir,
gülümsəyəcəksən. “Qaytağı”
rəqsində isə qışqırmaq lzımdı, “Bəy”
rəqsi sanballıdır, orada ağır duruş olur.
- Xoreoqrafiya üçün
yaş nə deməkdir?
- Rəqqas bu sahəyə
kiçik yaşdan başlamalıdır. Eləsi
var 16 yaşda gəlir ki, rəqs eləmək istəyirəm.
O, hansısa hərəkəti öyrənəcək, nəzəri
bilik qazanacaq. Amma rəqqas kimi səhnədə
özünü göstərməyi bacarmayacaq. Bakı Xoreoqrafiya Akademiyasına 8 və ya 9-cu sinif
şagirdi qəbul olunmur. 16 yaşında
sümük bərkiyəndə, ayaqlar formalaşanda
klassikanı öyrənmək xüsusilə çətinləşir.
Rəqqas erkən yaşlarda həm
gimnastikanı, həm də klassikanı öyrənir deyə
yaş ötdükcə hazır vəziyyətə gəlib
çıxır.
Məzun Bakı Xoreoqrafiya
Akademiyasını ifaçı kimi bitirdikdən sonra bakalavra
qəbul ola bilər. Bakalavrda
bütün hərəkətləri artıq özü
xereoqraf kimi qurur. Məsələn, bizdə
“Klassikanın metodikası” adlı fənn var, vaxtilə
ifaçı olan indi özü quruluş verməlidir.
Adicə ayaq vəziyyətinin o qədər qaydası var ki...
Çiyinlər, baş düzgün
tutulmalıdır, barmaqların beşi də yerdə
olmalıdır. Müəllim də
uşağa hərəkətləri necə
çatdırmağı bilməlidir. Klassika
həssas fəndir, düzgün izah verməsək, uşaq
travma ala bilər.
- Bəs rəqqas
üçün ən çətin hərəkət
hansıdır?
- Rəqsdə adicə
duruş da önəmlidir. Elə tələbəm
olub, düzgün dayanmaq üçün o qədər tər
töküb. Xoreoqrafiyada hər bir hərəkətin
öz çətinliyi var. Ayaq çox işləyir. Oğlanların toyda etdikləri rəqsini tez-tez
sosial şəbəkələrədə paylaşırlar.
Həmişə deyirəm ki, özfəaliyyətlə
bizim tələbələrin rəqsləri bir-birindən yerlə-göy
qədər fərqlidir.
- Ciddi dərs keçməyən
gənclərin toylarda oynaması düzgündürmü? Onlarda əsas qüsur nərdir?
- Təbii ki, düzgün
deyil. Düzdür, milli rəqslər səhnəyə
qoyulmazdan öncə toylarda, saraylarda ifa edilib. Mən indiki dövrə görə səhnələşmiş
rəqslərin toyda ifasına pis baxıram. Məsələn,
“Naz eləmə”ni toyda oynayırlar, buna
qarşıyam. Onu xoreoqraf qurmalı və
yalnız səhnədə oynanmalıdır. İndi nağara-şounu, aş gətirmə səhnəsini
də fərqli təqdim edirlər, müasirləşdiriblər.
Toylarda geyim də doğru seçilmir. Ümumilikdə, məclisə aş gətirmə
adət-ənənəmizdir, olmalıdır. Amma bütün rəqslər peşəkarlıqla
ifa edilməlidir.
- Rəqqas üçün
yuxarı yaş həddi varmı?
- Mənim düşüncəmə
görə, bəli, rəqqas 30 yaşdan yuxarı səhnəyə
çıxmamalıdır. Necə ki
futbolçu üçün yaş həddi var, eləcə
də rəqqas üçün var.
- Rəqqasın ailə
qurması, dünyaya övlad gətirməsi də problem
sayılır...
- Dünyada bir çox
balerinalar ailə həyatı da qurur, dünyaya uşaq da gətirirlər.
Sadəcə formanı saxlayasan. Bu, qadına da, kişiyə də aiddir. Azərbaycan Dövlət Rəqs Ansamblının
ifaçılarının yarısı ailəlidir, səhnəyə
çıxırlar. Eləcə də
Opera və Balet Teatrında Makar və Yuliya Ferştandt
cütlüyü səhnədə oynayır. Anar Mikayılov Elmira adlı balerina ilə ailə həyatı
qurub, hətta onların oğlu bizim akademiyada oxuyur.
- Rəqsdə bədən hərəkətləri
ruha necə təsir edir?
- Adətən, musiqini
duyursansa, gözəl rəqs edərsən. Amma elə tələbələr
var ki, rəqs talantı yoxdur, amma musiqini elə gözəl
hiss edir... Üzünə baxırsan,
görürsən ki, musiqinin içindədir, artıq zəif
talantı gözə çarpmır.
- Xoreoqrafiya
Akademiyası Azərbaycanda balerina hazırlayan yeganə məktəb
sayılır, elə deyilmi?
- Bəli. Əvvəl
12 illik məktəb idi, bu müddət ərzində həm
attestat, həm də diplom alırdıq. Həmin
diplomla özfəaliyyət məktəblərində dərs
demək ixtiyarımız vardı, Akademiyada dərs demək
üçün Mədəniyyət və İncəsənət
Univeristetini bitirmək lazım idi. Ancaq 3
ildir ki, Akademiyanı bitirib bakalavra qəbul olmaq olar.
- Akademiyada ildə nə qədər
məzun olur?
- Təxminən 20-30 məzun,
çoxu da qızlardır.
- Böyük əksəriyyəti
Opera və Balet teatrında çalışır?
- Bizdə 8-ci sinifdən tələbələr
klassik və xalq bölməsinə bölünür. Klassik bölməni bitirənlər Opera və Balet
teatrında işləyir, xalq bölməsini bitirənlər
Dövlət Filarmoniyasında, müxtəlif rəqs
ansamblında çalışa bilərlər. Ona görə xalq səhnə rəqsləri ilə
bağlı dövlət imtahanı olanda ansamblın rəhbərləri
gəlir, seçim edib işçi götürürlər.
- Belə çıxır,
Xoreoqrafiya Akademiyasının məzunları işsiz
qalmır.
- Bəli. Mən
özüm Akademiyanı əlaçı kimi bitirsəm də,
ifaçılığı davam eləmədim.
- Niyə?
- Uşaqlıqdan müəllimliyi
sevirdim. Mədəniyyət və İncəsənət
Universitetində metodikanı keçəndən sonra müəllimliyi
daha çox xoşladım.
- Xoreoqrafiyanı necə oldu
seçdiniz?
- Əvvəl-əvvəl
rəqslərə könülsüz gedirdim. Akademiyaya ən
yüksək qiymətlə qəbul oldum, artıq, rəqsi
çox sevirdim. Əvvəllər “Cücələrim”
özfəaliyyət məktəbinə getmişdim. Akademiyada öncə klassika bölməsində
oxudum, sonra 8-ci sinifdə xalq bölməsinə keçdim, əməkdar
artist Səbinə xanım Qasımova və həyat
yoldaşı Yusif Qasımov müəllimimiz olub. Nəyi qazanmışamsa, bu iki müəllim sayəsində
qazanmışam.
Xalq cəbhəsi.-2018.- 30 iyun.- S.15.