Novruz mərasimləri və onların mənaları
Hər bir xalqın həyatında bir sıra dini, siyasi
(dövlət) və milli (əksər hallarda - təbiətlə
bağlı) bayramlar var. Dini bayramlarda keçmişdə
baş vermiş müxtəlif rəvayətlər, siyasi
bayramlarda isə xalqın keçmiş həyatı ilə
bağlı olan ayrı-ayrı hadisələr yad edilir. Ancaq bu hadisələr
yenidən canlandırılmır, təkrar olunmur. Təbiət
bayramları isə sanki hər il yenidən
gəlir və yenidən canlandırılır. Hal-hazırda 13 ölkədə 400 milyona yaxın
insan tərəfindən milli bayram kimi qeyd edilən Novruz da
mahiyyət etibarilə təbiət bayramıdır və ona
xüsusi rövnəq verən cəhətlərdən biri də
elə budur. Ancaq hələ qədim
zamanlardan ona dini-fəlsəfi boyalar da verilib.
Bizim günlərə qədər gəlib
çatmış Novruz mərasimləri də məhz qədim
əcdadlarımızın dini etiqadlarını əks etdirən
Zərdüştiliyin dini-fəlsəfi təlimi ilə
bağlıdır. Zərdüştilik təlimi isə xeyli
dərəcədə astrologiyaya əsaslanır və Novruzun
baharın ilk günü ilə üst-üstə düşməsinin
səbəbi də bununla bağlıdır. Novruz mərasimləri də bilavasitə Zərdüştiliyin
dini-fəlsəfi təliminə əsaslanır və bu mərasimlərin
mənalarını anlamaq üçün həmin təlimə
qısa bir nəzər salmaq lazımdır.
Zərdüştilik dininin əsasında xeyir və
şər qüvvələri arasında dünya səviyyəsində
gedən mübarizə dayanır. Ahura Məzdanın 7
ünsürdən ibarət yaratdığı dünya xeyir
qüvvələri təmsil edir. Bu ünsürlər
aşağıdakılardır: yumurta qabığı
formasında olan Səma, qabığın aşağı
hissəsini dolduran su, suyun üzərində Yer (torpaq), Yerin
üzərində isə bir bitki, bir buğa, bir insan və
Günəşi təcəssüm etdirən od
(atəş).
Bu ünsürlərdən ibarət olan dünya əvvəllər
sabit halda dayanırdı. Ancaq sonra Günəşin
işığı şər, pislik tanrısı sayılan
və qaranlıqda yatmış olan Əhrimənin gözlərini
qamaşdırdı və o, yuxudan oyanıb, Ahura Məzdanın
yaratdığı dünyanın üzərinə hücuma
keçdi. O, səmanı yardı, şəffaf suyu
bulandırdı, Yerin hamar səthini kələ-kötür
etdi, bitkini susuz qoyub qurutdu, buğanı və insanı
aclıqdan öldürdü, odu tüstüyə yoluxdurdu. Bunu görən Ahura Məzda Günəşi hərəkətə
gətirdi və Günəş də öz növbəsində
bütün digər ünsürləri isidərək hərəkətə
gətirdi. Beləliklə, Günəş
dövr etməyə, gecə ilə gündüz əvəzlənməyə,
sular axmağa başladı, bitki, buğa və insan da
canlandı. Bu ünsürləri Əhriməndən
qorumaq üçün Ahura Məzda onlardan hər birinə
bir qoruyucu mələk təyin etdi, özü isə
insanın hamisi oldu.
Zərdüştilikdə dünya 7 ünsürdən
ibarətdir və Azərbaycanda da 1980-cı illərə qədər
Novruzdan əvvəl altı ünsürün adı ilə
altı çərşənbə günü qeyd edilirdi. Sırada
sonuncu olan “od” ünsürü isə Novruz günü yad
edilirdi. Ancaq ərəb
işğalından sonra rəsmi olaraq qadağan edilmiş,
yalnız xalq yaddaşında yaşayan bu ünsürlərin
mənaları kimi, adları da unudulmuş və ya dəyişdirilmişdi;
onlar ayrı-ayrı rayonlarda müxtəlif adlar
daşıyırdı.
…Farslardakı
dörd ünsür (su, hava, torpaq, od) isə
farsların qədim Mitra dininin yaranış əsatirinə məxsusdur.
Zərdüştlik dinini hələ Zərdüştün
zamanında (e.ə. VI əsrdə) qəbul etmiş azərbaycanlılardan
fərqli olaraq, farslar Zərdüştün təlimini
yalnız Sasanilər dövründə (b.e.
III-VII əsrləri) qəbul etməyə məcbur oldular. Çünki farsların daimi düşməni olan
Bizansın rəsmi dini sayılan xristianlıq artıq
İranda da yayılmaqda idi və iranlı xristianlar
Bizansın xeyrinə casusluq edirdilər. Bunun
qarşısını almaq üçün farslar “kitabı”
olan başqa bir dini – Zərdüştilik dinini qəbul etdilər.
Ancaq bu zaman onlar öz Mitra (Mehr) dininin əsas
ayinlərini də Zərdüştün təliminə
qarışdırdılar. Zərdüştiliyin
mərkəzi sayılan Azərbaycanda isə saf Zərdüştilik
təlimi bundan sonra da yaşamaqda idi.
Zərdüştilik
təliminə əsasən il iki fəslə
– qış və yay fəsillərinə
bölünürdü. İl boyu həm təbiətdə,
həm də cəmiyyətdə xeyir və şər
qüvvələrinin mübarizəsi gedirdi və yayda xeyir,
qışda isə şər qüvvələri qalib gəlirdilər.
Qışdakı soyuq, aclıq, xəstəliklər,
qaranlıq da şər qüvvələrin əməllərinin
nəticəsi hesab edilirdi. Bunlardan əziyyət
çəkən insanlar Novruza 6 həftə qalmış, yəni
qışın ortasında artıq dözməyərək,
kömək üçün öz qoruyucu mələklərinə
müraciət etməyə başlayırdılar.
Çərşənbə günləri də məhz
bu müraciətlərlə bağlıdır. Hər həftə
bir qoruyucu mələyə (Avestada onlar “Spentə Məinyu”, yəni
“Əbədi Müqəddəslər” adlanırlar) müraciət
edilirdi. Sonuncu çərşənbədə
isə insanın qoruyucusu olan Ahura Məzdanın özünə
müraciət edilirdi və o, inanca görə, qoruyucu mələkləri
və ölmüş mömin insanların ruhlarını bu
dünyadakı qohumlarına kömək məqsədilə
Yerə göndərirdi. Novruzdan xeyli öncə həyət-bacaların
təmizlənməsi, təzə paltar alınması, azuqə
tədarük edilməsi və s. hazırlıqlar da məhz
bu “əbədi müqəddəslərin” və
ölmüş əcdadların ruhunun qarşılanması
üçün nəzərdə tutulurdu. Nəhayət,
axır çərşənbənin axşamı qoruyucu mələklər
və əcdadların ruhları gəlib Yerə
çatırdılar. Bu zaman ruhlar öz
yaxınlarını tez tanıyıb, evlərini asan
tapsınlar deyə evlərin damlarında və ya digər
hündür yerlərdə tonqal qalayıb, onun üstündən
tullanırdılar.
Bundan sonra qonaqlıq başlanırdı və ruhlar, mələklər
də öz yemək paylarını almaq üçün
qapı və ya bacalardan “torba sallayırdılar” (əslində
isə bu işi xüsusi kahinlər edirdilər). Yeddi Spentənin
(müqəddəs mələyin) şərəfinə
süfrədə adları “s” hərfi ilə başlayan yeddi
nemət də (“həft sin”) qoyulmalı idi. Bu nemətlər (əsasən bitki məhsulları)
müxtəlif xalqlarda müxtəlifdir. Axır çərşənbə
axşamı hamının xoş sözlər
danışması ənənəsi də “səma elçiləri”nin onları dinləməsi ilə bağlıdır.
Belə hesab edilirdi ki, ruhlar və mələklər
yeyib-içib dincələndən sonra, yəni axır
çərşənbənin səhəri günündən
Novruza qədər olan bir neçə gün ərzində
xeyir və şər qüvvələri arasında mübarizə
gedir. Bu mübarizənin tamaşa formaları da
ayrı-ayrı regionlarda müxtəlifdir. Məsələn,
“Kos-kosa”, xalq tamaşasındakı Keçəl soyuqdan
donmuş, “keçəlləşmiş” təbiətin, yəni
şər qüvvələrin təmsilçisi, kosa isə
(qədim Avesta dilində bu söz “keçi” deməkdir)
xeyir-bərəkət rəmzi olmaqla xeyir qüvvələrin
təmsilçisidir və onlar bir-birilə mübarizə
aparırlar. Sonda keçi buynuzları ilə
vuraraq Kosanı öldürür və beləliklə də
xeyir qüvvələri qalib gəlirlər.
Axır çərşənbə ilə Novruz
arasında olan günlərdə müxtəlif rənglərə
boyanmış yumurtaların döyüşdürülməsi
də xeyir və şər qüvvələri arasında
dünya miqyasında gedən döyüşün göstəricilərindən
hesab edilirdi. Çünki yumurta qabığı dünyanı
öz əhatəsinə almış səmanın simvolu idi.
Ordubadda isə tamaşa üçün qışda
şər qüvvələrin hökmdarı kimi təsvir
edilən “xan” seçirlər və o da öz tərəfdarlarını
ətrafına toplayır. Onlar xalqa əziyyət
verir, insanları döyür, onlardan pul və hədiyyə tələb
edirlər. İnsanlar isə onları
yumurta ilə vururlar. Bu mübarizə Novruz gününə
qədər davam edir və Novruz günü yenə də
xeyir qüvvələrinin qələbəsi ilə başa
çatır: insanlar “xanı” suya ataraq, şər qüvvələrin
zülmündən xilas olurlar. Məhz buna
görə də Zərdüştilik təqvimində Novruz
günü yeni ilin ilk günü hesab edilir. Həmin gün həmçinin kahinlər elan edirdilər
ki, ruhlar və mələklər artıq gediblər.
Bunu da qeyd etmək lazımdır ki, Zərdüştün
zamanında bu bayram “Ahura Məzda” (“Düşüncə
hakimi”) bayramı adlanırdı. Ancaq Sasanilər
dövründə bu sak sözlərinin mənasını
başa düşməyən farslar onu bir ad kimi –
“Hörmüzd” şəklində tələffüz edirdilər.
Ərəb işğalından sonra isə ilkin
xəlifələr bu bayramın keçirilməsini
qadağan etmişdilər. Ancaq Müaviyyə hakimiyyəti
ələ aldıqdan sonra böyük miqdarda bac
almaq müqabilində bayramın yeni ad – “Novruz” (“Yeni gün”)
adı altında keçirilməsinə icazə verdi. İskəndərin və monqolların hakimiyyəti
dövründə də Novruz qadağan edilmişdi. Ancaq bütün bu qadağalara baxmayaraq xalq öz
sevimli bayramını qoruyaraq, bizim günlərədək gətirib
çıxarıb. 2010-cu ildə isə
BMT 21 mart tarixini “Beynəlxalq Novruz və dünyada sülh mədəniyyəti
günü” kimi təsdiq edən rəsmi qətnamə qəbul
edib.
Kamil
Hüseynoğlu
filologiya üzrə
elmlər doktoru, professor
Xalq Cəbhəsi.- 2018.- 20 mart.-
S.14.